Тақырып 2. Коммерциялық банктердегі бастапқы, аналитикалық және синтетикалық есеп

Сабақ тың мақ саты – бухгалтерлік есеп шоттарының жоспарымен танысу, аналитикалық жә не синтетикалық есепті ұ йымдастыруды талқ ылау.

Негізгі ұ ғ ымдар: шот, аналитикалық есеп, синтетикалық есеп

Бухгалтерлік есептің шоттар жоспары. Барлық шаруашылық операциялар балансқ а ә сер етеді, оның оғ ан ә сер етуіне байланысты ә р тү рлі операциялар тү рі қ арастырылады. Яғ ни, ә рбір жаң а операцияны жү зеге асыру барысында баланс ө згеріп отырады, сондық тан ә р жолы қ айта қ ұ ру мү мкін емес. Жекелеген мү лік қ ұ ралдарының (актив позициясында) жә не міндеттемелердің жеке капиталды қ осқ андағ ы (пассив позициясында) ө згерістері шоттарда, яғ ни екіжақ ты жазуда ескеріледі. Ол ү шін шоттағ ы бастапқ ы баланс қ арастырылады.

Баланстық позицияда мү ліктің немесе капиталдың нақ тылығ ы туралы айтылып отырғ андық тан, сә йкес шоттардың барлығ ы инвентарлық шотта (активті шотта) есептеледі, ал пассивтік жә не капиталдық қ ұ ндылық тар (меншікті капитал жә не қ арыз корлары) пассивті инвентарлық шоттарда есепке алынады.

Барлық баланстық позициялар инвентарлық шотқ а кіргізіледі:

- активті шоттарда бастапқ ы қ алдық дебетке кіргізіледі (яғ ни, баланстағ ыдай, сол жағ ына);

- пассивті шоттарда бастапқ ы қ алдық кредитке жатқ ызылады (яғ ни, баланстағ ыдай, оң жағ ына);

Бастапқ ы баланстық шоттарғ а бө лінгеннен кейін жә не бастапқ ы қ орларды негізгеннен кейін операцияларды жү ргізуге болады.

Сондық тан бухгалтерлік кітапта жазудың ережесі бар:

- тү сімдер немесе кө беюлер бастапқ ы қ алдық бар жағ ында жү ргізіледі;

- шығ ындар немесе қ ордың азаюы шоттың келесі жақ бетінде жү ргізіледі;

Активті шоттарда қ алдық дебет жағ ында болады, сондық тан:

- тү сімдер кредитінде жү ргізіледі;

- шығ ындар дебетінде жү ргізіледі.

Кредиттік мекемелер де басқ а да кә сіпорындар сияқ ты ең аз дегенде туындайтын шығ ындарды жабу ү шін табысқ а жетуге ұ мтылу керек. Сондық тан дебиторлар несиелеуді пайдаланғ аны ү шін пайыз тө лейді. Жә не керісінше, салымшылар ө здерінің салымдары бойынша пайыз алады. Барлық шығ ындар жә не табыстар капиталдың азаюы немесе кө беюі болып табылады. Меншікті капиталдың ө згеруінің осындай жиі рә сімдерін тікелей меншікті капитал шоттарында жү ргізу тиімдірек болар еді. Сондық тан табыстар мен шығ ындар капиталдағ ы осығ ан ұ қ сас ө згерістер тіркелетін Бас кітаптың ерекше шотында жү ргізіледі. Бұ ндай жағ дайда, нә тижелік шоттың кө мегімен кә сіпорынның жақ сы қ ызметінің себебін зерттеуге жә не бағ а беруге болады.

Осылайша қ орытынды шот меншікті капитал шотының аралық шоты болып табылады. Қ орытынды шот тек капиталдағ ы ө згерістерді ғ ана есептейтіндіктен, олардың бастапқ ы қ оры жоқ.

Қ орытынды шоттағ ы ө згерістер осы меншікті капитал шоты жағ ында жасалады:

- табыстар шотының кредитінде капиталдың ө суі сияқ ты жү зеге асырылады;

- шығ ындар капиталдың азаюы сияқ ты шығ ындар шотының дебетінде жү зеге асырылады.

