Тақырып 5. Депозиттік операциялар және олардың есебіСабақ тың мақ саты – депозиттік операциялар туралы тү сінік, депозиттердің тү рлері, депозиттерді сақ тандыру қ оры, депозиттерді тарту жә не қ айтару есебі, сыйақ ы есептеу есебің зерттеу Негізгі ұ ғ ымдар: депозит, сақ тандыру, сыйақ ы
Банктер ө зінің активті операцияларын жү ргізу ү шін пассивті операцияларды ө ткізу нә тижесінде пайда болатын тартылғ ан қ аржыларды қ олданады. Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жұ зеге асырылуы мү мкін: - банк қ орын қ алыптастыру жә не ұ лғ айту ү шін банктердің пайдасы есебінен аударулар; - баска заиды тұ лғ алардан алынғ ан несиелер (зайымдар); - салымдық (депозиттік) операциялар. Салымдық операциялар - бұ л занды жә не жеке тұ лғ алардың тартылғ ан қ аржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша банктердін операциялары. Салымдық операцияларды жү ргізу кезінде кез келген банк ө здері дайындаган депозитгік саясатты ұ станады жә не олар ө з кезегінде келесі ережелерге негізделеді: - салымдың операциялар банктің пайда табуына немесе болашакта пайда табуғ а мү мкіндік жасауғ а негізделіп ұ сынылады; - депозиттік операцияларды ұ йымдастыру ү дерісінде салымдьщ операциялар субъектісінің ә р тү рлілігіне жә не салымдардың ә р тү рлі нысандарының ү йлесімділігіне ұ мтылыс болады; - салымдық операцияларды жү зеге асыру барысында осы жө не салымдық мен несиелік салымдардың мерзімдері мен сомалары бойынша несие ұ сыну операциялары арасындагы ө зара байланыс пен озара келісімділіктің болуын қ амтамасыз ету қ ажет; - салымдық операцияларды ұ йымдастыру ү дерісінде банк балансының отімділігін жоғ ары дең гейде қ амтамасыз ететін мерзімдік салымдарғ а ерекше назар аударғ ан жө н; - салымдық операцияларды ұ йымдастыра отырып, банк салымдық шоттардагы бос қ аржы резервтерінің (активті оиерацияга тартылмаган) ең аз болуына талпынуы керек; - салымдарды тартуга ә сер ететін банктік қ ызметтерді дамыту жә не қ ызмет корсету сапасы мен мә дениетін жоғ арылату шараларын қ арастырғ ан жө н. Халыкаралық банктік тә жірибеде барльщ депозиттер тө рт топқ а бө лінеді: талап етілгенге дейінгі салымдар; жинақ салымдары; мерзімді салымдар; багалы кағ аздар. Бірінші топ - талап етілгенге дейінгі салымдар, олар сондай-ақ чектік салымдар деп те аталады. Талап ету салымдары тү рінде қ аржы тарту кезінде банк пен салымшы арасында келісімшарт жасалады. Талап етілгенге дейіпгі салымдардыц бір тү рі чектік депозит. Чектік депозит - бұ л міндетті тү рде ө телуге тиісті, салымшығ а чек жазуғ а қ ұ кық беретін шот. Чектік депозиттердің ың гайлылығ ы олардың қ ауіпсіздігімен жә не чек жазу арқ ылы тө лем жү ргізу қ арапайымдылығ ымен тү сіндіріледі. Сонымен қ атар олар бірінші талап бойынша нақ ты ақ ша алуғ а мү мкіндік береді. Талап ету депозиттік шотының ерекшеліктеріне мыналарды жатқ ызуғ а болады: ақ шаны салуғ а немесе алуғ а шектеудіц болмауы; ақ ша шоттан қ олма-қ ол турде, сондай-ак чектер кө мегімен алыігуы мү мкін; шот иесі банкке тұ рақ ты айлық молшерде немесе ә рбір жазылғ ан чек ү шін коммисия тө леуі; Ұ лттық банкке ен аз резервтің мерзімдік депозиттермен салыстырганда ү лкен ү лесінің сақ талуы. Талап ету депозитінің бір тү рі банктің клиентпен барлық операциялары есептелетін контокоррент - бірың гай шот болып табылады. Контокоррентте банк қ арыздары, сондай-ақ шоттан клиент тапсырысы бойынша барлық толемдер жә не дв шотқ а салым, аударым жә не т.