Ойлау деген не және оның өмірдегі рөлі? Ойлаудың формалары

Логиканың объектісі - ойлау формалары. Ойлау формасы немесе логикалық форма дегеніміз — бұ л ой қ ұ рылымы мен оның элементтері байланысының амалы.

Ойлаудың негізгі формалары: ұ ғ ым, пайымдау жә не ой тұ жырымы.

Ойлаудың қ арапайым формасы — сө з жә не сө з тіркестері арқ ылы білдірілетін ұ ғ ым. Онда жалпы жә не мә нді белгілері бар нә рселер тобы ойланылады: «студент», «бейсбол добы», «ә леуметтік қ атынастар» т.с.с. Ұ ғ ым қ алыптасуының негізгі логикалық тә сілдері: талдау, жинақ тау, салыстыру, абстракциялау жә не жалпылау.

Талдау — бұ л нә рселерді ойша бө ліктерге жіктеу жә не олардың белгілерін айқ ындап кө рсету. Мысалы, «апельсин» ұ ғ ымын алсақ, біз ойша оның пішіні — дө ң гелек, тү сі — қ ызғ ылт сары, ішкі қ ұ рылымы — кішкене бө ліктерге бө лінген, дә мі — тә тті жә не т.б. деп жіктейміз. Жинақ тау — бұ л нә рсенің талдау нә тижесінде алынғ ан белгілерін, бө ліктерін ойша біртү тас бү тінге біріктіру. Салыстыру — нә рсенің мә нді, мә нсіз белгілеріне қ арай ұ қ састық тары мен ерекшеліктерін анық тау. Абстракциялау — нә рсенің белгілі бір белгілерін ойша баса кө рсету жә не оны басқ алардан дерексіздеу. Жалпылау — бірың ғ ай нә рселерді ойша кейбір кластарғ а біріктіру.

Біздің ойымызды білдіруіміздің кү рделі формасы — пайымдау деп аталады. Ойлау қ ызметіміздің ең кұ рделі тү рі — ой тұ жырымы деп аталатын жаң а білім алу формасы.

Ойлаудың бұ л формасы біз ү шін ақ иқ ат жағ дайларды дә лелдеу немесе жалғ ан пікірлерді бекерлеу қ ұ ралы ретінде қ ызмет етеді. Ойлау ө з функциясын жұ зеге асыру кезінде белгілі бір заң дылық тарды табады жә не ол ә р текті ережелерге бағ ынады. Сондай-ақ, кезкелген шындық аумағ ында олардың ө зіндік заң дары болады, сол сияқ ты логикада да негізгі формальды-логикалық: тепе-тең дік, қ айшылық емес, ү шіншісі жоқ, жеткілікті негізгі заң дары жә не негізгі емес: екі есе терістеу заң дары жә не т.б. бар.

Танымның негізгі мақ саты – ақ иқ атты жету. Ақ иқ аттық — бұ л біздің айтқ андарымыздың шындық қ а дә л келуі, яғ ни ол мазмұ нғ а, ал дұ рыстық — формағ а жатады. Сондық тан дұ рыс қ ұ рылғ ан пайымдау жалғ ан болуы да ғ ажап емес («Барлық металдар суғ а батады»), сол сияқ ты пікірдегі ереженің бұ зылуы нә тижесінде ақ иқ ат пайымдаудан жалғ ан тұ жырым шығ аруғ а болады (мысалы, «Жаң быр жоқ, яғ ни жер су емес»).

Дұ рыс ойлау анық тылығ ымен, бірізділігімен, дә лелділігімен ерекшеленеді, мұ ндай дә л ерекшеліктер логика сияқ ты ғ ылымды ү йренгенде ғ ана қ алыптасады. Заң дар мен ережелер тұ жырымдауда бұ л — олардың бұ зылу жағ дайларын, яғ ни ақ иқ атқ а жету жолында кедергі болатын логикалық қ ателіктерді де ескереді.

3. Қ ашан, қ андай мә селелерді шешу ү шін логика қ алыптасқ ан? Логика тарихы. Логиканың екі жарым мың жылдан астам даму тарихы бар. Грекия, Ү ндістан, Қ ытайдың ежелгі қ оғ амында философия аясында туып, кейіннен ө з пә ні, ө з ә дісі, ө з заң дылығ ы бар жеке ғ ылым ретінде қ алыптасады.