Қ орытынды шот жылдық қ орытынды жасағ анда меншікті капитал шоты арқ ылы тікелей емес, қ орытынды шоттың жиынтық шоты ретінде шығ ын жә не табыс шоты арқ ылы жү зеге асырылады. Табыс жә не шығ ыс шотын қ алдық таудан несиелік мекеменің жетістікке жеткендігі (табыс шығ ыннан артық) немесе залал шеккені (табыс шығ ыннан аз) анық талады. Қ алдық қ орытындыны кө рсетеді жә не меншікті капитал шотында жү ргізіледі. Бұ ндай жағ дайда меншікті капитал шоты «демалыстағ ы» шот болып табылады.

Қ азақ стан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жү ргізудің негізі – синтетикалық есепшоттардың бірың ғ ай жү йесі, яғ ни Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкі бекіткен екінші дең гейлі банктегі бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарын Шот жоспары тө рт санды кодты шоттар тізімі болып табылады. Бұ л қ ұ жат кә сіпорынның шаруашылық -қ аржылық қ ызметінің бухгалтерлік шот жү йесінен ерекше. Қ азақ стандағ ы барлық екінші дең гейлі банктер ү шін бірың ғ ай есеп нысаны болуы банктің жә не оның фирмаларының қ ызметіне талдау жасауғ а мү мкіндік береді.

Шот жоспарының барлық шоттары 7 класқ а бө лінеді:

I класс – Активтер

II класс - Міндеттемелер

III класс – Меншікті капитал

IVкласс – Табыстар

V класс – Шығ ындар

VI класс – Шартты жә не мү мкін талаптар мен міндеттемелер.

VII класс – Банк балансына меморандум шоттары.

Бухгалтерлік шоттар баланстық жә не баланстан тыс шоттар болып бө лінеді. Баланстық шоттарғ а бірінші кластан бесінші класқ а дейінгілер кіреді – активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, табыстар, шығ ындар, ал алтыншы жә не жетінші класс шоттары баланстан тыс шоттарғ а жатады. Баланстық шоттар ө з кезегінде екіге бө лінеді - актив жә не пассив. Актив щоттарғ а бірінші жә не бесінші шоттары жатады, ал пассивке – екінші, ү шінші жә не тө ртінші класс шоттары жатады.

Актив шотта дебет бойынша тү сімдер (кө беюлер), кредит бойынша – шығ ындар (азаюлар) ескеріледі. Пассив шотта керісінше.

Барлық балансында алғ ашқ ы ү ш кластың шоттары бейнеленеді. Тө ртінші, бесінші класс шоттары қ аржылық нә тиже туралы есеп беруде бейнеленеді, сондық тан қ аржылық нә тиженің ө зі ү шінші класс меншікті капитал шоты бойынша есепті мерзімнің аяқ талуымен анық талады. Алтыншы кластық шоттар банктің шартты жә не мү мкін міндеттемелеріне есеп беруді жасауда пайдаланылады, жетінші класс шотын пайдалана отырып банктің операциялары жайлы қ осымша қ парат алуғ а болады.

Шоттың сандық кодының бірінші цифры класын, екінші, ү шінші цифрлер – шот тобын, тө ртінші - шот топтарын одан ә рі бө лшектеуге жә не кең ейтуге болжанатындығ ын кө рсетеді.

Алтыншы класс бойынша операциялардың есебі – шартты жә не мү мкін жү зеге асыру кезінде 500 саны арқ ылы анық талатынркредиттік шот бойынша корреспонденция жү зеге асады.

Аналитикалық жә не синтетикалық есеп. Банктегі бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық субъектілеріндегі сияқ ты аналитикалық жә не синтетикалық болып бө лінеді. Аналитикалық есеп – есептің алғ ашқ ы тү рі, синтетикалық есептің базасы болып табылады. Банкте орындалатын барлық қ ызметтер бухгалтерлік есепте кө рініс табады. Ол экономикағ а салынғ ан несие кө лемін, жү ргізілген қ олма-қ ол ақ ша айналымын, банкте сақ талғ ан ақ ша айналысындағ ы сандық ө згерістерді жә не ақ шалай қ аражат сомасын анық тауғ а мү мкіндік береді.

Банктің кө пжақ ты қ ызметін сипаттайтын қ ортынды кө рсеткіштер банктік операциялардың аналитикалық есебінде болады.

