Шығындар және аралық тұтынудың құрамы, түсінігі

Шығ ындарды статистикалық зерттеудің теориялық негізі ретінде ө ндіріс жә не айналыс шығ ындары туралы эколомикалық ілім қ ызмет етеді. Кә сіпорындардың, ұ йымдардың, мекемелердің практикалық іс-ә рекетінде ө ндіріс жә не айналыс шығ ындары ө зіндік қ ұ н жә не шығ ын формаларына ие болады. Ө німді ө ндіруге жә не ө ткізуге кеткен шығ ындарды анық тауғ а арналғ ан ақ парат кө здері: ұ йымның, мекеменің бухгалтерлік жә не статистикалық есеп берулері.

Шығ ын жә не аралық тұ тыну статистикасының міндетгері:

1. Кә сіпорындарда, экономика салаларында жә не тұ тас экономикада ө німді ө ндіру мен ө ткізуге кеткен шығ ындар сомасын анық тау;

2. Кә сіпорындарда, ұ йымдарда ө німнің ө зіндік қ ұ нын есептеу;

3. Шығ ынның элементтері, кә сіпорынның меншік формасы, экономика салалары, экономика секторы бойынша шығ ынның қ ұ рамы мен қ ұ рылымын зерттеу;

4. Ө німді ө ндіру мен ө ткізуге кеткен шығ ындар динамикасын талдау;

5. Топтастыру, индекстер, корреляция теориясының кө мегімен ө німнің ө зіндік қ ұ нына ә сер етуші факторларды статистикалық зерттеу.

Ө нім ө ндірісінің шығ ындары ө неркә сіп, қ ұ рылыс, ауыл шаруашылығ ы, орман жә не балық шаруашылығ ы сияқ ты іс-ә рекеттердің негізгі тү рлері бойынша кә сіпорындардың барлық ө ндіріс кө леміне қ атысты шығ ындарының толық мө лшерін қ амтиды. Экономиканың бұ л салаларында жасалғ ан ө нім тұ тынушығ а тиісті кө лемде жә не ассортиментте, ө зінің тұ тыну қ асиеті сақ талғ ан кү йінде жеткізілуі тиіс. Айналыс сферасында шығ ындар ө німдердің орнын ауыстыру, оларды сақ тау, ө ндіру жұ мысын аяқ тау, ө німдерді қ аптау, орау, буып-тү ю, тұ тынушығ а жіберу есебінен кө бейеді.

Ө німді ө ндірііру мен откізуге кеткен шыгындардың жалпы сомасына шығ ындардың қ андай тү рлері жатады? Статистика ө німді ө ндіру мен ө ткізуге кеткен шығ ындардың кө лемін (сомасын) келесі элементтермен анық тайды

1. Материалдық шығ ындар, барлығ ы. Соның ішінде:

- шикізаттар жә не негізгі материалдар;

- жартылай фабрикаттар, сатып алу бұ йымдары; кө мекші материалдар (отын, энергия, табиғ аттарды пайдалану ү шін тө лемақ ы);

- басқ а ұ йымдар орындағ ан ө ндірістік сипатта кө рсетілген жұ мыстар мен қ ызметтер ү шін тө лемақ ы (қ ұ рылымдық сипаттағ ы жү ктерді тасымалдау, кү рделі жә не ағ ымдағ ы жө ндеу);

- материалдық қ ұ ндылық тардың жетіспеушілігінен жә не бұ зылуынан болғ ан шығ ындар;

- басқ а да шығ ындар;

2. Негізгі капиталдың тозуы;

3. Материалдық емес активтердің амортизациясы;

4. Басқ а да шығ ындар, барлығ ы. Соның ішінде:

- іс-сапарғ а кеткен шығ ындар;

- жалгерлік тө лемдер;

- кен ө ндіруші салалардың дайындық жұ мыстарына жұ мсалғ ан шығ ындар;

- ө кілдік шығ ындар;

- банктық несиелер бойынша проценттер;

- міндетті сақ тандыру тө лемдері;

- салық тық тө лемдер;

- бюджеттен тыс қ орларғ а аудармалар (зейнетақ ы, жұ мысбастылық, медициналық сақ тандырудан басқ а сақ тандырулар);

- коммуналдық шаруашылық, банк, консультациялық, ақ параттық, аудиторлық ұ йымдар, ө рт сө ндіру бө лімі, тұ рмыстық қ ызмет кө рсету, соттық, нотариалдық мекемелер, жолаушылар кө лігі, байланыс жә не т.б. қ ызметтерге тө лемдер, сондай-ақ маркетинг жә не жарнама бойынша тө лемдер;

5. Ең бек тө леміне тө ленген шығ ындар, барлығ ы. Соның ішінде:

- тізімдік жә не тізімдік емес қ ұ рамның жалақ ысы;

- ә леуметтік сақ тандыруғ а аударымдар; - кә сіпорын қ аражатының есебінен жұ мысшыларғ а ә леуметтік жә рдемақ ы.