б. Талап ету депозитіне сондай-ақ ағ ымды овердрафт шотын жатқ ызуғ а болады, овердрафт - банк пен клиент арасындағ ы келісімге сә йкес, банк анық таган мө лшерде шотта бар қ аржы кө лемінен артық соманы алуга мү мкіндік беретін шот, бү л да несие алмасуды білдіреді. Овердрафттың контокорренттен айырмашылыгы кездейсоқ сипатты болуында. Атап ө тетін жайт, овердрафт шоты косымша депозиттік шоттар ашу мү мкіндігін шектемейді. Овердрафт ағ ымды шогы жеке жә не заң ды тұ лғ алардын уақ ытша шығ ындарын жабу ү шін ашылады. Талап ету депозитінің баска бір тү рі - нау-шоттар - пайыздық мә лшерінің жоғ ары шегі жоқ шоттар, яғ ни ол қ алқ ымады болуы мү мкін. Супернау-шоттар - бұ л қ олма-қ ол ақ шаны қ олдану шоттары, оларды ашу қ ызметтер кешенін ұ сынады. Депозиттік шоттардың келесі тү рі - автоматтық аудару шоттары (АТЗ-шоттар). Жинақ шоттарынан акша қ аржыларын автоматты тү рде аударуга мү мкіндік беретін, чектерді жабу ү шін чектік депозиттерге пайыз ә келетін депозиттін тү рі. Куә ландырылғ ан чектер - банк қ ызметкерлері беретін телемі кепілденген чектер. Банктер чекті куә ландыру кезінде, куә ландырылган чекте керсетілген соманы салымшы шотынан алады жә не оны жеке шотта ұ стайды. Сонымен қ атар, чекті банк қ ызметкерлерінің бірі немесе банктің меншікті шығ ындарын телеу ү шін кассир жазган жағ дайда, соң ғ ысы ол бойынша тө лемдердің жү ргізілуін кү те отырып, қ ызметкерлер жазган чек сомасына тең естіріп депозит қ ұ райды. Талап ету депозиттері бойынша эксплициттік пайыздық кірістер тө ленбеуіне байланысты банктіц котеген клиенттері осы типтес депозиттердегі қ аржыларының мө лшерін томендетуге тырысады. Депозитің келесі тобы - жинак салымдары. Жинақ депозит туралы келісім негізінде ашылады. Қ азіргі кезде жинақ депозиттерінің басты типі жинақ кітапшаларындағ ы шоттар, жинақ салымының жағ дайы туралы жазбасы бар шоттар, сондай-ақ ақ ша нарығ ының депозиттік шоттары болып табылады. Жинақ кітапшаларындагы шоттар - бұ л жедел алуғ а болатын, пайыз ә келетін чектік емес депозиттер. Олардың ерекшеліктеріне мыналар жатады: кітапшалы жинақ салымында тұ ракты мерзімінің болмауы; банктер салымшылардан ақ ша қ аржысын алу тралы алдын ала хабарлауды талап етуге қ ұ қ ылы болса да, бұ л шоттардан ақ ша қ аржыларын алуда банктер ол таланты аз қ ояды; шоттың жоғ ары шегін белгілеу мү мкіндігі; салым иесінің шоттан ақ ша алу немесе салу ү шін жү ргізілген операциялардьщ барысы жазылатын жинак кітапшасын ұ сыну міндеттемесі; шоттагы міндетті ең аз баланстық қ алдық мазмұ ны тралы талаптардын болмауы Жинак салымының жағ дайы туралы жазбасы бар шоттар жинақ кітаншаларьшдагы шоттарга ү ксас, алайда олар ушіи шот жағ дайы туралы кезендік жазбалар жазбаның жү ргізілу тұ рғ ысынан жинақ кітапшаны ауыстырады. Олар бойынша осындай пайыз тө ленеді жә не олар осындай функцияны орындайды. Ақ ша нарыгының депозиттік шоттары алғ аш рет 1982 жылы енгізілген жинақ салымдарының бір тү рін ұ сынады. Қ азіргі кезде оларда жинақ кітапшасындағ ы шоттармен салыстырғ анда, ол бойынша пайыз мелшері нарыктық пайыздық мө лшерлерінің ө згеруімен реттелетіндігін жә не бұ л шоттарды қ олдану кезінде операцияларды тіркеу ү шін жинакқ кітапшасының косылмайтындығ ын есеатемегенде, кө птеген ұ қ сас сипаттары бар. Жинақ салымдарының ерекшелігі мынадай: - бұ л шоттардын анық талғ ан мерзімдері жоқ; - салымда ақ ша нарығ ының депозиттік шотынан қ аржыларды бірдей ала алады; - бастапқ ыда бұ л шоттар бойынша ең аз баланстық калдық талап етілген, қ азір банктер оны сақ тауды талап етпеуге қ ұ кьілы; - осы шоттар бойынша салымшы чектердің тек санаулы шектелген санын жазуга қ ұ қ ылы; - бұ л шоттар қ ызмет жасау мақ сатында емес, жинақ мақ сатында қ олданылады; - банк шығ ындарын ө теу мақ сатында шот иесінен белгіленген тө лем алынады; егер салымшылар - корпорация болса, банктер осы шоттар бойынша белгіленген резервті сақ тауғ а міндетті. Кең тараган топтардың бірі - мерзімдік салымдар, оғ ан мерзімдік салымдар жә не салымды алу туралы алдын ала хабарлауы бар салымдар кіреді. Бұ л салымдар негұ рлым ұ зақ мерзімге, яғ ни бір айдан кем емес мерзімге салынады. Салымшылар басқ а депозиттерге қ араганда негұ рлым ү лкен пайыз алады жә не салым салымшығ а алдын ала келісімде кө рсетілген мерзімде қ айтарылады. Банктер салымды ез карауы бойынша келісген мерзім ағ ымында толык пайдалана алады. Депозиттіц бұ л типін ашу ү шін мерзімдік депозит туралы келісім жасалынады..