Шығындарды факторлық индекстік талдау

Индекстік талдау факторлардың ә сер етуін сан жағ ынан бағ алау ү шін қ олданылады. Ө німді ө ндіру мен ө ткізу шығ ындары мынадай факторлардан функционалдық тә уелділікте болады:

а) ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны;

ә) ө нім ө ндірісінің кө лемі, оның қ ұ рылымы;

б ө нім бірлігінің қ ұ ны.

Кә сіпорынның, оның мамандануының, салалық шығ у тегінің ерекшелігіне қ арай статистикада индекстeр жү йесі анық талғ ан жә не олардың ө зінің қ олданылу шарты бар.

Қ андай индекстер жү йесі қ олданылады?

А. Ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ нының (z) немесе ө нім ө ндірісі шығ ындарының z_*q жеке индекстері - бір бірлік кең істігіндегі, динамикасындағ ы қ андай да бір кө рсеткіштің ө згерісін сипаттайды (мысалы ө німнің нақ ты бір тү рінің ө згерісін).

Жоспарлы кезең дегі ө німнің ө зіндік қ ұ нының жеке индексі (і):

Ө німнің ө зіндік қ ұ ны жоспарының орындалуының жеке индексі(i_z):

 

Ө німнің ө зіндік қ ұ нының динамикасының жеке индексі (і₂):

Мұ ндағ ы: і_z — ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ нының жеке индексі;

Z₁ - есептегі кезең дегі ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны;

Z_жос -жоспар бойынша ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны;

Z₀ -базистік кезең дегі ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны. Ө нім ө ндірісіне кеткен шығ ындардың жеке индексі:

Мұ ндағ ы: i_zq — ө нім ө ндірісіне кеткен шығ ындардың жеке индексі;

z ₁ q₁— есептегі кезең дегі барлық ө німдер ө ндірісіне кеткен шығ ындар;

z₀q₀— базистік кезендегі барлық ө німдер ө ндірісіне кеткен шығ ындар;

z_жосq_жос жоспар бойынша барлық ө німдер ө ндірісіне кеткен шығ ындар. Ө зіндік қ ұ нның ө згеруінен болғ ан абсолюттік экономнклық тиімділік барлық ө нім ө ндірісінің ақ шалай қ аражаттарын ү немдеу немесе артық шығ ындау сомасы бойынша іске асады жә не ол мына формулалармен есептеледі:

Жоспарлы тапсырмада қ арастырылғ ан ақ ша қ аражаттарын артық шығ ындау (ү немдеу):

Мысалы: Фирма шілде айында ә йелдер кө йлегін тігуге 3530 тең ге жұ мсады, ал жоспар бойынша 3450 тең ге жұ мсалуы тиіс еді. Маусым айында нақ ты 3480 тең ге жұ мсалғ ан болатын. Шілде айында мұ ндай 150 кө йлек тігілді, жоспар бойынша 160 кө йлек тігілуі тиіс еді.

Ө зіндік қ ұ нның жеке индексін есептейміз:

І.Жоспарлы тапсырманы берудің жеке индексі:

Жоспар бойынша ә йелдердің жең іл кө йлегін тігудің ө зіндік қ ұ нын 0, 9%-ғ а тө мендету керек болатын.

2. Жоспарлы тапсырманың орындалу индексі:

Ө зіндік қ ұ нды жоспардан тыс жоғ арылату 2, 3%-ды қ ұ райды.

З.Ө зіндік қ ұ н динамикасының индексі:

Нақ ты ө зіндік қ ұ н 1, 4%-ғ а жоғ арылады. Индекстердің ө зара байланысы:

i_{z (динамикасы})=i_{z (жос.тапс})_* i_{z (жос.орынд.)}

Яғ ни, жоспарлы тапсырмада ә йелдердің бір кө йлегін тігудің ө зіндік қ ұ нын 0, 9%-ғ а тө мендету кө зделген болса, ал нақ ты іс жү зінде ол 1, 4%-ғ а ө сті. Нә тижесінде барлық тігілген кө йлектерді есептегенде, 7500 тг, артығ ымен шығ ындалғ аны анық талады.