Ө німнің ө зіндік қ ұ ны ө німнің белгілі бір кө лемін ө ндіру процесінде табиғ и ресурстарды, шикізатты, материалдарды, отын, энергия, негізгі капитал, ең бек ресурстарын пайдаланумен байланысты ақ шалай шығ ындардан қ ұ ралады.

Ө німнің ө зіндік қ ұ нының қ андай кө рсеткіштері статистикада қ олданылады?

Агрегирлеу дә режесіне байланысты ө німнің ө зіндік қ ұ нының кө рсеткіштері келесі тү рлерге бө лінеді:

1. Барлық ө німнің жалпы ө зіндік қ ұ ны - бұ л ө німнің белгілі кө лемі мен қ ұ рамын дайындауғ а жә не ө ткізуге кеткен шығ ындардың жалпы сомасы.

2. Ө нім бірлігінің жеке (дара) ө зіндік қ ұ ны — бұ л тек бір бұ йым ө ндірісіне кеткен шығ ын. Мысалы, бір ерлер костюмін тігуге кеткен шығ ын.

Ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны белгілі кө лемдегі ө нім ө ндірісіне кеткен шығ ындардың осы ө німнің санына қ атынасы

Мұ ндағ ы: z - ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны;

q— натуралдық тү рдегі ө нім саны;

z·q- ө німнің белгілі кө лемін ө ндіруге кеткен шығ ындар.

3. Ө нім бірлігінің орташа ө зіндік қ ұ ны — бұ л ө німнің белгілі бір кө лемін ө ндіруге кеткен шығ ындардың жалпы сомасының осы ө ндірілген ө німнің санына қ атынасы. Мысалы, шаруашылық тағ ы 1 центнер сү ттің орташа ө зіндік қ ұ ны. Ө нім бірлігінің орташа ө зіндік қ ұ ны ө лшенген орташа арифметикалық шаманың формуласымен анық талады:

Мұ ндағ ы: z - ө нім бірлігінің орташа ө зіндік қ ұ ны;

- субъект ө німімің жалпы ө ндірісінде осы ө німнің белгілі тү рінің ү лесі, не ү лес салмағ ы, не қ ұ рылымы. Мысалытұ тас Республикадағ ы сү ттің жалпы ө ндірісіне тең аудан облысшаруашылық тарындағ ы сү т ө ндірісінің ү лесі.

Экономика салаларында ө німнің ө зіндкі қ ұ нын есетеуерекшеліктері қ андай?

1. Ө неркә сіпте ө німнің ө зіндік қ ұ ны ә рбір сағ атта, кү нде, аптада, айда, тоқ санда, жылда анық талады.

2. Ауыл шаруашылығ ында ұ дайы ө ндірістің табиғ и жағ дайы ауыл шаруашылық егістіктің тү сіміне жә не мал мен қ ұ стың ө німділігіне байланысты:

а) ө зіндік қ ұ н тек жылдың нә тижесі бойынша ғ ана есептеледі;

ә) ө сімдік шаруашылығ ындағ ы, мал шаруашылығ ындағ ы жә не тұ тас ауыл шаруашылығ ындағ ы ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны, сондай-ақ жұ мыстың жеке тү рлерінің - 1 га ауыл шаруашылық егіндіктің жерін жырту жә не егудің, 1 бас мал ұ стаудың шығ ындары сияқ ты жанама кө рсеткіштер арқ ылы анық талады.

3. Қ ұ рылыстағ ы ө нім бірлігін бағ алауда конструкторлық элементтер немесе жеке жұ мыс тү рлері қ ызмет атқ арады. Олар: жер, монтаждық, жобалық, ү й іргесін қ алау, еден тө сеу жә не т.б. Сондық тан қ ұ рылыста да ө зіндік қ ұ н анық талады:

а) смета жә не нақ тылық бойынша қ ұ рылыстың монтаждық жұ мыстарының жеке тү рлері. Бұ дан басқ а, қ ұ рылыстың ұ зақ тығ ы, ә р тү рлі капитал сыйымдылық тары статистикалық қ ызмет қ ұ рылысының аяқ талғ ан объектісі бойынша жә не қ ұ рылыс ө ндірісінің аяқ талмағ ан объектісі бойынша ө зіндік қ ұ н ретінде есептеледі;

ә) дайын қ ұ рылыс ө німінің бірлігі (мысалы, бір метр тұ рғ ын ү й алаң ы, кә сіпорынның 1 метр корпусы кә сіпорынның ө ндірістік қ уатының бірлігі).

Ұ лттық Шоттар Жү йесі шығ ындардың екі тү рін бө ліп кө рсетеді:

1) бастапқ ы шығ ындар;

2) аралық тұ тыну (АТ).

Бастапқ ы жә не аралық тұ тынудың айырмашылық тары неде?

Бастапқ ы шығ ындар ө ндірістің бастапқ ы факторларының шығ ындарын (ең бекке тө лемақ ы, ө ндіріске салық тар, негізгі капиталды тұ тыну) қ амтиды.