Ежелгі грек философы Аристотель (384—322 жж. б.э.д.) логиканың негізін салушы болып саналады. Бірақ та логика мә селелері оғ ан дейін кө п уақ ыт бұ рын туындағ ан. Мұ нда философияны мазмұ ндауда дә лелдеудің қ арсы жору одісін алғ аш пайдаланғ ан ежелгі грек философы Элеядан шық қ ан Парменидті жә не ө зінің ә ң гімелесуінде ұ ғ ымдарды анық таудың логикалық операцияларын тамаша пайдаланғ ан атақ ты Сократты атап ө ту керек. Оның замандасы Демокрит логикалық мә селелерді кең жә не жү йелі тү рде мазмү ндау жолдарын кө рсетті. Оның «Логика туралы немесе Канондар туралы» (яғ ни ережелер, ұ йғ арымдар) ең бегінің мә ні зор болды. Мұ нда тек таным мә ні, оның негізгі формалары мен ақ иқ аттық ө лшемі ғ ана емес, танымдағ ы логикалық пікірдің зор рө лі, пайымдаулар классификациясы жанжақ ты сө з болғ ан, сонымен бірге ол осы шығ армасында дедуктивтік ой тұ жырымының кейбір тү рлерін батыл сынап, индуктивтік логика қ ү руғ а ұ мтылыстар жасағ ан. Сократтың ең талантты шә кірті Платон таным теориясы мен логика мә селелеріне, атап айтсақ, ұ ғ ымдарды бө лу мен пайымдаулар теориясына зор кө ң іл бө лген. Ақ иқ атқ а қ ол жеткізуді мақ сат еткен логиканың ғ ылым ретінде пайда болуына сө зді шебер мең герген софистердің ә сері де болды. Олар қ арсыласын ә дейі қ айшылық қ а, адасуғ а жә не т.б. ә келетін субъективті диалектиканы дамытты.

Ең алғ аш логиканың жү йелі баяндалуын Аристотель ғ ана жү зеге асырды, сондық тан дә стү рлі формальды логиканы аристотельдік деп жиі атайды. Аристотель шығ армалары арасында - алты логикалық ең бектен тұ ратын «Органон» (қ ұ рал) деген жинақ, ө йткені ол ә рбір ойланатын адам ү шін логиканы ең қ ажет қ ұ рал деп есептеген. Оның басты философиялық шығ армасы «Метафизикада» да логиканың маң ызды мә селелері баяндалғ ан. Логиканың ұ ғ ым, пайымдау, ой тұ жырымы (дедукция, индукция, аналогия) сияқ ты негізгі бө лімдері мен дә йектеу (аргументтеу), болжау теорияларының логикалық негізін Аристотель жасады. Ол формальды логиканың алғ ашқ ы негізгі ү ш заң ын тұ жырымдады.

Логиканың ортағ асыр дә уірің де дамуы батыс еуропалық схоластикамен жә не араб тілді философтар Ибн-Сина, ә л-Фараби жә не Ибн Рушд есімдерімен байланысты.

Жаң а уақ ыт дә уірінде ағ ылшын философы Френсис Бэкон логиканың дамуына зор ү лес қ осты. Ол ө зінің логикасын аристотельдік логикағ а қ арсы қ ойып, басты шығ ырмасын «Жаң а Органон» деп атады. Индуктивті логиканы кейінірек Джон Стюарт Милль жұ йелеп, дамытты жә не ол ғ ылыми танымның дамуына мә нді ық пал етті.

Логикалық зерттеулерде маң ызды жасағ ан қ адам XIX ғ асырдың екінші жартысындағ ы математикалық немесе символикалық логиканың дү ниеге келуі болды. Математикалық логика қ ұ ру идеясын неміс философ-математигі Г.В. Лейбниц алғ аш рет XVII ғ асырда кө теріп, шын мә нінде оның бастаушысы болғ ан. Математикалық логика тек XIX—XX ғ асырда Д. Буль, Э. Шредер, С. Джевонс, П.С. Порецкий, Г. Фреге, Б. Рассел жә не т.б. ең бектерінде жоғ арғ ы дең гейде дамыды.

Осылайша, логикалық зерттеулер дамуының жаң а кезең і ашылды, оның басқ алардан неғ ү рлым айрық ша ерекшелігі — дә стү рлі логикалық мә селелерді шешудің жаң а ә дістерін жасау мен пайдалану жолдарын кө рсету болып табылады. Ең алдымен оғ ан формальданғ ан тілді — символдар тілін жасау мен қ олдану жатады, сондық тан оны кө біне символикалық деп те атайды. Символикалық логика тек математикада ғ ана емес, физика, кибернетика, экономика жә не тағ ы басқ а кө птеген тү рлі ғ ылымдарда кең інен қ олданылады. Қ азіргі логиканың жетістіктері кө п салада пайдаланылады.

Логикалық қ ұ ралдың пайдалану ү шін оны терең жә не толғ ана ойланып ү йрену керек: бә рінен бұ рын белгілі бір білімдер жиынын мең геру қ ажет, бірақ ең бастысы — практикалық дағ дылар мен іскерлікті қ алыптастыру білігі болмақ.

Қ орытынды: Нағ ыз, жақ сы маман болу ү шін жоғ ары логикалық мә дениетке ие болу керек, ал бү л дегеніміз — ө зің анық жә не айқ ын ойлауың, барлық игерген білімді жоғ ары тиімділікпен пайдалана білуің, сондай-ақ, жаң а білімдер қ абылдау ү шін, қ орытқ ан ойды басқ ағ а дә л, тү сінікті етіп жеткізе білуің тиіс деген сө з.

 

 

2 Мә селелік дә ріс. Тақ ырыбы: Ұ ғ ым ойлау формасы.

1. Ұ ғ ым дегеніміз не, ол қ алай пайда болады? Ұ ғ ым туралы жалпы тү сінік.

2. Ұ ғ ымдарының негізгі логикалық мінездемесі деген не? Ұ ғ ымның мазмұ ны жә не кө лемі.

