Тақырып: Салыстырушы және тапсырма бергіш кұрылғылар

 

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1. Салыстырушы жә не жоспарлау­шы қ ұ рылғ ылар жіктелуі жә не атқ аратын кызметі.

2. Механикалық жә не электрлік жоспарлау­шы қ ұ рылғ ылар.

 

Дә рістің қ ысқ аша жазбасы:

Салыстырушы қ ұ рылғ ысы реттелетін шаманың берілген мә нін Х₀ нақ ты мә німен X салыстырады. Бұ л элементтің шығ ысында алынатын айырымдық сигнал X=Х₀-X атқ арушы элементке тікелей не кү шейткіш арқ ылы беріледі.

Жоспарлаушы қ ұ рылғ ысы реттелетін (басқ арылатын) параметрдің автоматты жү йеге қ ажет мә нін беруге арналады. Қ алыптасатын сигналдың тү ріне қ арай жоспарлау­шы қ ұ рылғ ысы аналогтық жә не цифрлық болып екі негізгі тү рге ажыратылады. Аналогтық қ ұ рылғ ы ө з кезегінде ү зіліссіз жә не дискретті болып ажыратылады. Мұ нда дискреттілік уақ ыт бірлігі бойынша да, қ алыптасқ ан сигналдың мә ні бойынша да жү зеге асырыла береді. Цифрлық жоспарлаушы қ ұ рылғ ысы тек қ ана дискретті дең гейдегі сигналды ғ ана қ алыптастырады.

Жіктеудің айтарлық тай ерекшелігіне қ алыптасатын сигнал энергиясының тегі жатады. Осы белгіге сә йкес жоспарлаушы қ ұ рылғ ысы электрлік, пневматикалық, гидравикалық жә не механикалық (ығ ысу жә не кү ш ә сері тү рінде) сигналды болып ажыратылады. Жоспарлаушы қ ұ рылғ ысы ө з жұ мысына сырт кө здің энергиясын пайдаланады. Ал бұ л энергияның тү рі ө ндірілетін сигнал энергиясының тү рімен бірдей болмауы да мү мкін. Айталық, тура ә рекетті реттеушілерде жоспарлаушы қ ұ рылғ ысы, ә детте механикалық сигналды тудырып, ал ө з жұ мысы ү шін электр энергиясын пайдаланады.

Жоспарлаушы қ ұ рылғ ысының негізгі белгісіне прог­рамма тасушының тү рі жатады. Ү зіліссіз ә рекетті жос­парлаушы қ ұ рылғ ысында осы максат ү шін кө бінесе жұ дырық шалы (кулачковый) жә не кү йентелі (рычажный) тетіктер, функционалды потенциометрлер мен қ ағ аз диаграммалар пайдаланылады. Дискретті ә рекетті жоспар­лаушы қ ұ рылғ ысында кө п тізбекті ауыстырып қ осқ ыштар, перфокарталар мен перфотаспалар, магниттік таспа мен кинотаспалар кең қ олданылады.

Жоспарлаушы қ ұ рылғ ыларының кө пшілігі негізгі мынадай ү ш бө ліктен: жетектен, бағ дарлама тасушы жә не баптау элементінен тұ рады.

Ү зіліссіз ә рекетті жоспарлаушы қ ұ рылғ ысының ең кө п тарағ ан жетегіне сихронды электр қ озғ алтқ ышы мен сағ ат механизмдері жатады. Ал оның бағ дарлама тасушысы ретінде ә детте механикалық қ ұ рылғ ылар, кү йентелі тетіктер жә не функционалды потенциометрлер пайдаланылады..

Ү зіліссіз ә рекетті жоспарлаушы қ ұ рылғ ысының механикалық бағ дарлама тасушысы ретің де қ ұ рылысы ә ртү рлі жұ дырық шалы тетіктер қ олданылады. Олар жұ дырық шаның, не жұ дырық шалы сызғ ыштың айналмалы қ озғ алысын итергіш сү ң гісінің тербелмелі, не тү зу сызық тық қ озғ алысына тү рлендіруге арналғ ан. Жұ дырық шаның сү нгімен тұ рақ ты жанасуын қ амтамасыз ету тұ рғ ысында жұ дырық шалы тетіктер кү штік тұ йық талатын, яғ ни ашық (5.1, а жә не г-суреттер) жә не кинематикалық тұ йық талатын (ө зекшемен), яғ ни жабық (5.1, б жә не в-суреттер) қ ұ рылғ ыларғ а ажыратылады. Кү штік тұ йық талатын жұ дырық шалар оң ай жасалады жә не жоғ ары дә лдікті қ амтамасыз етеді. Жабық жұ дырық шаларды жетектің қ уаты аз болғ ан кезде пайдалану тиімді, ө йткені серіппе керілмейтіндіктен кедергі моменті ә лсірейді. Жабық жұ дырық шаларды сү ң гілер айтарлық тай ығ ысқ анда да пайдаланғ ан тиімді. Жазық жә не цилиндр жұ дырық шалары іріктеу жоспарлау қ ұ рылғ ысын жабдық тағ ан кезде конструкциялық тұ рғ ыда анық талады.

