Тақырып 9. Бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар және олардың есебін жүргізуСабақ тың мақ саты – бағ алы қ ағ аздар мә ні, бағ алы қ ағ аздар тү рлері жә не олардың жіктелуі, бағ алы қ ағ аздар нарығ ында кә сіби қ ызметті жү зеге асыруғ а келісім алу тә ртібі, бағ алы қ ағ аздармен жү ргізілетін операциялар есебін қ арастыру. Негізгі ұ ғ ымдар: бағ алы қ ағ аздар, бағ алы қ ағ аздар нарығ ы Бағ алы қ ағ аздардың тү рлері тү сінігінде бағ алы қ ағ аздарғ а тиісті жалпы жә не бірдей белгілердің жиынтығ ы.Бағ алы қ ағ аздар жіктелуін жә не бағ алы қ ағ аздар тү рлерінің жіктелуін айыра білу керек. Бағ алы қ ағ аздардың жіктелуі мен бағ алы қ ағ аздар тү рлерінің жіктелуін бө ліп қ арастыруғ а болады. Бағ алы қ ағ аздардың жіктелуі – бұ л бағ алы қ ағ аздардың ө здеріне тиісті белгілілері бойынша бө лінуі. Бағ алы қ ағ аздар тү рлерінің жіктелуі – бұ л бір тү рдегі бағ алы қ ағ аздарды топтастыру; бағ алы қ ағ аздарды басқ а да тү рлерге бө лу. Ө з кезегінде тү рлерді одан ә рі бө луге болады. Ә рбір тө менгі жіктеу жоғ ары тұ рғ ан жіктеудің қ ұ рамына кіреді. Мысалы, акция – бағ алы қ ағ аздардың бір тү рі. Қ арапайым акция бір дауысты, номиналмен немесе номиналсыз болуы мү мкін. Бағ алы қ ағ аздар жоғ арыда айтылғ андай белгілі бір сипаттың жиынына ие. Уақ ытша сипаттамасы: Ø Қ ызмет ету мерзімі: айналысқ а қ ай уақ ытта шығ арылғ ан, қ ай уақ ыт кезең інде немесе мерзімсіз. Ø Пайда болуы: басы ө зінің бірінші негізінен келе ме немесе басқ а бағ алы қ ағ аздардан. Ø Кең естік сипаттамасы: Ø Қ ызмет ету нысаны: қ ағ азды немесе заң ды тү рде айтқ анда қ ұ жатты нысан немесе қ ағ асыз, қ ұ жатсыз нысан; Ø Ұ лттық белгісі: отандық немесе басқ а мемлекеттік, яғ ни шетелдік; Ø Аймақ тық белгісі: елдің қ ай аумағ ында шығ арылғ ан. Нарық тық сипаттамсы: Ø Бағ алы қ ағ аздар негізінде жатқ ан актив тү рі немесе оның шығ у негізі (тауар, ақ ша, фирманың жиынтық активі жә не т.б.) Ø Иемдену тә ртібі: ұ сынушығ а, атаулы, ордерлі. Атаулы бағ алы қ ағ аздар-онда кө рсетілген тұ лғ аның қ ұ қ ығ ын куә ландырылатын кө рсетеді. Ұ сынушы бағ алы қ ағ аздарды – қ ұ қ ық оны ұ сынушы адамғ а жатады. Ордерлі бағ алы қ ағ аздар-қ ұ қ ық онда аталғ ан адамғ а тиесілі. Ø Шығ ару нысаны: эмиссионды, яғ ни ішінде барлық бағ алы қ ағ аздар ө здерінің сипаттары бойынша бірдей болып келетін бө лек сериялар бойынша шығ арылады немесе эмиссиялық емес; Ø Меншік нысаны жә не бағ алы қ ағ аздарды нарық қ а шығ арушы эмитент тү рі: мемлекет, корпорациялар, жеке тү лғ алар; Ø Айналыс сипаты: нарық та еркін немесе щектеулі айналады; Ø Бағ алы қ ағ аздар ұ сынатын қ ұ қ ық тү рі негізінде экономикалық мә ні; Ø Тә уекел дең гейі: жоғ ары, тө менгі жә не т.