3. Ұ ғ ымдарының тү рі қ андай? Ұ ғ ым тү рлері

Мә селе: Ә нгімелер мен талқ ылауда негізгі сө здерінің мағ ынасын дұ рыс тү рде пайдалану ү шін нақ ты анық тау қ ажетті.

- Ұ ғ ым дегеніміз не, ол қ алай пайда болады?

- Ұ ғ ымдарының негізгі логикалық мінездемесі деген не?

- Ұ ғ ымдарының тү рі қ андай?

Лекция мақ саты: ұ ғ ым, оларды аң ық тау жә не қ орытындылау жө нінде білімді игеру

Негізгі ұ ғ ымдар: ұ ғ ым кө лемі жә не мазмұ ны, белгілер, белгі, айрық ша белгілер, айрық ша емесбелгілер, мә нді белгі, синонимдер, омонимдер, оң жә не теріс, салыстырмалы жә не салыстырмалы емес ұ ғ ым, бос жә не бос емес, жалқ ы мен жалпы, жинақ таушы мен ажыратушы, нақ ты мен абстракты, ұ ғ ымғ а логикалық сипаттама беру.

Дә рістің қ ысқ ыша мазмұ ны:

1. Ұ ғ ым дегеніміз не, ол қ алай пайда болады? Ұ ғ ым туралы жалпы тү сінік.

Кез келген қ ұ былыс біздің санамызда сол туралы соғ ан сә йкес ұ ғ ымның арқ асында ғ ана қ абылданады. Мең герген ұ ғ ымдар жү йесі арқ ылы ғ ана біздің ойымыздағ ы нә рселердің барлығ ы біркелкі тү тас болып реттеледі. Біз ұ ғ ымды интеллектуалдық іс-ә рекетіміздің логикалық атомдары ретінде тү сінеміз. Ақ ыл-ой дамуы дегеніміз — жаң а ұ ғ ымдарды ө мірдің ө згерген жағ дайларына сә йкес қ ұ растырушы қ абілет ретінде қ арастыруы.

Адамда не туралы ой болады, соның бә рін логикада ойдың объектісі, нә рсесі деп атайды. Тү рлі қ ұ былыстар, процестер, объектілердің қ асиеттері, олардың қ атынастары, материалдық жә не идеалдық объектілер, тіпті жоқ нә рселер де ойдың нә рсесі бола алады. Бұ л объектілердің ә рқ айсысы ә р тү рлі қ асиеттерге ие ә рі басқ а объектілермен тү рлі қ атынастарғ а тү седі. Ой ә рбір жеке жағ дайда осы қ асиеттердің тек бір бө лігін ғ ана бейнелейді. Ой объектілірдің қ асиеттері мен қ атынастарын олардың белгілері деп атайды. Белгілер — объектілердің бір-бірімен несімен ұ қ сас немесе несімен ерекшелетінін кө рсетеді. Белгі — бұ л объектіде қ асиеттің немесе қ атынастың бар не жоқ екенін кө рсететін сипаттамасы. Мысалы, апельсиннің дө ң гелек пішіні, жағ ымды дә мі, иісі жә не т.б. қ асиеттері оның белгілері болып табылады. Дегенмен, қ андай да бір қ асиеттің онда болмауы да нә рсенің белгісі болып есептеледі (Мысалы, «қ ағ идасыздық», яғ ни «қ ағ иданың болмауы» деп ойлаймыз, бү л да белгілі бір адамның белгісі жә не т.с.с).

Белгінің кейбіреулері ә р тү рлі нә рселерді, ал басқ алары — тек қ ана белгілі, нақ ты нә рсені жә не тек соғ ан тә н нә рсені сипаттайды. Тек бір ғ ана нә рсеге тә н белгі оны басқ а нә рселердің барлығ ынан ерекшелейді, сондық тан олар айрық ша белгілер деп, ал кө птеген нә рселерге тә н белгілер — айрық ша емес белгілер деп аталады. Мысалы, ұ рлық тың басқ а тү рлерінен айрық ша белгісі болып табылатыны — оның жасырын істелгендігі, ал нақ ты не зат ұ рланғ аны: машина, ақ ша жә не т.б. бағ алы заттар, бү л жағ дай ерекшеленбейтін белгілер болып табылады. Ерекше белгілер нә рселерді кластарғ а топтастырудың жә не бір кластарды басқ алардан айырудың негізі болады, сондық тан мә нді жә не мә нсіз белгілерді кө рсету анағ ү рлым терең ірек болып табылады.

Мә нді белгі нә рсеге тә н, оның ішкі табиғ атын, мә нін бейнелейтін белгі, ал мә нсіз белгілер - нә рсеге тә н, біраұ сыртқ ы кө рінісің бейнелейтін белгілер. Мысалы, орындық тың: «жиһ аз екендігі», «бір адамның отыруына арналуы» мә нді белгісі болса, ал орындық жасалғ ан материал, яғ ни «ағ аш» — оның мә нсіз белгісі. Ол тіпті пластиктен не металдан жасалса да орындық болуын тоқ татпайды.

Мә нді белгілер ү ғ ымның қ алыптасуы ү шін шешуші мағ ынағ а ие болады. «Ұ ғ ым» деген сө здің ө зі «ұ ғ у» деген етістікпен бір тү бірлес болып табылады. Біздің қ андай да бір нә рсе не қ ұ былыс туралы біліміміз болса, оның қ асиеті туралы басқ а объектілермен қ атынасын білген жағ дайда ғ ана оны басқ алардан ажыратамыз жә не сол нә рсе туралы ұ ғ ымымыз болады.

