Тақырып: Ақша қатынастары және ақша жүйесі

Адамның қ оғ амдағ ы орны, оның тұ рмыс жағ дайы, мемлекет аралық қ атынастарда жә не мемлекет ішіндегі басқ а адамдармен арасындағ ы қ атынастарда тікелей немесе жанама тү рде ақ шамен байланысты болады. Сондық тан, ақ ша мә селесі, оның қ оғ амдағ ы ролі ә рқ ашанда ғ алымдардың назарында болғ ан. Қ азіргі кезең де ақ шаның пайда болуы екі кө зқ арас қ алыптасқ ан. Біріншісі рационалистік, бұ л бағ ыттың ө кілдері ақ шаның пайда болуын адамдар арасындағ ы келісімнің нә тижесінің жемісі деп кө рсетсе, ал екіншілері ақ шаның пайда болуын эволюциялық тұ рғ ыдан қ арастырады, яғ ни олардың пікірінше, ақ ша тауар айырбасы мен тауар ө ндірісінің бірте-бірте дамуының нә тижесі деп кө рсетеді.

Экономикалық теория ақ шаның пайда болуын зерттеуде осы эволюциялық концепцияны басшылық қ а алады.

Бұ л концепция бойынша, ақ шаның пайда болуы тауар айырбасының дамуна байланысты. Қ оғ ам қ ұ рылымының бастапқ ы сатысында айырбас кездейсоқ сипатта болды жә не ақ шаның кө мегінсіз жү зеге асырылады. Бұ ндай айырбас біраз қ иыншылық тарды туғ ызады. Осы кезең ге айырбастың жә й немесе кездейсоқ формасы сай келеді, мұ нда бір тауар ө зінің қ ұ нын екінші тауар арқ ылы бейнелейді. Ал осы екінші тауар бірінші тауардың қ ұ нын анық тай отырып, оғ ан бірдей қ ұ н ретінде қ арсы тұ рады немесе мұ ны эквивалентті қ ұ н формасы деп атайды. Эквивалент деп басқ а тауарлардың қ ұ нын бейнелей алатын тауарды айтамыз.

Ө ндіргіш кү штердің дамумен, жаң а қ оғ амдық ең бек бө лінісінің пайда болуымен байланысты тауар айырбасы енді тұ рақ ты қ ұ былысқ а айналды, кең інен жайыла бастады. Нарық та тауарлар кө бейе тү сті. Сол себепті, бір тауардың қ ұ нын кө птеген тауардың қ ұ нымен салыстыруғ а мү мкіндік туды, яғ ни жалпы эквивалент ролін бірнеше тауарлар атқ ара бастады. Бұ л айырбас процесін қ иындатты.

Қ оғ амдық ө ндірістің дому барысында кө птеген тауарлардың ішінен біреу бө лініп шық ты, мысалы аң ның терісі. Оғ ан барлық тауарлар айырбасталатын болды. Сө йтіп, жалпы эквивалент ролін бір тауар атқ арды. Олар ә р елде ә р тү рлі болды. Егер егіншілікпен шұ ғ ылданатын тайпаларда ол бидай болса, малшыларда-мал болды, ал тең із жә не ө зендердің жағ аларын мекендейтін елдерде ұ лудың қ абыршағ ы болды.Осығ ан байланысты, ө ндіріс пен қ оғ амдық ең бек бө лінісінің дамуының нә тижесінде жалпы эквивалент ролін ә р елде ә р тү рлі тауарлардың орнына бір ғ ана тауар, яғ ни ақ шалық тауар атқ аратын болды. Сө йтіп айырбас процесі тауарлар дү ниесінен ерекше тауар- ақ шаның бө лініп шығ уына жеткізді. Сонымен, ақ шағ а мынадай анық тама беруге болады. Ақ ша дегеніміз жалпы эквивалент ролін атқ аратын ерекше тауар.

Тауар қ атынастарының дамуының нә тижесінде айырбас сферасында ақ шаның ролін асыл металдар- алтын мен кү міс атқ аратын болды. Себебі, жалпы эквивалент ролі осы асыл металдарғ а кө шуі, олардың табиғ и қ асиеттерімен, яғ ни сандық бө лінуінің, сапалық жағ ынан біртектілігімен, қ олайлығ ымен, ұ зақ уақ ыт сақ талатындығ ымен байланыс ты болды. Есептеу бірлігі ретінде олардың салмағ ы негізге алынды. Бұ л, ә рине, басқ а тауар- эквиваленттеріне есептеу, санауғ а қ арағ анда, ә рі қ олайлы, ә рі тиімді болды.

Кездесетін металл жә не оны ө ндіру ө те кө п ең бекті қ ажет етеді. Сондық тан, оны қ ұ ны жоғ ары болады жә не осығ пн байланысты басқ а тауарлардың қ ұ нын бейнелей алатын тауар айналысының маң ызды элементіне айналды. Алтынның ақ ша ретіндегі ерекшелігі тікелей жалпы айырбасталу формасына не болуынан кө рінеді.

Ақ шаның мә ні оның атқ аратын қ ызметтерінен айқ ын жә не толық кө рінеді. Ақ шаның металдық теориясынан ө кілдері ақ шаның ү ш қ ызметін кө рсетті: қ ұ н ө лшеуші, қ азына жинауқ ұ ралы жә не дү ниежү зілік ақ ша. К. Маркс ақ ша теориясын дамыту негізінде, оның бес қ ызметін қ арастырады: қ ұ н ө лшеуші, тауар айналысының қ ұ ралы, қ азына жинау қ ұ ралы жә не дү ние жү зілік ақ ша.

