А витамині, химиялық табиғаты туралы түсінік, биологиялық әсері, авитаминоз, тәуліктік қажеттілігі, табиғатта таралуы

Химиялық табиғ аты. А витаминіβ -ионон сақ инасынан, 2 изопрен қ алдығ ынан, біріншілік спирт тобынан тұ ратын циклді қ анық пағ ан бір атомды спирт.

Биологиялық ролі. Биофлавоноидтар А витаминінің спирттік формасы ретинол организмде ретинальғ а (А витамині альдегиді) жә не ретин қ ышқ ылына (А витаминінің спирт тобының орнына карбоксил тобы тү зіледі) дейін тотығ ады.

ü Ретинол жасуша мембранасының структуралық компоненті болып табылады.

ü А витаминінің кө здің кө руіне байланысты химиялық ү рдістерге қ атысуы жақ сы зерттелген. Кө здің жарық сезгіш аппараты – кө здің тор қ абаты. Тор қ абатқ а тү скен жарық тор қ абаттың пигменттері арқ ылы адсорбцияланып, энергияның басқ а тү ріне трансформацияланады. Адамда рецепторлық жасушалардың 2 тү рі бар: таяқ шалар мен колбашық тар. Таяқ шалар ә лсіз жарық қ а (қ араң ғ ы), ал колбашық тар жақ сы тү скен жарық қ а (кү ндізгі) сезімтал. Таяқ шалардың қ ұ рамында кө ру пигменті родопсин, ал колбашық тарда йодопсин болады. Екі пигмент те кү рделі белок, олар бір-бірінен белоктық бө лігі арқ ылы ерекшеленеді. Кофермент ретінде 2 белоктың қ ұ рамында да 11-цис-ретиналь (А витаминінің альдегидтік формасы) бар. Таяқ шалардың сыртқ ы сегменттерінің қ ұ рамында қ атар орналасқ ан тұ йық мембраналық кө піршіктер – дискілер болады. Бұ л дискілер опсин белогына бай. Опсин 11-цис-ретинальмен байланысып, қ ызыл тү сті пигмент – родопсин (кө ру пурпурын) тү зеді. Родопсин – кө здің тор қ абатының негізгі жарық сезгіш пигменті (фотосенсибилизатор). Қ араң ғ ыда родопсин кө п синтезделеді.

ü Ретинол организмнің антиоксиданттық қ орғ анысының маң ызды компоненті болып табылады.

ü А витамині жә не ретиноидтар жасушалық иммунитет реакцияларын стимульдейді, Т– киллерлердің активтілігін арттырады.

ü А витамині антиканцерогенді болып табылады, ө йткені кератиндену ү рдісін тө менгі дең гейде ұ стап тұ рады, цистеинді цистинге айналдыратын қ ұ рамында мысы бар ферменттің активтілігін тө мендетеді. Бұ л фермент кератин синтезіне керек, ол беткі қ абаттарда жиналып кератинденуді стимулдейді.

ü Дамып келе жатқ ан организмнің (эмбрионның, жас организмнің) жасушаларының қ алыпты ө суі мен дифференциациясын реттейді.

ü Тез пролиферацияланатын (бө лінетін) тіндердің – шеміршек, сү йек тіндерінің, сперматоген эпителийінің, плацентаның, тері жә не кілегей қ абаттары эпителийінің) бө лінуі мен жіктелуін (дифференциациялануын) реттейді.

Авитаминозы. А витаминінің жетіспеушілігінің клиникалық кө ріністері: кешқ ұ рым кө рудің бұ зылуы (гемералопия немесе ақ шам соқ ырлық), қ араң ғ ығ а бейімделіктің кү рт тө мендеуі. А витаминінің авитаминозына кө з алмасының зақ ымдануы – ксерофтальмия, яғ ни кө з жиегі эпителий қ абатының қ атпарланып, эпителийдің мү йізденуіне байланысты кө здің жас шығ атын жолдарын жауып, жас бө лінуіне кедергі болады. Бұ л ө з кезегінде конъюктивиттің, кө здің қ асаң қ абығ ының ісінуі, кебуі жә не жұ мсаруы, яғ ни кератомаляцияғ а ә келеді. Егер дұ рыс ем қ олданбаса, адам соқ ыр болып қ алуы да мү мкін.

Балаларда авитаминоз кезінде сү йектердің ө суі тоқ тайды. Барлық мү шелердің эпителий жасушаларының кератозы, соның салдарынан терінің шамадан тыс мү йізденуі, ас қ орыту жолдарының, зә р-жыныс, тыныс алу жолдарының эпителийлерінің зақ ымдануына ә келеді. Бассү йектің ө суінің тежелуі орталық жү йке жү йесі тіндерінің зақ ымдануына, сондай-ақ жұ лын-ми сұ йық тығ ы қ ысымының артуына ә келеді.