Ұ ғ ым ойдың формасы ретінде тө мендегідей ү ш міндетті шешеді:

1. Біз мү дделі жиын объектісін басқ а объектілерден ерекшелейді;

2. Біз мү дделі жиын объектілерін жалпылайды;

3. Осы жиын объектісінің мә нін кө рсетеді.

Ұ ғ ым — нә рсенің азды-кө пті мә нді белгілерін бейнелейтін ойдың формасы. Сө йлеу тілімізде ұ ғ ымдар сө збен, сө з тіркестерімен беріледі. Мысалы, «мемлекет», «ә леуметтік ә рекет», «статус» жә не т.с.с.

Бір ұ ғ ымның ө зі ә р тілде ә р тү рлі формада, кейде бір тілдің ө зінде неше тү рлі болып беріледі. Бір нә рсе туралы адамдардың ұ ғ ымы бірдей болғ анмен, олардың берілуі ә р тү рлі болатынын кө рсетеді. Ұ ғ ым дегеніміз — бір тілден басқ а тілге аударғ анда сақ талатын жалпы нә рсе, ол оны білдіретін сө здердің мағ ынасын қ ұ райды. Сондық тан ұ ғ ымның сө збен берілетініне қ арамастан, ұ ғ ым мен сө зді тең естіруге болмайды. Мұ ны кезкелген тілде кездесетін омоним жә не синоним сө здер арқ ылы кө рсетуге болады.

Синонимдер — ө здерінің мә ні жағ ынан бір-біріне жақ ын, тең, бір тү сінікті білдіретін, бірақ олар бір-бірінен стилистикалық бояуы мен мә ні рең імен ерекшеленетін сө здер. Мысалы, «отан» жә не «туғ ан ел». Омонимдер — бү л айтылуы мен тү рі бірдей, бірақ ә р тү рлі тү сініктерді білдіретін сө здер. Мысалы, «бас — адамның басы», «бас — істің басы», «бас — қ олбасшы, бастық», «ара — отын кесетін қ ү рал», «ара — уақ ыт, екі мезгіл арасы» жә не т.с.с.

Кө птеген сө здер бірнеше мә нге ие. Бұ л, пікірде қ ателіктерге ұ рындырады. Сондық тан сө здерді қ атаң белгілі бір мағ ынада қ олдану ү шін олардың мә нін дә л беру қ ажет. Мысал ү шін, «жауапсыздық» — тұ рмыстық қ олданыста ұ йымдаспағ андық ты, шашыраң қ ылық ты, ұ қ ыпсыздық ты білдіріп, кінә лауғ а тұ рарлық қ ылық. Ал юриспруденцияда — бұ л жаза қ олданылатын қ ызметтік қ ылмыстың кө п тү рінің бірі.

2. Ұ ғ ымдарының негізгі логикалық мінездемесі деген не? Кезкелген ұ ғ ым мазмұ н мен кө лемге ие. Ұ ғ ымдагы жалпыланатын жә не ерекше кө рінетін объектілер жиыны сол ұ ғ ымның кө лемі деп аталады. «Студент» ұ ғ ымына — жоғ ары оқ у орындарында оқ итындардың барлығ ы кіреді. Ұ ғ ымның кө лемімен класс, жиын, элемент деген терминдер байланысты.

Объектің ің санына қ арай оғ ан енетін жиындар мен кластар шектеулі жә не шектеусіз деп бө лінеді. Демек, мемлекеттер астаналарының жиыны шектеулі, ал натурал сандар жиыны шектеусіз. Жиынғ а кіретін ә рбір жеке нә рсе элемент деп аталады. Мысалы, «Астана қ аласы» — «мемлекеттер астанасы» класының элементі.

А жиыны В жиынының (класының) жиынтығ ы деп аталады, егер ә рбір А класының элементі В жиынынікі болып табылса. Мұ ндай қ атынас кластың класқ а қ осылуы деп аталады жә не былай жазылады: А Є В А класы В класына кіреді деп оқ ылады.

Бү л тектің жә не тү рдің қ атынасы (мысалы: «оқ улық» класы «кітап» класына кіреді).

а элементінің А класына жату қ атынасы былай белгіленеді:

а Є А жө не а элементі А класына жатады (мысалы, «Арал тең ізі» — а, «тең із» — А).

А жә не В класы тепе-тең дә л деп есептеледі, егер А ≡ В жә не В ≡ А болса, онда А ≡ В деп жазылады.

Мұ дделі жиын нә рселерін баса кө рсететін жә не жалпылайтын белгі ұ ғ ымның мазмұ ны деп аталады. Біз ұ ғ ымды қ ұ руғ а, біз мү дделі жиын нә рселерін баса кө рсететін мейлінше кү рделі емес белгіге сү йенеміз, оны ұ ғ ымның негізгі мазмұ ны деп атайды. Ә р ұ ғ ымның мазмұ ны біреу, біздің қ ұ ру амалдарымыз бен мақ саттарымызғ а байланысты негізгі мазмұ нның кө п болуы мү мкін.