б. Ø Табыс кө зі: бағ алы қ ағ аздар бойынша табыстың қ андай да болсын бө лігін тө лей ме, жоқ ә лде тө лемей ме; Ø Қ аражат салымның нысаны: ақ ша қ арызғ а немесе меншік қ ұ қ ығ ын иемденуге қ аржылана ма. Бағ алы қ ағ аздар сонымен қ атар мерзімді жә не мерзімсіз болып бө лінеді. Мерзімді – оларды шығ ару кезінде мерзімі белгіленетін бағ алы қ ағ аздар. Ә детте мерзімді бағ алы қ ағ аздар екі тү рге бө лінеді: Ø Қ ысқ а мерзімді, айналымда бір жылғ а дейін жү ретін; Ø Ұ зақ мерзімді, айналымда бір жылдан жоғ ары жү реді. Мерзімсіз – айналым мерзімі шектелмеген бағ алы қ ағ аздар, яғ ни олар шексіз қ ызмет етеді жә не бағ алы қ ағ аздар шығ ару кезінде ө теу мерзімі кө рсетілмейді. Бағ алы қ ағ аздарының пайда болуының классикалық нысаны – қ ағ аз, яғ ни бағ алы қ ағ аз қ ұ жат тү рінде қ олданылады. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ында дамуы бағ алы қ ағ аздардың кө п тү рінің, ең алдымен эмиссиялық нысанын қ ұ жатсыз нысанғ а ауысуын талап етеді. Инвестициялық (капиталдық) – капитал салымы ү шін обьекті болып табылатын бағ алы қ ағ аздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік, коносаменттер). Инвестициялық емес – тауар немесе басқ а нарық та ақ шалай есеп айырысуғ а қ ызмет кө рсететін бағ алы қ ағ аздар (вексельдер, чектер, коносаиенттер). Эмитенттің қ ұ қ ық тық мә ртебесін, инвестициялық жә не несиелік тә уекел дең гейін, инвесторлардың қ ызығ ушылығ ы мен басқ а факторларды ескергенге қ ордың бағ алы қ ағ азы ү ш топқ а бө лінеді: Ø Мемлекеттік; Ø Муницмпалдық; Ø Мемлекетік емес. Мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар – мемлекеттің ішкі қ арыздарының нысаны; эмитенті мемлекет болып табылатын қ арыздық бағ алық қ ағ аздар. Мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар ішінде қ азынашылық бексельдер мен міндеттемелер, мемлекеттік жә не жинақ қ ағ аздарының облигатциялары кең тарағ ан. Миниципалдық бағ алы қ ағ аздарғ а жергілікті ө кімет органдарының қ арыздық мендеттемелері жатады. Мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздар корпорациялық жә не жеке қ аржы институттарымен ұ сынылылады. Корпорацияғ а кә сіпорындардың, ұ йымдардың, банктердің қ арыздық міндеттемелері мен акциялары жатады. Жеке бағ алы қ ағ аздарғ а жеке тұ лғ алар шығ аратын вексельдер, чектер жатуы мү мкін. Нарық тық айналым ерекшелігіне байланысты бағ алы қ ағ аздарды нарық тық (айналымды) жә не нарық тық емес (айналымсыз) деп бө лінеді. Нарық тық бағ алы қ ағ аздар екінші нарық та биржалық жә не биржадан тыс айналыс шегінде еркін сатып алынуы жә не сатылуы мү мкін.Ол шығ арылғ аннан кейін эмитентке кезектен тыс ұ сынылмайды. Нарық тық емес бағ алы қ ағ аздар бір қ олдан екінші қ олғ а еркін ауыспайды, яғ ни оларда екінші айналыс болмайды. Бұ л мынадай бағ алы қ ағ аздарғ а жатады, мысалы эмитент бағ алы қ ағ аздарды шығ ару кезінде тек эмитенттен басқ а адамғ а сатылмауы тиіс деген шарт қ ояды. Сонымен қ атар, айналысы шектелген бағ алы қ ағ аздар туралы айтып кетуге болады. Сатып алу – сату мә мілесі бойынша шектеулер жабық акциө нерлік қ оғ амның акцияларына жатады. Бағ алы қ ағ аздардың борышқ орлық жә не иемденуші ү лесіне бө лінуі ө з кезегінде ақ ша қ аражаттарын пайдаланудың екі мү мкін тә сілдерін кө рсетеді:
Егер бағ алы қ ағ аздар салынғ ан ақ ша сомасын қ айтарып беру шаршымен шектелген мерзімге шектелген мерзімге шығ арылса, онда олар борышқ арлық боып табылады. Бұ л облигацияларғ а, банктік сертификаттар, вексельдер жә не т.б. Иеленуші бағ алы қ ағ аздар активтерге сә йкес меншік қ ұ қ ығ ын береді. Бұ л акциялар, варанттар, коносаменттер жә не т.б. Эмиссиялық бағ алы қ ағ аздар ірі серияда жә не кө п кө лемдежә не ә рбір серияның ішінде ұ қ сас шығ арылады. Бұ л – акция жә не облигатциялар. Эмиссиялық емес бағ алы қ ағ аздар аз серияда немесе санаулы тү рде шығ арылады. Қ азіргі ә лемдік тә жірибеде қ олданылатын бағ алы қ ағ аздар екі ү лкен сыныпқ а бө лінеді. 1-сынып – негізгі; 2-сынып – туынды. Негізгі бағ алы қ ағ аздар – қ андай да болса бір активке(тауар, ақ ша, капитал, мү лік, ә ртү рлі ресурстар жә не т.б.) мү лікқ ұ қ ығ ы жататын бағ алы қ ағ аздар. Негізгі бағ алы қ ағ аздарғ а акциялар мен облигатциялар жатады. «Қ азақ стан Республикасындағ ы бағ алы қ ағ аздар нарығ ы туралы» Заң ына туынды бағ алы қ ағ аздар – басқ а бағ алы қ ағ аздар арқ ылы ө зінің қ ұ нын айырады деп айтылғ ан. Туынды бағ алы қ ағ аздар – бұ лә р тү рлі базистік актвтермен бейнеленген, мү ліктік жағ дайғ а негізделген ерекше ә мбебеп тауар, оны сатып ала отырып иесі, белгілі бір мерзімде кә сіпкерлік табыс алуғ а деген қ ұ қ ығ ын жү зеге асырады. Туынды бағ алы қ ағ аздарғ а фьючерстер, опциондар, форварттар, варанттар, своптар, спорттар, депозитарийлік куә ліктер жә не тағ ы басқ алар жатады. Туынды бағ алы қ ағ аздар қ оғ ам капиталының белгілі бір бө лігіне тіркелетін меншік қ ұ қ ығ ын тұ рақ тануғ а қ арағ анда, туынды бағ алы қ ағ аздарды пайдала отырып, болашақ кезең де орындалатын кә сіпкерлік табысты алуғ а қ ұ қ ық ты тіркейді. Олардан пайданы бағ амдар айырмашылығ ынан немесе ә р тү рлі нарық та бір активті бір уақ ытта сатып алудан – сатудан алады. «Қ Р-дағ ы акционерлік қ оғ ам туралы» Заң негізінде акционерлік қ оғ ам акционерлердің жалпы жиналысының немесе қ оғ амның директорлар кең есінің шешімімен туынды бағ алы қ ағ аздарды, соның ішінде бағ алы қ ағ аздар нарығ ы туралы заң дылық тарғ а сә йкес варрантарды да шығ аруғ а қ ұ қ ығ ы бар. Қ оғ ам Қ Р-ның сыртында да туынды бағ алы қ ағ аздарды шығ арып, орналастыруғ а қ ұ қ ылы. Коммерциялық емес ұ йым болып табылатын қ оғ ам туынды бағ алы қ ағ аздар шығ аруғ а қ ұ қ ығ ы жоқ. Варрант акционерлік қ оғ ам шығ аратын жә не варрантта бекітілген бағ а бойынша бағ алы қ ағ аздардың белгілі бір кө лемін одан сатыпалу ү шінұ стаушы қ ұ қ ығ ын куә ландыратын туынды бағ алы қ ағ аздар болып табылады. Қ оғ ам акция жә не облигатция эмиссиясымен қ атар варрант шығ аруғ а қ ұ қ ы бар. Варранттар бағ алы қ ағ аздардан оларды шығ арғ аннан кейін бө лінеді жә не оларда кө рсетілген бағ алы қ ағ аздарды сатып алғ анғ а дейін нарық та ө з бетінше айналыста жү реді. Варранттар бө лініп шық қ аннан кейін бағ алы қ ағ аздардың сатылу қ ұ ны олардың бағ асына азайтылады. Қ оғ ам варранты қ оғ амның болашақ тағ ы бағ алы қ ағ аздар эмиссиясы шығ аруғ а қ ұ қ ы бар. Олар иемденушіге қ оғ амнан бағ алы қ ағ аздарын варрантта