∆ zq_z = (z₁ - z_жос) • q₁ = (3500 - 3480)x150 = 7500тг.

Жоспарлы ү немдеудің мө лшері:

∆ zq_z = (z_жос – z₀) • q_жос= (3450 - 3480)х160= 4800тг.

Шығ ындардың жалпы индекстерінің міндеттері жә не ерекшеліктері қ андай?

Ә. Шығ ындардың жалпы индексі кә сіпорынның немесе салалардағ ы кә сіпорын топтарының іс-ә рекетін сипаттау ү шін қ олданылады. Берілген бұ л индекс динамикада барлығ ы ө нім ө ндірісі шығ ындарының ө згерісін, соның ішінде ө згерістерге ә рбір фактордың жеке ә сер етуін зерттейді, ол келесі тә уелділіктен белгілі:

Бұ л тә уелділік экономикалық кө рсеткіштер арасында жә не жалпы индекстер арасында да сақ талады:

Мұ ндағ ы: Іzq - ө нім ө ндірісі шығ ынының жалпы индексі;

І_z - ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ нының жалпы индексі;

І_q - ө німнің физикалық кө лемінің жалпы индексі.

Ө нім ө ндірісі шығ ынының жалпы индексі мына формуламен анық талады:

немесе

Мұ ндағ ы: -есептегі кезең дегі барлық ө нім ө ндірісінің шығ ындарының сомасы;

-барлық ө нім ө ндірісінің жоспарлы шығ ындарының сомасы;

-базистік кезең дегі барлық ө нім ө ндірісі шығ ындарының сомасы.

Осы берілген индекстен барлық ө нім ө ндірісі шығ ындарының ақ шалай қ аражаттарының жалпы артық шығ ындары (ү немдеу) есептеледі:

немесе

Соның ішнде факторлар есебінен:

а) ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны, олү шін ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ нының жалпы индексі есептеледі

немесе

Мұ ндағ ы: -ө нім ө ндірісінің шартты шығ ындары, ол базистік (жоспарлық) кезендегі ө нім бірлігінің ө зіндікқ ұ нының жә не есептік кезең дегі ө ндіріс кө лемінің кө бейткіштерінің қ осындысы болады.

Ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ нының ө згерісі ә серінен ө нім ө ндірісінің ақ шалай шығ ындарының артық шығ ыны (ү немдеуі)

немесе

ә) ө нім ө ндірісі кө лемінің ә сері есебінен ө німнің физикалық кө лемінің жалпы индексі (Іq) есептеледі:

немесе

 

Ө нім ө ндірісі кө лемінің ә сері есебінен ақ ша шығ ындарының артық шығ ындары (ү немдеуі) былайша анық талады:

немесе

Осы индекстердің жә не шығ ындардың абсолюттік ө сімінің ө зара байланысы:

1)

2)

Ө німнің ө зіндік қ ұ нының жалпы индексі () - индекстер жү йесінің ішінде бастысы, ө йткені ол ө нім бірлігіне есептегендегі пайданы кө бейтудің негізгі резерві, тарифтерді, бағ аны темендету мү мкіндігі жә не ол басқ а да бірдей жағ дайларда ақ шалай қ аражаттарды ү немді жұ мсау дә режесін сипаттайды. Егер халық тың қ ажеттілігін қ анағ аттандыруда ө нім шығ ару кө лемін кө бейтумен байланысты ө нім ө ндірісінде шығ ындар ө сетін болса, онда ақ шалай қ аражаттардың мұ ндай ө сімі ө ндіріс ұ лғ аюының бастапқ ы кезең інде ақ талады. Кә сіпорын ө ндірісінің ары қ арай жақ саруында технологияның жетілуі, жаң алық тарды енгізу, ең бек ө німділігінің ө суі, шикізат материалдарын ө з уақ ытында жеткізу, жартылай фабрикаттар, нақ ты қ ойылғ ан маркетингтік қ ызмет жү йесі есебінен ө німнің ө зіндік қ ұ нын тө мендету ү шін кү рес жү руі тиіс.