Ұ ғ ым мазмұ ны мен кө лемі бір-біріне қ атынасына қ арай кері пропорционал: ұ ғ ымның кө лемі кең болғ ан сайын, оның мазмұ ны тар, ал кө лемі аз болғ ан сайын оның мазмұ ны кең болады. Ұ ғ ымда ойланатын нә рсе туралы ақ парат аз болғ ан сайын, нә рсенің класы кең деу жә не оның қ ұ рамы белгісіздеу; мысалы, «мемлекет» жэне «қ азіргі азиялық мемлекет». Керісінше, ү ғ ымда ақ парат кө п болғ ан сайын, соғ ү рлым оның нә рселерінің шең бері анығ ырақ немесе тіпті бір ғ ана нә рсе туралы ойлайды. Логикада бү л заң ұ ғ ымның кө лемі мен мазмұ ны арасындағ ы кері қ атынас заң ы деп аталады. Онда тектү рлік қ атынаста болатын ұ ғ ымдар туралы сө з болады.

3.Ұ ғ ымдарының тү рі қ андай? Ұ ғ ым тү рлері.

Ұ ғ ым ә лемі кең жә не алуан тү рлі. Ұ ғ ым белгілерінің сипатына қ арай: а) оң жә не теріс болып бө лінеді. Оң деп қ ұ былыста, объектте, нә рседе қ андай да бір сапаның болуын кө рсететін ұ ғ ымды атайды: «адам», «парасаттылық», «сауатты заң гер», «сараң дық». Теріс деп қ ұ былыста, объектте, нә рседе сол немесе басқ а сапаның болмауын кө рсететін ұ ғ ымды атайды. Олар ә детте болымсыз жалғ аулық тар «емес», «ма», «ме», «сыз», «сіз» арқ ылы жасалады (сү йкімсіз адам, ақ ысыз ең бек, бейболмыс).

Тілімізде «не» немесе «сыз» не «сіз» жалғ ауларымен қ осылып кеткен жә не оларсыз жеке қ олданылмайтын сө здердің кездесетінін ескеру қ ажет. Яғ ни, бұ л жалғ аулар теріске шығ ару қ ызметін атқ армайды. Осындай сө здермен берілген ұ ғ ымдар («кө ргенсіз» жә не т.б.) оң болып есептеледі, ө йткені олар нә рседе қ андай да бір белгілі сапаның, тіпті жағ ымсыз сапаның болуын сипаттайды.

ә) Салыстырмалы жә не салыстырмалы емес (абсолютті ). Бұ л белгілерді қ асиет-белгі, қ атынас-белгі деп бө лумен тікелей байланысты. Салыстырмалы деп мазмұ нында ең болмағ анда бір қ атынас белгі кездесетін ұ ғ ымды атайды. Ал салыстырмалы ұ ғ ымында бірінің бар болуы екіншісінің де болуымен байланысты жә не онсыз мү мкін еместігін білдіретін нә рселер тү сініледі («салыстырылады» — деген сө зден шық қ ан). Мысалы, «талапкер» — «жауапкер», «сот» — «сотталушы», «ата-ана» — «балалар». Салыстырмалы емес немесе абсолютті деп басқ алардан «бө лек», белгілі дә режеде дербес нә рсе бейнеленетін ұ ғ ымды атайды. «Заң», «табиғ ат», «жануар». Негізінен салыстырмалы емес ү ғ ымдар мазмұ нында тек қ ана қ асиет-белгілер ғ ана кездеседі.

II. Кө лем элементінің санына қ арай ұ ғ ымдарды бос жә не бос емес деп бө леді (бө лу негізіне бірінші шекара — ноль мен нольден ү лкен сандар арасы жатады). Бос деп кө лемі бос жиынды қ ұ райтын яғ ни ө зінде бірде-бір элементі жоқ ұ ғ ымды атайды. Мә ң гілік двигатель, дө ң гелек шаршы, жезтырнақ, кентавр — мұ ның бә рі бос ұ ғ ымның мысалдары. Бү л ұ ғ ымдар кө лемінде бірде-бір нә рсе жоқ.

Кө лемі ең болмағ анда бір элементті қ ұ райтын ұ ғ ым бос емес деп аталады. Бос емес ұ ғ ымдар жалқ ы мен жалпы деп бө лінеді. Кө леміне бір ғ ана элемент кіретін ұ ғ ым жалқ ы ұ ғ ым деп аталады. Мысалы, «Абай жолы» романының авторы, «алғ ашқ ы ғ арышкер», «екінші дү ниежү зілік соғ ыс». Кө леміне бірден артық элемент кіретін ұ ғ ымды жалпы деп атайды (мемлекет, қ ылмыскер, президент жә не т.б.). Ал жалпы ү ғ ымдардың ішінен тіркеуші жә не тіркеуші емес деген тү рлерін атауғ а болады. Тіркеуші деп санғ а бағ ынатын, кө лемі шектеулі жалпы ү ғ ымдарды атайды. Мысалы, «Қ азақ стан облысы», «М.О. Ә уезовтің романы». Тіркеуші емес — бү л жануар, қ ылмыскер, кітап деген сияқ ты кө лемі шексіз ү ғ ымдар. Демек, кө лем элементтерінің санына қ арай бізде ү ғ ымдардың тө мендегідей классификациясы шығ ады:

III. Ұ ғ ымдар кө лем элементтерінің сипатына қ арай: а) жинақ таушы жә н ажыратушы болып бө лінеді. Жинақ таушы — кө лем элементтері ө здері бірың ғ ай объектілер жиынын қ ұ райтын ұ ғ ымдар. Ең бастысы, жиындар біртү тас бейнеленеді жә не жинақ таушы ү ғ ымның мазмұ нын оғ ан кіретін ә р объектіге таң уғ а болмайды. Мысалы, жинақ таушы ұ ғ ымдар қ атарына: «тобыр» жатады, «тобыр» ұ ғ ымы кө лемінің элементі болып, бірың ғ ай нә рселерден — адамдардан қ ұ ралғ ан жекелеген тобырлар есептеледі; «кітапхана» — бұ л ұ ғ ым кө лемінің элементтері бірың ғ ай нә рселерден — кітаптардан қ ұ ралғ ан неше тү рлі кітапханалардан тү рады; парламент, ұ жым, флот жә не т.б.

Жинақ таушы емес немесе ажыратушылар мазмұ ны тек нә рселер тобына ғ ана емес, жеке-жеке ә р нә рсеге қ атысты ұ ғ ымдар. Ұ ғ ымдардың басым кө пшілігі ажыратушылар болып табылады: студент, заң, қ ылмыскер, ә леуметтанушы. Жинақ таушы жә не ажыратушы ұ ғ ымдарғ а бө лу ү шіншын мә нінде жинақ таушы ұ ғ ым кө лемінің элементі екенін біліп отыруың тиіс. «Кітапхана» ұ ғ ымында кө лем элементі болып кітаптар емес, кітапханалар есептеледі.

Сонымен бірге, нені осындай ұ ғ ым кө лемінің бө лігі етіп есептейтінің е ө зің е ә рдайым есеп беріп отыруың керек. Мысалы, «университет» ұ ғ ымы кө лемінің бө лігі — бұ л университеттің факультеттері емес, осы немесе басқ а да университеттер жиыны: заң, экономика, техника, гуманитарлық университеттер жө не т.б. Мұ нда тек пен тү рдің айырмашылық тарын, бө лік пен бү тіннің арақ атынасын есте сақ тау керек.

Дегенмен «жинақ тау» феноменінен туындайтын қ иың дық тар мұ нымен бітпейді. Мә селе — сө йлемдерде кө птеген ұ ғ ымдар жинақ таушы да, ажыратушы да мағ ынада қ олданылуың да. «Біздің мемлекетіміздің азаматтары қ оғ амды демократияландыру идеясын қ олдайды» деу идеяны ә рбір азаматтың қ олдайтынын білдірмейді. Олардың оны тұ тас алғ анда қ олдайтынын білдіреді, яғ ни біздің мемлекетіміздің азаматтары бұ л жағ дайда жинақ таушы мағ ынада қ олданылып тұ р. «Біздің мемлекетіміздің азаматтары заң ды сақ тауғ а міндетті» — бұ л жерде ә ң гіме ә р азамат жө нінде айтылып тү р, яғ ни, мұ ң да біздің мемлекетіміздің азамат ұ ғ ымы ажыратушы мағ ынада қ олданылғ ан.

Абстрактілі жә не нақ ты. Кезкелген ұ ғ ым абстракция. Бірақ нә рселердің ө здері сияқ ты олардың белгілерін де абстракциялауғ а болады. Кө лем элементі нә рселер болатын ұ ғ ымдар нақ ты деп аталады. Мысалы: доп, кітап, музыка, прокуратура. Кө лем элементі осы нә рселерсіз болмайтын қ асиет не қ атынас болатын ұ ғ ымдарды абстрактілі деп атайды.

Абстрактілі ұ ғ ымдардың кө пшілігі жалқ ы болады: ә ділеттілік, ақ иқ аттық, тең дік, ағ айыншылық жә не т.б., ө йткені «ә ділетті болу» адам ә рекетінің тек бір ғ ана қ асиеті, «ақ иқ атты болу» пайымдаудың бір қ асиеті, «тең дікте болу» немесе «ағ айыншылық та болу» адамдар арасындағ ы қ атынастың бірі. Яғ ни, бұ л ұ ғ ымдарды бү кіл адамзат тек бір тү сінікте қ абылдайды. «Ә ділеттілік» ұ ғ ымы — ә ділетті іс-ә рекеттердің іске асып жат-пағ анына қ арамастан, мұ ндай қ асиет бә рібір кездесетіндіктен ол жалқ ы болып табылады.

Кейбір абстрактілі ұ ғ ымдар жалпы болып келеді. Мысалы, «тү с» ұ ғ ымы. Бұ л ұ ғ ым кө лемінің элементі болып: қ ызыл, кө к, жасыл жә не басқ а қ асиеттер есептеледі. Ендеше, ұ ғ ым бір абстрактілі де, жалпы да болуы мү мкін, ө йткені оның кө леміндегі элементтері бірден артық.

Қ орытынды: Ұ ғ ымғ а логикалық сипаттама беру дегеніміз — нұ сқ алғ ан ә р тү рлілік бойынша оның қ андай болып табылатынын кө рсету. Ұ ғ ымның логикалық сипаты оның мазмұ ны мен кө лемін нақ тылауғ а кө мектеседі, пікір білдіру кезінде ұ ғ ымды дә л қ олдану дағ дысын қ алыптастырады.