Гипервитаминозы. А витаминінің гипервитаминозы витаминді жә не балық майын шамадан тыс қ олданғ анда байқ алуы мү мкін. А витаминінің гипервитаминозының симптомдары: кө здің қ асаң қ абығ ының қ абынуы, гиперкератоз, тә беттің жойылуы, жү рек айну (қ ұ су), іш ө ту, бастың ауыруы, буындардың ауыруы, бауырдың ү лкеюі, организмнің титық тауы.

Табиғ атта таралуы. А витамині тек жануар текті тағ амдарда: ірі қ ара мал мен шошқ аның бауырында, жұ мыртқ аның сарысында, сү т тағ амдарында, балық майында кездеседі. Ө сімдік текті тағ амдарда (сә біз, томат, бұ рыш, салат, т.б.) А витаминінің провитаминдері каротиноидтар болады. Ішектің шырышты қ абатында жә не бауыр жасушаларында арнайы фермент каротиноксидаза бар, ол каротиноидтарды А витаминінің активті формасына айналдырады.

 

17. Д витамині, витамерлері, химиялық табиғ аты туралы тү сінік, Д витаминінің активті алмасу формалары, биологиялық ә сері, авитаминозы, гипервитаминозы, тә уліктік қ ажеттілігі, табиғ атта таралуы.

Химиялық табиғ аты. Д витамині (кальциферол) – стериндердің туындылары (Д₁ – Д₇). Биологиялық активті формалары Д₂ жә не Д₃. витамерлері болып табылады. Д₂ витамині (эргокальциферол) эргостериннің туындысы – кейбір саң ырауқ қ ұ лақ тарда, ашытқ ыда, ө сімдік майларында кездесетін ө сімдіктер стероиды. Тағ ам ө німдерін ультракү лгін сә улелермен (УКС) сә улелендіргенде эргостериннен емдік мақ сатта қ олданылатын Д₂ витамині тү зіледі. Д₃ витамині адам терісінде УКС ә серінен 7-дегидрохолестериннен тү зіледі.

Биологиялық ролі. Адам организмінде Д витамині бауырда жә не бү йректе 25 жә не 1 орындарда С витаминінің қ атысуымен гидроксилденіп, биологиялық активті қ осылыс 1, 25-дигидрооксохолекальциферолғ а (кальцитриол) айналады. Кальцитриол Са²⁺ мен фосфаттардың реттелуіне қ атыса отырып, гормональдық қ ызмет атқ арады, ішекке кальцийдің сің ірілуін, сү йек тінінің кальцийленуін, бү йрекке кальций мен фосфаттардың реабсорбциялануын стимулдейді. Са²⁺ концентрациясы тө мендегенде кальцийдің сү йектен шығ уын стимулдейді. Кальцитонин сү йек кемігінің жасушаларының ө суі мен дифференциациясын реттеуге қ атысады. Ол антитоксикалық жә не антиканцерогенді ә сер кө рсетеді.

Авитаминозы. Д витаминінің авитаминозы балаларда рахит ауруына шалдық тырады. Бұ л кальцийдің жетіспеушілігінен жү зеге асады. Ең алдымен остеогенез бұ зылады: аяқ -қ ол сү йектерінің (остеомаляция – сү йектің жұ мсаруы нә тижесінде қ исаюы), бассү йектің (баланың ең бегінің бітпеуі) жә не кеуде сү йегінің деформациясы, тіс жарудың кешеуілдеуі байқ алады. Бұ лшық еттің гипотониясы (іш ұ лғ аюы) дамиды, жү йке-бұ лшық еттік қ озу (сә би басын кө п қ озғ алтатындық тан, желке тұ сындағ ы шашы тү сіп қ алады) кү шейеді, сіреспе пайда болуы мү мкін.

Ересектерде кальцийдің жетіспеуі кариес жә не остеомаляцияғ а, ал қ арт кісілерде остеопороз (остеосинтездің бұ зылуына байланысты сү йек тінінің тығ ыздығ ының тө мендеуі) байқ алады. Сү йектің бейорганикалық матриксінің бұ зылуы Д витаминінің тапшылығ ы сү йек тінінен кальцийдің шайылуының кү шеюімен жә не бү йрек каналдарында кальций реабсорбциясының бұ зылуымен тү сіндіріледі.

Гипервитаминозы. Д витаминін шамадан тыс қ олдану сү йектің деминералдануына, олардың сынғ ыштығ ына ә келеді. Қ андағ ы кальций мө лшері артады. Бұ л жұ мсақ тіндердің, ә сіресе бү йректің кальцийленуіне (бү йректе тастың пайда болуына, бү йрек қ ызметінің жеткіліксіздігіне) ә келеді. Сонымен қ атар ө кпе, жү рек, қ ан тамырларының қ абырғ аларында артық мө лшерде жиналуы байқ алады.

Табиғ атта таралуы. Д витамині кө п мө лшерде жануар текті тағ амдарда: сары майда, жұ мыртқ а сарысында, балық майында кездеседі.