Бұ л салымдар қ абылданатын мерзім 4 топқ а бө лінеді: 30 кү ннен 89 кү нге дейін; 90 кү ннен 179 кү нге дейін; 180 кү ннен 359 кү нге дейін; 360 кұ ннен жоғ ары. Мерзімді салымнан каржы алу ү шін банкке кү ні бұ рын хабарланғ ан салымшының арнайы отінішінің тү суі талап етіледі, оның мерзімі келісімде кө рсетіледі. Бұ л мерзімге сә йкес пайыздық мө лшер белгіленеді. Егер юшент банкті қ аржы алу туралы хабардар етсе, банк болагын езгерістерді ескере отырып, ө зінің активті операцияларын баска коз есебінен қ айта қ аржыландырады, каржыларды алу кейбір шығ ындармен байланысты, сол себепті банк клиент кірісін азайтуғ а қ ұ қ ылы. Депозиттердің бірінші тобы - бағ алы қ ағ аздар, депозиттер тү рі ретінде былайша бө лінеді: Аталган банкке тиесілі кә сіпорындар мен ұ йымдардың, кооперативтің, акционерлік крғ амдар мен компаниялардың акциялары жә не облигациялары; сақ таудағ ы жә не қ арызды қ амтуга қ абылданган акциялар мен облигациялар; шетел операциялары бойынша қ ұ ндылық тар мен қ ұ жаттар (шетел валютасындағ ы аккредитивтер); депозиттік сертификаттар. Депозиттік сертификаттар қ аржылық қ ұ ралдардың ең бір кең тарағ ан тү рі. Депозиттік сертификат - эмитент банктің ақ ша қ аржыларының салымы туралы, салымшы немесе оның қ ұ қ ық қ абылдаушының мерзімі аяқ талғ анда салым бойынша салым сомасын жә не ол бойынша пайыз алу қ ұ қ ын куә ландыратын жазбаша куә лік. Депозитгік сертификат - кірісті бағ алы қ ағ аздың бір тү рі, сол себепті ол сатылғ ан тауар немесе кө рсетілген кызмет ү шін есеп айырысу немесе тө лем қ ұ жаты болып саналмайды. Сондай-ақ оларды бір занды тұ лғ адан екіншісіне жолдауда шектеулер болады. Талап ету қ ұ қ ын ұ сыну - цессия, ол депозиттік сертификаттың сыртқ ы бетінде екі жақ та мә мілемен рә сімделеді: ө з қ ұ кын ұ сынушы тұ лғ а - цедент пен кұ қ ық алушы цессионарий. Сертификатты қ айтару мерзімі жеткенде, банк сертификатты жә не қ аржы тү сетін шот кө рсетілген салымшы ө тінішіне қ арсы тө лем жасайды. Банк талап ету қ ұ қ ын ұ сыну туралы келісімнін ү здіксіз орындалуын, сондай-ақ ө кілетті тұ лғ алар аты-жө нін, мө рінің жә не қ олдарының сә йкестігін тексереді. Депозиттік сертификаттардың екі тү рі болады: - жолданбайтын - салымшыда сақ талады жә не тө лем мерзімі жеткенде банкке ұ сынылады; - жолданатын - екінші нарық та сатылуы немесе баска тұ лғ ага ө туі мү мкін. Жолданатын депозиттік сертификатгар капиталды кез келген мерзімге тиімді инвестициялауғ а комектеседі, ал қ ажет болғ ан жағ дайда сертификаттарды тез қ олма-қ ол ақ шага ауыстыруғ а болады. Сертификат! ар келесі белгілері бойынша бө лінеді: Шығ арылуы бойынша: бір рет; сериямен шығ арылатын. Рә сімдеу тә сілі бойынша: арнайы; ұ сынушығ а. Тө леу шарттары бойынша: Анық талғ ан есеп айыру кезең і аяқ талғ анғ а дейін пайыздық мө лшері ү немі тө леніп тұ ратын сертификаттар; сертификатты ө теу кү ні пайызы тө ленетін сертификаттар. Депозіттік сертификаттар жаң а шығ арымдармен, салымның баска тү рлеріне немесе талап етілмелі депозиттеріне қ олма-қ ол емес аударымдармен жә не нақ ты ақ шалармен (жеке тұ лғ алар ү шін) ө теле алады. Банкте шығ арылатын сертификаттар баспалық тә сілмен шығ арылуы жә не осы сияқ ты бағ алы қ ағ аздарғ а қ ойылатын талаптарғ а жауап беруі тиіс. Бақ ылау сұ рақ тар:
Ә дебиеттер:
|