 

 

Дә ріс №3 тақ ырыбы Ұ ғ ымдар арасындағ ы қ атынас.

1. Ұ ғ ымдар арасындағ ы сыйыспалық атынастар

2. Сыйыспайтын қ атынас типтері

Ә дістемелік нұ сқ ау:

Такырыптың мақ саты:

Ұ ғ ымдар арасындағ ы қ атынастар туралы тү сінік беру жә не негізгі тү рлері анық тау.

Қ аралатың негізгі ұ ғ ымдары: сыйыспалы жә не сыйыспайтын ұ ғ ымдар, тең кө лемді,

бағ ының қ ы, ішінара, сыйыспайтын қ атынас типтері: қ атар бағ ының қ ы жә не қ арама-қ арсы,

қ айшылық қ атынастар.

1.Ұ ғ ымдар арасындағ ы сыйыспалы қ атынастар.

Ұ ғ ым ө з мазмұ нында қ андай да бір жалпы белгілерге ие болғ андық тан анық талғ ан

қ атынастарғ а тү седі. Бірақ ол жалпы белгілердің болмауы да мү мкін, онда бұ л да анық талғ ан

қ атынас. Сондық тан, ұ ғ ым негізін ең алдымен салыстырмалы жә не салыстырмалы емес деп

бө леді. Егер олардың мазмұ нында ең болмағ анда ортақ бір белгі болса ұ ғ ым салыстырмалы

деп аталады.

Ұ ғ ымдар мазмұ нында бірде-бір ортақ белгі кездеспесе салыстырмалы емес деп аталады. Салыстырмалылық қ атынасында ұ ғ ымдар қ атынасын кө лемі бойынша қ арастырады. Ұ ғ ымдар арасындағ ы қ атынастар тү ріне бірінші шек қ ою — сыйыспалы жә не сыйыспайтын деп бө лу болып табылады. Сыйыспалы деп кө лемдері ең болмағ анда ортақ бір элементке ие ұ ғ ымдар аталады. Егер ұ ғ ымдар кө лемінде ортақ бірде-бір элемент болмаса, олар сыйыспайтын деп аталады.

Сыйыспалы ұ ғ ымдар ү ш тү рлі жағ дайда болуы мү мкін, сондық тан, сыйысудың 3 типін кө рсетеді. Біріншіден, екі ұ ғ ымның кө лемі тү гелдей сө йкес келуі мү мкін. Егер бү л ұ ғ ымдардың кө лемдері бірдей элементтерден тұ рса, екі ұ ғ ымды тең маң ызды, тең кө лемді немесе тепе-тең деп атайды. Тең маң ызды ұ ғ ымдарғ а мысалдар: «адвокат» (А) жә не «қ орғ аушы» (В); «қ ылмыс» (А) жә не «заң ды жазаланатын ә рекет» (В). Кө лемі бойынша ұ ғ ымдар арасындағ ы қ атынасты Эйлер шең берімен бейнелеу ө те ың ғ айлы.

Біреуінің кө лемі тү гелімен басқ асының кө леміне кіретін, бірақ оны толық қ амтымай, тек оның бө лігін қ ұ райтын ұ ғ ымды бағ ының қ ы ұ ғ ым деп атайды. Мысалы, «қ ылмыс» (А) жә не «қ асақ ана жасалғ ан қ ылмыс» (В) осындай қ атынаста болып табылады. Бірінші ұ ғ ымның кө лемі екіншіге қ арағ анда кең ірек: қ асақ ана жасалғ ан қ ылмыстан басқ а тағ ы да қ асақ ана жасалмағ ан қ ылмыс немесе абайсыз жасалғ ан қ ылмыстар бар.

Ү лкен кө лемді жә не басқ а ұ ғ ымдар кө лемін қ амтитын (А) бағ ындырушы, ал аз кө лемді жә не басқ а ұ ғ ымның бө лігін қ ұ райтын (В) бағ ының қ ы деп аталады.

Бағ ының қ ы қ атынасына мынадай тектү рлік ұ ғ ымдар жатады: «медицина қ ызметкері» (А) жә не «хирург» (В), «халық ты қ ұ қ ық тық қ орғ ау» (А) жә не «ең бекшілерді қ ұ қ ық тық қ орғ ау» (В). Логикада ұ ғ ымдарды текке жене тү рге бө лу салыстырмалы тұ рғ ыда қ арастырылады. Бұ лай бө лу бағ ының қ ы қ атынасында болатын жеке алынғ ан тек екі ұ ғ ымды ғ ана бө луге қ атысты. Ү ш не одан да кө бірек ұ ғ ымдарғ а қ атысты болғ анда, кұ рделі жағ дайларда тек пен тұ р орындарын ауыстырады. Бір ғ ана ұ ғ ым бір қ атынаста тектік, басқ асында тү рлік жә не керісінше бола алады. Сонымен, «жидектер» ұ ғ ымы «ананас» ұ ғ ымына қ атысты тектік, ал жалпы «жеміс» ұ ғ ымында тү рлік болады.