Несиелік есеп айырысу, кассалық жә не басқ а операциялардың кү нделікті бө лшек есебі дербес шоттарда жү ргізіледі. Ә рбір кә сіпорынғ а немесе ұ йымғ а дербес ашылғ ан шоттардың саны олардың банкпен байланысы банкпен байланысы. Синтетикалық есептің ә рбір баланстық жә не баланстан тыс шотында аналитикалық есепте ескерілетін қ ұ ралдардың тү ріне, олардың белгілері мен иесіне байланысты бө лінетін дербес шоттар ашылады (9-тарауды қ араң ыз). Берілген несиелер, несиелердің мақ сатты пайдалануы жә не несие алушы бойынша ашылғ ан дербес шоттарда кө рсетіледі.

Дербес шоттар ашылғ ан дербес классификаторы болып табылатын арнайы кітаптарда тіркеледі. Онда кә сіпорындар мен мекемелер ашатын есеп айырысу жә не басқ а шоттар тіркеледі.

Аналитикалық есептің дербес шоттары есеп айырысу ақ ша қ ұ жаттарының сә йкестендірілген жү йесіне кіретін белгіленген стандартты нысанда басылады.

Банктегі дербес шоттар бірың ғ ай ереже бойынша нө мірленеді. Дербес шоттың нө мір саны есепке алынатын қ ұ ралдар мен қ ұ ндылық тар сипатына байланысты 3 пен 9 аралығ ында болуы мү мкін. Баланстық шотқ а сә йкес келетін екінші ретте нақ ты аналитикалық есептің қ ажеттігі жоқ болғ анда ү ш санды нө мірлер қ олданылады.

Аналитикалық есепте жазбалар есеп айырысу ақ ша қ ұ жаттарының мә ліметтері бойынша жү зеге асырылады.

Дербес шоттарда келесідей дерктемелер басылып шығ арылады:

- соң ғ ы операциялардың жү зеге асқ ан кү ні;

- операцияның нақ ты жү зеге асырылғ ан кү ні;

- қ ұ жат нө мірі;

- корреспонденттік шот нө мірі;

- операциялар тү рінің шартты цифрлы белгілері;

- дебет жә не кредит бойынша айналыс сомасы;

- кіріс жә не шығ ыс қ алдық;

Баланстан тыс щоттардағ ы аналитикалық есептің дербес шотында корреспонденттік шоттың нө мірі жә не шартты цифрлы белгілер деректемелері, сондай-ақ операциялардың тү рлері толтырылмайды. Операция жү зеге асырылғ ан кү ннен келесі кү ні клиентке сенімхат бойынша дербес шоттың кө шірмесі, онымен бірге операциялардың сипаты жайлы қ ажетті мә ліметтері бар қ ұ жаттар ұ сынылады. Бұ л қ ұ жаттар болмағ ан жағ дайда шот менеджері сома тү скен банкке хабарлама жібереді.

Ә рбір жылдың 1 қ аң тарында банктің клиенттері барлық дербес шоттар бойынша жазбаша нысанда қ алдық ты растауын кө рсетуі керек.

Кә сіпорындар, ұ йымдар жә не мекемелер дербес шот кө шірмесінің мә ліметтері бойынша банктің сеп айырысу, кассалық операцияларды орындағ андығ ын бақ ылайды жә не бұ л операцияларды ө здерінің бухгалтерлік есебінде кө рсетеді.

Клиенттердің жазбаша ө ініші бойынша банк мекемесі бастығ ының рұ қ сатымен қ ажет жағ дайда дербес шот кө шірмесінің дубликаы беріледі. Дубликат алу ө тінішіне банк шотын басқ аратын тұ лғ алар қ ол қ ояды. Операциялық кү н жабылғ аннан кейін (банк нұ сқ аулар қ абылдауды жә не клиенттерден ө німдерді жү зеге асыратын уақ ыт кезең і) дербес шоттар мен баланста тү зетулер енгізулер рұ қ сат етілмейді. Дұ рыс жү ргізілмеген сомалар бойынша барлық тү зетулер ағ ымдағ ы кү нгі тү зетулер жазбалардың негізінде жү зеге асырылуы керек. (кері жазу ә дісі).

Бухгалтерлік жә не кассалық журналдар, жиынтық карточкалар, тексеру тізімдемелер, кү нделікті, ай сайынғ ы жә не жылдық баланстар банкте синтетикалық бухгалтерлік есеп материалдар болып табылады. (келесі тарауларда терең ірек қ арастырылғ ан). Бухгалтерлік бас кітап бө лшектелген шоттардың типтік щоттары негізінде қ ұ рылғ ан. Кө мекші бухгалтерлік кітаптарды жү ргізу, басшыларғ а бизнесті басқ ару ү шін талап етілетін талдамалық ақ параттарды ұ сынуды қ арастырады.