5.1-сурет

5.2-сурет

Берілген функцияның механикалық тасығ ышы ретінде жұ дырық шалы тетіктен басқ а кү йентелі тетіктер де пайдаланылады. Олардың иіндерінің қ атынасы, мә селен ағ ынды гидравикалық реттеуіште шығ ындардың белгіленген қ ұ рамдық ү лестерін тағ айың дауғ а қ олданылады.

Электрлік бағ дарламалы жә не кадағ алауыш реттеуіштерде бағ дарлама тасығ ыштар ә детте функционалды потенциометрлер ретінде жасалады.

Берілген функцияны жү зеге асыру тә сілі бойынша потенциометрлер профильді, сатылы (профильдің дербес жағ дайы), оралым ағ ымы айнымалы, дө ң гелек емес бұ рама қ аң калы, қ имасы ә ртү рлі сымнан жасалғ ан секциялы, орамды шунттайтын қ осалқ ы тұ рақ ты кедергілі болып ажыраты­лады (5.2, а-е- сурет).

Қ озғ алткышының бұ рылу бұ рышына сә йкес потенцио­метрлер ү ш тү рге бө лінеді: қ озғ алтқ ыштың айналу бұ рышы 360⁰-тан кем; қ озғ алтқ ыштың айналу бұ рышы 360⁰-тан артық; қ озғ алтқ ыштың айналу бұ рышы шектелмеген.

Қ аң қ а қ имасы дө ң гелек не жалпақ (биіктігі мен қ алындығ ының қ атынасы едә уір) болуы мү мкін.

Дайындалуының оң айлығ ы, қ ажетті дә лдікті алу мү мкіндігі мен ө зара алмасымдылығ ы тұ рғ ысында жоспарлаушы қ ұ рылғ ыларының ішінде жалпақ қ аң қ алы жанапты (профильные) потенциометрлер жә не дө ң гелек каң қ адан жасалып, орам тармағ ы бар секция тү рінде шунтталғ ан потенциометрлер кең тарағ ан.

Қ арастырылып отырғ ан жанапты жә не сатылы потен­циометрлер ү шін кү рделі функцияларды жаң ғ ырту қ ателігі ± 2%-ке жетеді.

Қ арастырылғ ан ү зіліссіз ә рекетті жоспарлаушы қ ұ рылғ ыларына мына кемшіліктер тә н: реттеуішті қ оспайынша бағ дарламаны ө згертудің мү мкін еместігі; тез ә рекеттілігінің шектеулілігі; бағ дарламаның дә лділігінің бө лшектерді дайындау жә не оларды қ ұ растыру дә лдігіне тә уелділігі. Аталғ ан кемшіліктер дискретті ә рекетті жос­парлаушы қ ұ рылғ ыларында жоқ, сол себепті олар қ азіргі кезде кең тарап отыр.

Дискретті жоспарлаушы қ ұ рылғ ыларында бағ дарламалардың ауысымды тасығ ыштарының жетегі ретінде ә ртү рлі адымды қ озғ алтқ ыштар қ олданылады.

Дискретті жоспарлаушы қ ұ рылғ ыларында бағ дарлама тасығ ыштарды шартты тү рде ауысымды жә не тұ рақ ты деп екі тү рге бө луге болады. Біріншісіне перфокарталар, перфотаспалар, оптика мен межеленген таспалар (шағ ылысу қ асиетінің жә не мө лдірлігінің біркелкілік емес екендігін пайдаланатын), магниттік таспалар мен дискілер жатады.

Бағ дарламалардың тұ рақ ты тасушысы ретінде кө п тізбекті ә ртү рлі қ адамдап іздегіштер, кө п тізбекті уақ ыт релелері жә не т. б. сол тә різді қ айта қ осқ ыштар пайдаланылады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Салыстырушы қ ұ рылғ ылардың жіктеуі қ андай?

2. Жоспарлау­шы қ ұ рылғ ылардың жіктеуі қ андай?

3. Салыстырушы қ ұ рылғ ылардың атқ аратын кызметі қ андай?

4. Жоспарлау­шы қ ұ рылғ ылардың атқ аратын кызметі қ андай?

5. Жоспарлаушы қ ұ рылғ ыларының қ ұ рымы қ андай?

6. Салыстырушы қ ұ рылғ ылардың атқ аратын қ ұ рымы қ андай?