Болжамның логикалық құрылымыӨ зінің логикалық табиғ аты жағ ынан болжам бір алғ ышарты не оның бір болігі белгісіз ой тұ жырымы болып табылады. Болжамдарды ұ сынғ анда аналогияны, индукцияны, дедукцияны пайдаланады, алайда болжамның ө зіндік ерекшеліктері бар. Индукция мен дедукциядан болжам ө зі қ арастыратын мә селелерінің аумақ тылығ ымен ажыратылады. Бұ л мә селелер бір-бірімен байланысты жә не тү сіндіруді қ ажет етеді. Болжам, жалпы алғ анда, тек бір ой тұ жырымы емес, қ айта тұ жырымдардың кү рделі, ө зіне индукцияның да, дедукцияның да, аналогияның да мү мкіндіктерін қ осып алатын ойлау жү йесі болып табылады. Тү сіндіру қ ажеті — деректерді зерттеудің бастапқ ы кезең інде аналогия мен терең индукция басым болады. Кейін ұ сынылғ ан болжауды тексерген кезде рас қ орытындылары бар дедуктивтік ә дістер кө бірек қ олданылады. Кейде болжам дедукцияның негізінде де пайда болады. Мысалы, К.А. Тимирязевтің фотосинтез туралы болжамы дедуктивті тү рде энергияның сақ талу заң ынан шығ арылады. Болжамды қ арастырғ ан кезде ой белгілі қ ұ былыстар мен оқ иғ алардан олардың ә лі байқ алмағ ан, бірақ ық тимал себептеріне, даму заң дылық тары реттілігіне қ арай жү реді. Болжам кө птеген жағ дайда ө тіп кеткен қ ү былыстар себептерін бұ рын болғ ан заң дылық тар негізінде анық тауғ а бағ ытталғ ан. Олар отіп кеткенмен, бірақ ә рекет етіп отырғ ан жү йелердегі деректер оларды растайды. Гипотезаларғ а, мысалы, Кү н жү йесінің қ алыптасуы, Жер ө зегінің жағ дайы, Жерде тіршіліктің пайда болуы, адамзаттың қ алыптасуы туралы біздің білімдеріміз жатады. Гипотезаларды қ ұ растыратын болжаулар ө зінің логикалық формасы жағ ынан пайымдаулар болып табылады. Олар проблематикалық сипатта болады жә не нақ тылы қ ұ былыстар себептерін ық тималдық дең гейде білдіреді. Бұ л білімдер растайтын деректер келтірілмей, ақ иқ ат болып есептелмейді. Сонымен қ атар, болжамдарды жай ойдан шығ арылғ ан қ ұ рылымдар деп есептеуге де болмайды. Бұ лар — деректі жә не логикалық негіздерге сү йенген ғ ылыми қ ағ идалар. Ғ ылыми гипотеза ең басынан мынадай талаптарғ а сә йкес болуы керек: а) ол осы ү деріс немесе деректер тобының бірден-бір моделі болу ы керек; ә) ол осы қ ұ былысқ а қ атысты жағ дайлардың кө бін тү сіндіруі керек; б) ол ө зі білдіретін деректік жә не логикалық жү йелерден басқ аларына шығ у мү мкіндігіне ие болуы керек. Тек осы жағ дайда болжам ғ ылыми теорияғ а ауыса алады. Гипотеза ғ ылыми дә лелденген қ ағ идағ а айналуы ү шін тө мендегі жағ дайлардың тым болмаса біреуіне сә йкес болуы қ ажетті: 1) ық тимал себепті тікелей байқ ау мү мкіндігі бар; 2) гипотезадан шығ арылатын салдар эксперимент арқ ылы тексеріле алады; 3) гипотезаның мазмұ ны дедуктивті тү рде ақ иқ ат алғ ышарттардан шығ арылады. Эспериментте тексерілген, ғ ылымда жаң ашылдық қ абілеті бар гипотеза расталғ ан пайымдау дә режесіне кө теріле алады. Бұ л — гипотезаның жасампаздық белгісі. Гипотеза ғ ылымғ а бағ дар бере алады, шығ армашылық ойды молайтады, белгісізден білімге апаратын жол болып табылады. Болжамның ғ ылыми кө регендік ү шін де маң ызы зор. Барлық тү бегейлі ғ ылыми жаң алық тардың дайын кү йінде пайда болмайтындығ ы белгілі, олар болжаулар ретінде ұ сынылып, кейін деректік негізде ғ ылыми теорияларғ а апаратын ү зақ жолдан ө теді. Гипотезаны қ ү растыруда ой ү дерісі бірнеше кезең дерден ө теді. Болжамды ұ сынудың жә не оны дә лелдеудің мынадай сатылары бар: I кезең. Бұ рынғ ы теориялар мен гипотезаларғ а сә йкес келмейтін жә не жаң а болжамды қ ажет ететін деректер тобын анық тау. II кезең. Гипотеза қ ұ растырудың екінші сатысына осы деректердің мү мкін себебі туралы болжау жасау жатады. Бұ л болжау бастапқ ы кездерде аз ық тималды жә не шамалас болады. Ә детте, басында гипотеза тә жірибелік деректерге сү йене отырып жә не индуктивтік зерттеу мен аналогия ә дістерін қ олдана отырып жү зеге асады. Гипотеза дамуындағ ы III кезең — алынғ ан мү мкін себептен