Таралатын материалМеталдардың улы механизмі. Бейорганикалық заттардың уытты ә сері жалпы спецификалық емес жә не спецификалық белгілермен кө рінеді.Ә р тү рлі улы токсиканттардың улы механизмдерінде жалпы ұ қ састық бар.Бұ л ә сіресе металдардың тасымалдау механизміне қ атысты.Металл ионы ө зінің токсикалық қ асиетін кө рсету ү шін, ол биологиялық мембранадан ө тіп, клетка ішіне ену керек.Егер элемент липидтерде еритін химиялық қ алыпта болса (мысалы, мышьяк немесе сынап алкил туындылары тү рінде), онда липид қ абаттарының жасуша мембранасынан диффузия – кедергісіз жү реді.Металл ақ уызбен.мысалы кадмийдің металлотионеинмен байланысуында эндоцитоз, пиноцитоз, фагацитоз жолыменметалл жасушағ а тү седі.Кальций каналдары арқ ылы кейбір иондар(мысалы, қ орғ асын ионы) бос кү йінде тасымалдана алады. Иондардың тасымалдануы эндогенді лигандалармен комплекс тү рінде, оларды тасымалдайтын, арнайыландырылғ ан тасымалдағ ыш жү йелері арқ ылы жү реді. Улы элементтер жә не қ ажетті элементтердің артық мө лшері, биологиялық жү йедегі динамикалық тепе-тең дік қ айтымсыз ығ ысуын шақ ыру мү мкін, ол ө з кезегінде патологияғ а немесе ө лімге алып келеді. Химиялық агент молекулярлық дең гейден бастап, ә р тү рлі қ ұ рылым сатыларында ө зінің зақ ымдау ә серін кө рсетеді. Молекула дең гейінде бейорганикалық заттардың маң ызды аномальды ә сері, ферменттерді ингибирлеу (бө геу), макромолекула конформацияларының қ айтымсыз ө згерістер (ақ уыз, нуклеин қ ышқ ылы) жә не оның салдарынан биосинтез, биотрасформация жылдамдығ ының ө згеруі, сонымен қ атар, мутация пайда болуына алып келеді. Бейорганикалық улардың молекула дең гейінде ә сері жасуша деігейінде ө згеріс тудырады. Оларғ а ө мірлік маң ызды метаболиттердің жетіспеуі, қ ұ рылымының жә не жасуша мембранасының ө ткізгіштігінің бұ зылысы. Биоортадағ ы металл иондарының токсикалық механизмі кө біне химиялық қ ұ рылысымен анық талады. Онда токсикалық элемент ө зінің тотығ у дә режесә нде болады. Токсикалық қ осылыстардың рН потенциалды диаграммасы элементтердің тотығ у дә режесіне жә не физиологиялық рн ортаның ә р тү рлі мә ніне тә уелді. Металл иондарының токсикалық механизмі сонымен қ атар комплекс тү зумен анық талады.Металдық ақ уызбен байланысудың бірнеше тү рі бар. Тасымалдағ ыш рө лді тағ ы аминоқ ышқ ылдар жә не пептидтер атқ арады. Металдардың токсикалық ә сері олардың жасушалық нысаналармен байланысуымен анық талады.Молекуярлы қ ұ рылымдар осындай нысаналарғ а жатады.Олар спецификалық биохимиялық айналуларғ а жә не мембрананың субжасушалық қ ұ рылымдарына қ атысады. Токсикалық металдар органелла қ атарының қ ұ рылымы мен функциясын бұ зу мү мкін. Кейбір металдар адамдар мен жануарлар ү шін канцерогенді.Мышьяктың ә р тү рлі химиялық формалары, хром (ІІ) қ осылыстары, никель (ІІ) қ осылыстары адамның канцерогені ретінде белгілі, берилий, кадмий, платина қ осылыстары-мү мкін болатын канцерогендер. Канцерогенділік, металл ионының клеткалық ДНҚ − н байланысу процесіне қ атысады. Металдардың токсикалығ ы мү шелер мен жү йелердің функциясының бұ зылуымен анық талады.Жү йке жү йесі барлық токсикалық металдарғ а нысана болып табылады, ә сіресе органикалық металдардың туындыларына.Металдардың токсикалық қ асиеті адамның репродуктивті жү йеге ә сер ететіні жө нінде сө з бар. Себебі ә йелдің жә не еркектің репродуктивті мү шелері кү рделі нейроэндокринді бақ ылауда болады. Металдық шаң тозаң ә сері негізінде оның нысанасы тыныс алу жү йесі болып табылады. Металдардың ионды жә не атомды формаларының ә серінен Молекуляры нысаналар рө лін атқ арады: • гемқ ұ рамды белоктар жә не ферменттер; • пероксидті жә не белоктар мен липидтердің бос радиклды тотығ у жү йелері; • антиоксидантты қ орғ ану жү йесі; • электрондарды тасымалдайтын жә не АТФ синтездейтін ферменттер • клеткалы мембрананың жә не мембрананың ионды каналдарының белоктары.
Металдардың улылығ ына ә сер ететін факторлар: • токсиканттың эссенциалды элементтермен бә секелесе ә рекеттесу қ абілеттілігі; • ә р тү рлі кинетикалық жә не термодинамикалық сипаттамалармен металл− белокты комплекс тү зу қ абілеттілігі; • нысана қ ұ рылымына ұ зақ ә сер ету мү мкіндігі; • Металдың ә р тү рлі химиялық формаларын табу; • организмдегі иммунды жү йенің кү йі. Металдардың токсикалық ә сері бірнеше ә сер механизмдерге негізделген.
Сурет. 1. Металдық улардың организмге тү скеннен кейін таралуы.
|