Қ азіргі экономикалық ә дебиеттерде ақ шаның ү ш қ ызметіне ғ ана кө ң іл бө лінеді. Олар мыналар: айналыс қ ұ ралы, қ ұ н ө лшеуші жә не қ ор жинау қ ұ ралы.

Ақ шаның пайда болуымен байланысты жалпы тауар фйналысын Т-А-Т моделі тү рінде кө рсетуге болады. Бұ л процесте ақ ша делдалдық ролін жә не айырбас қ ұ ралы қ ызметін атқ арады. Бұ л моделдегі ақ шаның қ озғ алысын екі актіге бө луге болады: сату Т-А жә не сатыфп алу А-Т. Тауар айырбасында сатып алу миен сату бір уақ ыт болуы керек, егер осы процестің бір актісі баяуласа немесе тоқ тап қ алса, онда экономикада дағ дарыс болуы мү мкін.

Ақ ша айырбас қ ұ ралы қ ызметін атқ ару ү шін нақ ты ақ ша қ ажет, ө йткені тауар тек нақ ты ақ шағ а, ал ақ ша тауарғ а тікелей айырбасқ а тү седі. Бү л жағ дайда ақ ша сатып алушылар мен сатушылар қ олына ұ зақ тұ рмайды, қ олдан – қ олғ а кө шіп отырады.

Ақ ша айналыс қ ұ ралы ретінде айналыс зағ ы негізінде анық талады, оны былай деп тұ жырымдауғ а болады:

, мұ ндағ ы

АК – айналысқ а керекті ақ ша саны;

БС – тауарладың бағ аларының сомасы;

АС – ақ ша айналымының саны

Қ азіргі барлық елдерде тауар айналасында қ ағ аз ақ шалар қ олданады. Егер мемлекет айналыс сферасына оғ ан қ ажетті ақ ша санынан кө п қ ағ аз ақ ша шығ арса, онда қ ағ аз ақ ша қ ұ нсызданады, инфляция пайда болады, яғ ни ақ шаның сатып алу қ абілеті тө мендейді

Қ азіргі экономикалық теорияда бағ а дең гейінің ақ ша массасына тә уелділігін анық тау ү шін американ экономисі Фишер И. Ұ сынғ ан математикалық формула пайдаланылады:

 

М х V = Р х Q, мұ ндағ ы

М – ақ ша массасы;

V – ақ ша айналымының жылдамдығ ы;

Q – айналыстағ ы тауарлар саны;

P – тауарлар бағ аларының дең гейі;

 

Осы формула бойынша айналыстағ ы ақ шаның санын мына қ атынас арқ ылы есептеуге болады:

Тауарлар бағ аларының дең гейін мына формула арқ ылы анық тауғ а болады:

Ал ақ ша айналымының жылдамдығ ын тө мендегі формуламен анық таймыз:

Ақ шаның айырбас қ ұ ралы қ ызметін қ арастыру барысында мына жағ дайғ а назар аудару керек.

Егер сатушы немесе тауар ө ндіруші тауардан ө ндіруші тауардан алынғ ан ақ шаны жұ мсамаса, онда айналым процесі ү зіліп қ алады. Ақ ша дербес қ озғ алысқ а ие болады да айналыс сферасынан тыс шығ ып қ азына жинау қ оры қ ызметін атқ ара бастайды. Ақ шаның бұ л қ ызметін толық бағ алы (алтын жә не кү міс) ақ шалар ғ ана атқ ара алады. Қ азына жинау алтын кесек, алтын монеталар, алтын немесе кү містен жасалғ ан зергелік бұ йымдар тү рінде қ орланады. Ал қ ағ аз ақ шалар ақ шаның бұ л қ ызметін атқ ара алмайды.

Ақ шаның қ ор жинау немесе қ азына жинау қ ызметі ақ ша айналысын реттеуде маң ызды рө л атқ арады: тауар айналысы азайғ анда ақ шаның кейбір бө ліктері қ азынағ а айналады, ал тауар айналысы жандану кезең інде қ азына айналыс қ ұ ралына қ айта айналады – осылай қ озғ алыстар арқ ылы ақ шаның қ азыналық жинау қ ызметі айналыстағ ы тауарлар жә не ақ ша кө лемінің тепе – тең дігін реттеп отырады.

Қ азіргі экономист – ғ алымдардың назарында ақ шаның тағ ы бір қ ызметі ол қ ұ н ө лшеуші қ ызметі. Мұ нда ақ шаның жалпылама эквивалент ролі тікелей кө рінеді. Оның мә ні барлық тауарлардың қ ұ ны ақ ша арқ ылы анық талады. Ал тауар қ ұ нының ақ шалай кө рінісі бағ а болып табылады. Тауардың бағ асын анық тау ү шін қ олма – қ ол ақ шаның қ ажеті жоқ, оны ойда топшыланғ ан ақ ша атқ ара алады. Ә р тү рлі тауарлардың бағ аларын салыстыру ү шін оларды (бағ аларды) бірдей ө лшемге келтіру керек, яғ ни бір масштабқ а тү йістіру керек. Бағ а масштабы дегеніміз барлық тауарлардың бағ асын ө лшеу ү шін жә не белгілі бір елде ақ ша ө лшемі етіп алынғ ан алтынның белгілі салмақ мө лшері.