Ішінара ү йлесетін (қ иылысатын, айқ асатын) қ атынасқ а кө лемдері бір-біріне тек жартылай ғ ана енетін ұ ғ ымдар жатады. Мысалдар, «заң гер» (А) жене «спортшы» (В), «жү мыс істеушілер» (А) жә не «зейнеткерлер» (В), «хаттамалар» (А) жә не «заң қ ұ жаттары» (В) — барлық осындай жұ птар қ иылысатын ұ ғ ымдар.

Сыйыспалы ұ ғ ымдар қ андай қ атынаста екенін анық тау ү шін тө мендегідей екі сұ рақ қ ою керек:

1. Барлық А В болып табыла ма?

2. Барлық В А болып табыла ма?

Егер біз екі сұ рақ қ а да «иә» деп жауап берсек, онда тең маң ыздылық қ атынасын аламыз. Егер біз екі сұ рақ қ а да «жоқ» деп жауап берсек, онда біз қ иылысатын қ атынасты аламыз.

Мысалы, «еркек» жә не «ұ л» деген екі ұ ғ ымның қ атынасын қ арастырайық. Еркек деген тү сініктен бү кіл ерлер жынысын ұ ғ амыз.

Барлық еркектер біреудің ұ лы болып табыла ма? — Иә.

Барлық ұ лдар ерлер жынысына жата ма? — Иә. Демек, біз тең маң ыздылық қ атынасын алдық.

Мысалы, енді «еркек» жә не «ә ке» ұ ғ ымдарының қ атынасын қ арастырамыз.

Кезкелген еркек ә ке болып табыла ма? — Жоқ.

Кезкелген ө ке еркек болып табыла ма? — Иө.

Біз бағ ының қ ы қ атынасын алдық. Ө йткені мұ нда «ә ке» ұ ғ ымы «еркек» ұ ғ ымына бағ ынады. Мұ ндай бө луді тө мендегідей бейнелеуге болады:

Сыйыспалы ұ ғ ымдар

Тең маң ыздылық бағ ынышты ішінара ү йлесу

 

3. Сыйыспайтын қ атынас типтері. Сыйыспайтын қ атынас типтері: қ атар бағ ының қ ы жә не қ арама-қ арсы, қ айшылық қ атынастар.

Қ атар бағ ының қ ы (координация) — бұ л екі немесе бірнеше ұ ғ ымдар арасындағ ы қ атынас, олар бір-бірін кесімді жоқ қ а шығ арады, бірақ ортақ (тектік) ұ ғ ымдарғ а жатады. Бұ л бір тек тү рлері.

Мысалы, «университет», «академия», «институт» жоғ арғ ы оқ у орындарының тү рлері боп табылады. Олар жекелеген қ иылыспайтын дө ң гелектер арқ ылы оларды біріктіретін бір ү лкен шең бердің ішінде бейнеленеді.

Қ арама-қ арсы (контрарлық) қ атынасқ а тү рі жә не тегі бір, бірақ қ андайда біреуі бір белгілерді қ амтып, ал басқ асы сол белгілерді тек қ ана терістеп қ ана қ оймай, оларды басқ алармен алмастыратын екі ұ ғ ым кө лемдері жатады. Қ арама-қ арсы қ атынаста болатын екі ұ ғ ым кейбір сапалардың ең соң ғ ы дә режесін кө рсетеді, бірақ тектік ұ ғ ым кө лемін олар толығ ымен қ амтымайды. Бұ л ұ ғ ымдарды графикалық тү рде былай бейнелейді.

Мысалы, «дана» — «ақ ымақ», «биік ү й» — «аласа ү й», «сараң дық» — «жомарттық».

Логикадағ ы қ атынастардың ең маң ыздыларының бірі болып қ айшылық есептеледі.

Қ айшылық қ атынасына (контрадикторлық) бір тектің тү рі болып табылатын екі ү ғ ым жатады. Мұ нда сонымен бірге бір ұ ғ ым кейбір белгілерді нұ сқ аса, ал басқ а белгілері оны жоқ қ а шығ арады, бірақ оларды басқ а нә рсемен алмастырмайды. Бұ л ә детте тектік ұ ғ ымның кө лемін толығ ымен қ амтитын оң жә не теріс ұ ғ ымдар. Графикалық тү рде олар былай бейнеленеді:

Мысалы, «дені сау адам» жә не «ауру адам», «қ асақ ана жасалғ ан қ ылмыс» жене «абайсыз жасалғ ан қ ылмыс». Қ айшылық қ атынасын ежелгі латын формуласы арқ ылы — «ү шіншісі берілмеген» деп жазуғ а болады. Ол логика заң дарының ішіндегі - қ айшылық сыз заң ы дегенге тә уелді. Бірнеше ү ғ ымдар арасындағ ы қ атынастарды анық тау анағ ү рлым қ иынырақ болады.

Мысалы, «ұ жымдық шешім» (А), «ө згермейтін шешім» (В), «дұ рыс емес шешім» (С), «бірауыздан қ абылданғ ан шешім» (Д) ұ ғ ымдарының қ андай қ атынаста болатынын анық тау қ ажет.

 

 

4 Мә селелік дә ріс. Тақ ырыбы: Ұ ғ ымдарды операциялау

1. Ұ ғ ымдард