келісілген бағ а бойынша белгіленген кезең шегінде, кез келген уақ ытта алуғ а қ ұ қ ық береді. Варрант иемденушіге дауыс беру қ ұ қ ығ ын бермейді жә не олар бойынша дивидент есептелінбейді. Қ оғ ам басқ ару органының шешімі бойынша опцион жағ ына шығ арылылатын бағ алы қ ағ аздардың белгілі бір кө лемін сатып алуғ а жә не сатуғ а артық ша қ ұ қ ық беретін опцион жасауғ а қ ұ қ ығ ы бар. Опционды жасау жағ дайы жә не тә ртібі олардың айналысы бағ алы қ ағ аздар нарығ ы туралы заң дылық пен реттеледі. Туынды бағ алы қ ағ аздар санытына ең алдымен депозитарийлік қ олхаттар жаттады. Депозитарийлік қ олхат – бұ л шетел эмитентінің бағ алы қ ағ аздар бойынша шығ арылғ ан жә не елде еркін айналыста жү ретін туынды бағ алы қ ағ аз. Бұ л инвесторлардың шетел эмитенттермен бағ алы қ ағ аздарын иемдену ү шін қ аржылық қ ұ рал болып табылады. Эмитенттердің депозитарийлік қ олхаттарын шығ ару шетел капиталының инвестициясының ө суімен, оларды тіркеу қ ажеттілігінің болмауымен, оларды жергілікті салық ты тө леуден босатумен жә не барлық инвесторлар ү шін қ ол жеткізілуімен байланысты. Депозитарийлік қ олхаттардың келесі тү рлерін бө ліп қ арастыруғ а болады: американдық (ADR); ғ аламдық (GDR); халық аралық (IDR). ADR АҚ Ш нарығ ында айналады жә не долларлы номиналы болады, ал GDR маерикандық нарық тан бірнеше нарық та сатылуы мү мкін жә не сонымен бірге эмитентке дү ниежү зілік нарық капиталын жаулап алуғ а мү мкіндік береді. Ә детте американдық банктер эмитенттерге акциялары қ ор нарығ ында бағ аланатын елдерде кастодиандық қ ызмет кө рсетуді ұ сынады.Осы атаулы ие депозиттеу акция негізінде депозитарийлік қ олхат шығ арылады. Америка Қ ұ рама Штатында осындай депозитарийлік қ олхаттың біршама ірі депозитарийлік эмитент – банктері «City Bank New York», «The Bank of New York», «Morqan Bank» болып табылады.Ғ аламдық депозитарийлік қ олхаттар тіркелуі, шығ арылуы мү мкін, олармен АҚ Ш ашық нарығ ында мә міле жасауғ а болады, сонымен қ тар олар АҚ Ш-тың негізгі қ ор биржаларында, сондай – ақ сол елдің шегінде бағ аланады. GDR-ді шығ арғ анғ а дейін банктер мен компаниялар алдымен АҚ Ш-та ADR шығ ауғ а тиіс, одан кейін Батыс Еуропада осы екі нарық қ а шығ арудың алғ ашқ ы қ адамы ретінде IDR шығ аруы керек. Ғ аламдық депозитарлық қ олхаттарды шығ ару, бү кілә лемдік эмиссияны жақ сы бағ дарлап отырудың, потенциалды акционерлердің кө беюімен, ө тімділіктің жоғ арлатумен ұ тады. Шетелдік тә жірибе кө рсетіп отырғ андай, корпоратцияны қ аржылыландыруғ а сырқ ы кө здердің қ ұ рылымдағ ы маң ызды орында қ ұ нды қ ағ аздарды, атап айтар болсақ акция мен облигацияны эмиссиялау алып отыр. Ә лемнің дамығ ан елдерінде, корпоративтік облигациялар, банктік сектордың несиелік ресурстарына баланатынинвестициялау кө зі болып табылады. Англосаксондық елдерде жә не Оң тү стік – Шығ ыс Азияның кейбір мемлекеттерінде мемлекеттік емес борыштық қ ұ нды қ ағ аздар, эканомикалық нақ ты секторын қ арыз қ аражаттарыменбірден – бір жабдық даушы болып табылады. Бақ ылау сұ рақ тар:
Ә дебиеттер:
|