Ө німнің ө зіндік қ ұ нының орташа индекстерінің міндеттері, айырмашылық тары қ андай?

Б. Ө німнің ө зіндік қ ұ нының орташа индекстері - ө згермелі, тұ рақ ты қ ұ рамды қ ұ рылымдық қ озғ алыстар ө німінің ө зіндік қ ұ нының индекстері. Берілген индекстер біртекті ө нім тү рлерін шығ аратын кә сіпорындар тобының іс-ә рекетін зерттеу ү шін пайдаланылады. Мұ нда кә сіпорындардың мамандануының экономикалық тиімділігі, оның қ ұ рылымы ескеріледі. Мысалы, кө мір шахталарында кө мір ө ндіру, ауыл шаруашылығ ындағ ы астық ө ндірісі, фермерлік шаруашылық тарда мү йізді ірі-қ ара мал ө сіру.

Индекстер орташа ө зіндік қ ұ нның арақ атынасы ретінде есептеледі, олардың кө лемі екі фактордың ө згерісіне тә уелді болады: жеке кә сіпорындардағ ы ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны жә не оның ө ндірісінің қ ұ рылымы (жеке кә сіпорындардағ ы жалпы ө нім кө лемінен берілген ө нім тү рінің ү лесі). Соның барысында орташа ө зіндік қ ұ н ө лшенген арифметикалық формуламен есептеледі. Индекстердің ө зіндік қ ұ нының тұ рақ ты, ауыспалы қ ұ рамдарының, қ ұ рылымдық қ озғ алыстарының формулалары " Статистиканың жалпы теориясы" курсында қ арастырылғ ан.

Шығ ындардың қ атысты дең гейі индекстерінің мазмұ ны неде жә не оларды есептеу ерекшеліктері қ андай?

В. Ө згермелі, тұ рақ ты қ ұ рамдар мен қ ұ рылымдық қ озғ алыстардың шығ ындарының қ атысты дең гейінің индекстері аймақ, кә сіпорын тү рі, меншік формасы, сала, экономика секторы белгілері бойынша шығ арылғ ан ө нім кө лемі жә не шығ ындар дең гейіндегі айырмашылық тар, ағ ымдағ ы шығ ындардың тиімділігін сипаттайды.

Талдаудың тізбектілігікелесідей:

Жеке кә сіпорындармекемелер, қ алалар, облыстар бойынша шығ ынның қ атысты дең гейі (u):

Мұ ндағ ы: - базистік жә не есептегі кезең де шығ арылғ ан ө німнің 1 тең геге есептегендегі шығ ынының қ атысты дең гейі;

-базистік жә не есептегі кезең де ө німді ө ндіру мен ө ткізу шығ ындары;

— базистік жә не есептегі кезең дегі ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны;

— базистік жә не есептегі кезең дегі шығ арылғ ан ө німнің физикалық кө лемі, (натуралды тү рде);

— базистік жә не есептегі кезең дегі шығ арылғ ан ө німнің қ ұ ны;

— базистік жә не есептегі кезең дегі қ ызмет, тауар бірлігінің бағ асы.

Ө німді ө ндіру мен ө ткізуге кеткен шығ ындарды екі кө бейткіштің туындысы тү рінде кө рсетуге болады: шығ ынның қ атысты дең гейі жә не шығ арылғ ан ө німнің кө лемі, яғ ни:

Кә сіпорындар, қ алалар, облыстардағ ы, экономика салаларының жиынтығ ы бойынша шығ ындардың орташа қ атысты дең гейі ө лшенген орташа арифметикалық шама формуласымен анық талады:

 

Мұ ндағ ы: — базистік жә не есептегі кезең дегі шығ ындардың орташа қ атысты дең гейі:

Мұ ндағ ы: d- ө нім шығ арудың жалпы сомасында облыстағ ы (қ аладағ ы) кә сіпорынның ө ндірістегі ү лесі, не ү лессалмағ ы, не қ ұ рылымы.