Бухгалтерлік журналда дебет жә не кредит бойынша ә рбір операциялардың айналысы тіркеледі, баланстық шот бойынша қ орытындылар шығ арылады жә не журнал бойынша толық жалпы қ орытынды шығ арылады. Дебет бойынша журналдардың жалпы қ орытындысы кредиттің қ орытындысымен тең болуы керек. Бухгалтерлік журнал бойынша бухгалтерлік есепте банктік операциялардың толық кө рсетілуі бақ ыланады.

Кассалық журналда кассаның кіріс жә не шығ ыс қ ұ жаттары, клиенттердің дербес шотының нө мірі, касса жоспарының белгісі жә не сомалар кө рсетіледі. Операциялар уақ ыты аяқ талысымен кассалық журнал қ орытындысы банк кассасының кіріс жә не шығ ыс айналысының мә ліметтерімен салыстырылады. Кассалық журнал мә ліметтері бухгалтерлік журналғ а кө шіріледі.

Жиынтық карточкалар баланстық шот бойынша жү ргізіледі. Онда кү нделікті кредит жә не дебет бойынша айналыстар жә не баланстық шотқ а сә йкес ашылғ ан, аналитикалық есептің дербес шоты бойынша саналғ ан келесі кү нге қ алдық тары жазылады. Жиынтық карточкалардың дебеті жә не кредиті бухгалтерлік журналдың мә ліметтерімен салыстырылады, ал қ алдық сомасы ағ ымдық кү ннің айналысы мен кү н басындағ ы қ алдық ты сальдолау жолымен тексеріледі.

Жиынтық карточка мә ліметтерімен кү нделікті баланс жасалады. Балансты дұ рыс қ ұ рғ ан кезде активтің жә не пассивтің қ орытындылары сә йкес келеді. Жиынтық катрточкаларда ай бойғ ы айналыстардың қ орытындысы жү ргізіледі. Жыл бойындағ ы айналыстар жылдық айналыс тізімдемесін жасауғ а негіз болады.

Тексеріс тізімдемесіне жеке шот бойынша бір кү н ішінде ә рекет еткен ә рбір айналыс карточкаларының жә не ә рекет ететін жә не ә рекет етпейтін дербес шоттар бойынша айналыстардың қ орытындысы, сондай ақ баланстық шот жә не тізімдеме бойынша жалпы қ орытынды қ алдық тар мен айналыс қ орытындылары енгізіледі. Тексеріс тізімдемесінің мә ліметтері бойынша жиынтық карточкалар толтырылады.

Сө йтіп бухгалтерлік, кассалық журналдар, жиынтық карточкалар, тексеріс тізімдемесі аналитикалық есептің дербес шотына да операциялардың дұ рыс кө рсетілгенін тексеруші материал ретінде қ ызмет етеді жә не бухгалтерлік баланс қ ұ руғ а пайдаланады.

Баланстан тыс шот бойынша бухгалтерлік журнал жә не жиынтық карточкалар баланстық шот сияқ ты жасалады, онда да дербес шоттар, баланстан тыс кіріс шығ ыс ордерлрінің мә ліметтері немесе баланстан тыс шоттардың карточкада ескерілетін тө лем қ ұ жаттар мә ліметтермен жасалатын жазулар да сондай ә діспен жасалады.

Баланс, жиынтық карточкалар, бухгалтерлік журналдар мұ қ ият салыстырғ аннан кейін синтетикалық есеп материалдарын тексеретін жә не балансқ а қ ол қ оятын банктің бас бухгалтеріне беріледі.

Бақ ылау сұ рақ тар:

1. Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары.
2. Аналитикалық жә не синтетикалық есеп.

Ә дебиеттер:

1. Андросов А.М., «Бухгалтерский учет и отчетность банке» АО «Менатеп-информ» 1997г.
2. Андросов А. «Бухгалтерский учет в банках» практическое руководство с документацией и комментариями. Москва, 1998г.
3. Миржакыпова С.Т. «Банковский учет в РК»: Учебник. Часть 1 / Под общей ред. чл.-корр. НАН РК д.э.н., профессора Н.К.Мамырова. – Алматы: Экономика, 2002.-784с.
4. Козлова Е.П., Галанина Е.Н. «Бухгалтерский учет в коммерческих банках» М: 1999г.
5. Сейткасымов «Бухгалтерский учет и отчетность в банках», Алматы, Экономика. – 1999г.