дедуктивті тү рде салдарды шығ ару жә не оларды тә жірибе деректерімен салыстыру. Мұ нда гипотезаны тә жірибе арқ ылы тексеру, сонымен қ оса оны ары қ арай дамыту, ғ ылыми қ алыптастыру жә не осы қ ұ былыстың себебін айқ ындай тү су іске асады. Гипотезаның логикалық қ алыптасуындағ ы IV кезең — оны дә лелдеуге немесе бекерлеуге жеткізетін дә йекті тексеру. Алынғ ан гипотезадан шығ атын салдарды нақ тылы деректермен салыстыра тексеру, ең ұ тымды гипотезаны табу ү шін оны басқ а болжамдармен салыстыру, оларды сұ рыптау — бұ л гипотезаның ғ ылыми теорияғ а айналуындағ ы маң ызды ә рекеттер. Дә лелденбеген гипотеза не ө згертіледі, не одан кө рі негізделген гипотезамен алмастырылады. Гипотезалар мынадай тү рлерге бө лінеді: 1) жалпы; 2) жеке; 3) ғ ылыми; 4) жұ мыстық. Жалпы гипотеза дегеніміз қ ұ былыстың не олардың топтарының себебін тұ тас тү сіндіретін болжау болып табылады. Жеке гипотеза — бұ л қ ұ былыстың немесе оқ иғ аның белгілі бір қ асиетін тү сіндіретін болжау. Мысалы, пайдалы қ азбалардың шығ уы туралы болжам — бұ л жеке гипотеза. Ғ ылыми гипотеза — табиғ ат пен қ оғ амдағ ы қ ұ былыстардың даму заң дылық тарын тү сіндіретін болжау. Оларғ а, мысалы, Кү н жү йесінің пайда болуы, таулардың қ алыптасуы туралы жә не т.б. жатады. Жұ мыс гипотезасы — бұ л гипотезаны қ алыптастыру кезінде қ олданылатын уақ ытша болжаулар. Егер жұ мыс гипотезасы белгілі бір қ ұ былыстың себебін дұ рыс тү сіндіре алмаса, онда ол басқ а болжамдармен алмастырылады Қ орытынды: Ғ ылым — объективті тексеруге қ ол жеткізетін, себептілік байланысты анық таудың жү йелі ә дістерін жасайтын адам қ ызметінің аумағ ы.
4. Оқ у курсы мен тақ ырыпқ а арналғ ан міндетті жә не қ осымша ә дебиет пен дереккө здер тізімі №1 тақ ырып: Логика пә ні. Міндетті ә дебиеттер: 1. Гетманова А.Д. Учебник логики. Со сборником задач. – М., КНОРУС, 2011. – 368с. – глава 1, С. 7-31. 2. Ысқ ақ ова Р.О., Ғ абитов Т. Х. Логика: Оқ у қ ұ ралы. — Алматы: «Раритет», 2004. — 3-7б. Қ осымша ә дебиет пен дереккө здер тізімі: 1.Кварталова Н. П. Логические идеи трактата «Гунсунь Лун-цзы» // Человек и духовная культура Востока. Альманах. Вып. I. — М., 2012. — С. 167—172. 2. Инголлс Д. Г. Х. Введение в индийскую логику ньяяньяя. – М., 2010. – 320 с.
№2 тақ ырып: Ұ ғ ым ойлау формасы. Ұ ғ ымдарды аң ық тау жә не қ орытындылау Міндетті ә дебиеттер 1. Гетманова А.Д. Учебник логики. Со сборником задач. – М., КНОРУС, 2013. – 368с. – глава 1, С. 32-65. 2. Ысқ ақ ова Р.О., Ғ абитов Т. Х. Логика: Оқ у қ ұ ралы. — Алматы: «Раритет», 2011. — 8-28 б. Қ осымша ә дебиет пен дереккө здер тізімі: 1. Уёмов А.И. Основы практической логики с задачами и упражнениями.- Одесса, 2010. – 388 с. – С.82-106.
№3 тақ ырып Ұ ғ ымдар арасындағ ы қ атынас. Міндетті ә дебиеттер: 1. Гетманова А.Д. Учебник логики. Со сборником задач. – М., КНОРУС, 2013. – 368с. – глава 1, С. 32-65. 2. Ысқ ақ ова Р.О., Ғ абитов Т. Х. Логика: Оқ у қ ұ ралы. — Алматы: «Раритет», 2011. — 8-28 б. Қ осымша ә дебиет пен дереккө здер тізімі: 1. Уёмов А.И. Основы практической логики с задачами и упражнениями.- Одесса, 2010. – 388 с. – С.82-106.
№4 тақ ырып Ұ ғ ымдарды операциялау Міндетті ә дебиеттер: 1. Гетманова А.Д. Учебник логики. Со сборником задач. – М., КНОРУС, 2013. – 368с. – глава 1, С. 7-31. 2. Ысқ ақ ова Р.О., Ғ абитов Т. Х. Логика: Оқ у қ ұ ралы. — Алматы: «Раритет», 2011. — 3-7б. Қ осымша ә дебиет пен дереккө здер тізімі: Уёмов А.И. Основы практической логики с задачами и упражнениями.- Одесса, 2010. – 388 с. – С.82-106. №5 тақ ырып: Пайымдау, оның қ ұ рамы мен тү рі. Міндетті ә дебиеттер: 1. Гетманова А.Д. Учебник логики. Со сборником задач. – М., КНОРУС, 2013. – 368с. – глава 1, С. 7-31. 2. Ысқ ақ ова Р.О., Ғ абитов Т. Х. Логика: Оқ у қ ұ ралы. — Алматы: «Раритет», 2011. — 3-7б. Қ осымша ә дебиет пен дереккө здер тізімі: 1.Уёмов А.И. Основы практической логики с задачами и упражнениями.- Одесса, 2010. – 388 с. – С.82-106.
|