Орташа қ атысты дең гей (и) шығ ындардың қ атысты дең гейінің (и) ә рбір облыста, кә сіпорынғ а жә не ө ндіріс қ ұ рылымына (d), яғ ни ә рбір аймақ тық ү лессалмағ ына ә серін анық тайды.

Шығ ындардың қ атысты дең гейінің ө згермелі, тұ рақ ты қ ұ рамдары жә не қ ұ рылымдық қ озғ алыстары динамикасының орташа индекстерінің формулалары:

Ө згермелі қ ұ рамды индекс:

Ө згермелі қ ұ рамды индекс шығ ынның қ атысты орташа дең гейін екі фактордың есебінен қ арастырады: ә рбір аймақ бойынша (кә сіпорын) шығ ынның қ атысты дең гейінің жә не ө ндіріс қ ұ рылымының ауытқ уы.

Тұ рақ ты қ ұ рамды индекс:

Тұ рақ ты қ ұ рамды индекс шығ ынның орташа қ атысты дең гейінің, тек қ ана ә рбір аймақ (кә сіпорын, сала) бойынша шығ ын дең гейінің ө згерісі есебінен, қ анша есе ө згергенін сипаттайды.

Қ ұ рылымдық қ озғ алыстар индекс

Қ ұ рылымдық қ озғ алыстар индексі тек қ ана республика ө німінің жалпы массасында ә рбір аймақ (кә сіпорын, сала) бойынша шығ ынның орташа дең гейінің ү лессалмағ ы, не қ ұ рылымы қ анша есе ө згергенін кө рсетеді. Қ ұ рылымдық ө згерістер ә серінің индексі жалпы шығ ын ө сіміне шығ ын дең гейі жағ ынан ө нім шығ ару қ ұ рылымын қ айта бө лу ү рдістеріне ә сер етуді бекітеді.

Шығ ындардың қ атысты дең гейлік динамикасының орташа индекстерінің ө зара байланысы.

Г. Ө німді ө ндіру мен ө ткізудің шығ ындарын абсолютті артық жұ мсау (ү немдеу), барлығ ы:

Соның ішінде факторлар ө згерісінің ә сері есебінен:

а) жеке кә сіпорындар, салалар бойынша ө нім шығ арудың 1 тең геге есептегендегі шығ ынының қ атысты дең гейі:

ә) ө нім шығ арудың қ ұ рылымы:

=

 

Мұ ндағ ы: шығ арылғ ан ө німнің индексі

б) шығ арылғ ан ө німнің кө лемі:

Ө німді ө ндіру мен ө ткізу шығ ындарының абсолютті ө сімдерінің ө зара байланысы:

Мұ ндай ә діс бойынша материалдық шығ ындар дең гейіне, ө німнің тө лем сыйымдылығ ына (жалақ ы сыйымдылығ ына) келесі жағ дайлар бойынша факторлық индекстік талдау жасауғ а болады:

- материалдық шығ ындар дең гейі немесе ө німнің материаддық сыйымдылығ ы (тө лемақ ы сыйымдылығ ы) материалдық шығ ындар сомасының ө нім шығ аруғ а қ атынасы ретінде есептеледі;

- ө німнің тө лем сыйымдылығ ы ең бекке тө лемақ ы шығ ынының ө німшығ аруғ а қ атынасы ретінде анық талады;

- ө німнің жалақ ы сыйымдылығ ы жалақ ы шығ ындарының ө нім шығ аруғ а қ атынасы ретінде есептеледі.

Кепілдеме: факторлық индекстік талдауғ а есеп шығ ару барысында ү шінші тарауда берілген " Ұ лттық байлық статистикасының " типтік есептерін қ олдануғ а болады.[70]