Аралық тұ тыну (АТ) - жаң а басқ а тауарлар мен қ ызметтерді ө ндіруге кеткен тауарлар мен қ ызметтердің ақ шалай шығ ыны. Бұ л тауарлар мен қ ызметтер ағ ымдағ ы ө ндірісте ө ндірілген жә не толық тай жұ тылғ ан.

Аралық тұ тыну (АТ) - Ұ лттық Шоттар Жү йесінде макро-экономикалық кө рсеткіштер тобына жатады жә не берілген кезең де ө ндірістік қ ызмет процесінде отандық ө ндірушілердің (негізгі капитал жә не ең бек тө лемінен басқ а) жұ мсағ ан ө німдерінің қ ұ ны. Аралық тұ тыну макродең гейдегі ө німді ө ндіру мен ө ткізуге кеткен шығ ындар туралы мә ліметтер негізінде есептеледі.

Шығ ын баптары кө птеген шығ ын элементтері тү рлерінен қ ұ ралады жә не олардың бір бө лігі ө ндірістік циклге толығ ымен қ олданылмайды, сондық тан олар аралық тұ тьшуғ а кірмейді. Мысал ү шін, мамандар даярлауда келесі шығ ындарғ а шектеу қ ойылады:

а) оқ ып жатқ андардың сақ таулы жалақ ысы ең бекақ ығ а жатқ ызылады;

ә) стипендия, оқ у демалысына тө лемдер, жол ақ ысы трансферттер болып саналады;

б) басқ а ұ йымдардың қ ызметіне тө лем: жұ мысшылардың курста оқ ығ анына тө лемі оқ у ғ имараттарын ұ стауғ а кеткен шығ ындар аралық тұ тынуды қ ұ райды.

Мамаң дар даярлаудағ ы барлық шығ ың дардың ішінен аралық тұ тынуғ а келесі тү рлер кіреді: басқ а мекемелерде мамандарды оқ ытуғ а жә не кадр даярлауғ а ә рі ең бек жағ дайын жақ сартуғ а байланысты шығ ындар.

Аралық тұ тынуғ а қ андай шығ ындардың элементтері жатады?

Аралық тұ тынуғ а келесі тауарлар мен қ ызметтердің тү рлері кіреді: шикізаттар, жартылай фабрикатгар, негізгі жә не кө мекші материалдар, отын, энергияны пайдалану, қ ызметтерге тө лемдер, ө ндірістік ғ имараттар жалдау, телефонғ а тө лем, ө кілдік шығ ындар, кең есшілер мен адвокаттардың шығ ындары, басқ а ұ йымдардың жұ мыстары мен қ ызметтеріне тө лем, кө лік қ ызметтеріне, қ аржылық қ ызметтерге, жұ мысшыларды жұ мысқ а алуғ а кеткен шығ ындар, іс-сапар шығ ындары (іс-сапар кезіндегі тә уліктік шығ ындарды қ оспағ анда), тауарлық материалдық қ орлардың жетіспеушілігі мен жетілуінен болғ ан шығ ындар. Осылайша, аралық тұ тынуғ а тауарлар мен қ ызметтерді тұ тыну (бірақ тауарды сатып алу кірмейді) жә не тек қ ана ө ндірілген тауарлар мен қ ызметтер жатады. Сондық тан, жер учаскелеріне жалгерлік тө лемдер, лицензиялық тө лемдер, патенттер жә не де басқ а авторлық қ ұ қ ық тарғ а тө лемдер аралық тұ тынуғ а кірмейді. Аралық тұ тыну республика экономикасы бойынша экономиканың барлық салаларындағ ы АТ саласы жә не қ аржылық қ ызмет мекемелерінің қ ызметі ретінде есептеледі. Себебі, Ұ лттық Шоттар Жү йесіндегі қ аржылық делдалдардың ө німі тартылғ ан қ аражаттарды несиеге алумен байланысты тө ленген жә не алынғ ан проценттер арасындағ ы айырмашылық мө лшерінде шартты тү рде бағ аланады. Қ аржылық мекемелердің мұ ндай ө німін қ аң дай да бө лек немесе салалы шығ ын ретінде есептеуге болады, бұ л жағ дай қ айта есептеу жә не жалпы ішкі ө німнің кө лемін ө сірмеу ү шін жасалады. Сондық тан, Ұ лттық Шоттар Жү йесінде практикада қ аржылық мекемелердің мұ ндай ө німдерін аралық тұ тынуғ а шартты тү рде кіргізу ұ сынылғ ан. Сонымен, макродең гейде ө німді ө ндіру мен ө ткізу шығ ындары (гц) аралық тұ тыну сомасына (АТ), негізгі капиталды тұ тыну сомасына (НКТ), жалдамалы жұ мыскерлер ең бегінің тө лемақ ысына (ЕТ) жә не ө ндірісте басқ а да таза салық тар (ө ндіріске басқ а салық тар (Ө БС), алынғ ан ө ң діріске басқ а да субсидиялар) сомасына тең: [69]

zq=АТ+НКТ+ЕТ+Ө TС