 

18. Е витамині (токоферол), химиялық табиғ аты туралы тү сінік, биологиялық ә сері, авитаминозы, тә уліктік қ ажеттілігі, табиғ атта таралуы.

Химиялық табиғ аты. Е витамині 1936 жылы бидай дә ндерінің ұ рық тарының майынан алынғ андық тан токоферол деп аталады (грек тілінде tokos – ұ рпақ, fero - ә келу). 1938 жылы химиялық жолмен синтезделді. Табиғ и жә не синтетикалық Е витамині бір-бірінен ерекшеленеді. Қ азіргі кезде табиғ и токоферолдардың жә не токотриенолдардың тұ қ ымдасы белгілі. Олардың бә рі бастапқ ы зат – токолдың метил туындылары, қ ұ рылысы ұ қ сас болып келеді, грек алфавитінің ә ріптерімен (α -, β -, γ - жә не δ -токотриенолдар) белгіленеді. Бұ лар бір-бірінен бү йір тізбегіндегі қ ос байланыстың болуымен ерекшеленетін сә йкес токоферолдардың аналогтары. Бұ лардың ішінде α -токоферол (5, 7, 8-триметилтокол) биологиялық активті формасы болып табылады.

Биологиялық ролі. Токоферолдың биохимиялық функциялары алуан тү рлі:

ü Ә сер ету механизмі бойынша токоферол антиоксидант, ол мембрана фосфолипидтерінің қ ұ рамындағ ы кө п қ анық пағ ан май қ ышқ ылдарының оттегімен жанасуына кедергі келтіретін орында (гидрофобты комплекс тү зіп) орналасып, мембрананы пероксидтік тотығ удан қ орғ айды. Сонымен қ атар токоферолдың антиоксиданттық қ асиеттері хроман ядросындағ ы гидроксилдің қ озғ алғ ыштық қ абілетіне, оның молекуласының оттегінің (О₂ ^., НО ^. , НО₂ ^.), КҚ МҚ бос радикалдарымен (RO ^., RO₂ ^.) жә не май қ ышқ ылдарының пероксидтерімен тікелей ә рекеттесе алу қ абілетіне байланысты. Е витамині каротин мен А витаминінің молекуласындағ ы қ ос байланысты тотығ удан қ орғ айды. Е витамині (аскорбатпен бірге) селенді глутатионпероксидазаның активті орталығ ының қ ұ рамына енгізіп, ферменттік антиоксиданттық қ орғ аныш жү йесін активтендіреді (глутатионпероксидаза липидтердің гидропероксидтерін залалсыздандырады).

ü Токоферол митохондрия мембранасын тұ рақ тандырып, жасушаның оттегіні жұ мсауын ү немдейді. Е витаминінің мембрананы тұ рақ тандырушы ә серінен митохондрияда биологиялық тотығ у мен тотығ удан фосфорланудың қ абысуы артады, АТФ пен креатинфосфаттың тү зілуі кү шейеді. Е витамині тыныс алу жү йесінің жә не митохондрияның басты антиоксиданты – убихинонның биосинтезін қ адағ алайды.

ü Токоферол нуклеин қ ышқ ылдарының (транскрипция дең гейінде), гемнің, микросомалық цитохромдардың жә не басқ а да гемі бар белоктардың синтезін бақ ылайды.

ü Е витамині мембрана фосфолипидтерін бұ затын лизосомалардағ ы фосфолипаза А₂ активтілігін тө мендету қ абілетіне ие.

ü Е витамині организмнің иммундық қ орғ аныстық кү шін нығ айтуғ а қ абілетті тиімді иммуномодулятор болып табылады.

Авитаминозы. Е витамині жетіспегенде эритроциттердің гемолизі байқ алады, оларда антиоксиданттық қ орғ аныс функцияларының активтілігі тө мендейді. Токоферолдың жеткіліксіздігінің симптомдары: бұ лшық ет дистрофиясы, бедеулік, бауыр некрозы, ми бө лімдерінің, ә сіресе мишық тың жұ мсаруы барлық жасушалар мен субжасушалық қ ұ рылымдардың мембраналарының ө ткізгіштігінің артуымен, оларда липидтердің пероксидті тотығ уының ө німдерінің жиналуымен тү сіндіріледі. Е витамині гиповитаминозының алғ ашқ ы сатыларында зақ ымданғ ан тіндерден ферменттердің (креатинфосфокиназа, аланинаминотрансфераза) қ ан сары суына шығ уы жә не қ ан сары суында липидтердің пероксидті тотығ уының ө німдерінің мө лшерінің кө беюі байқ алады.

Табиғ атта таралуы. Токоферолдың негізгі кө зі – ө сімдік майы, салат, орамжапырақ, астық ө німдерінің ұ рық тары, сары май, жұ мыртқ а сарысы.

 

19. К витамині (нафтохинондар, антигеморрагиялық витамин), химиялық табиғ аты, билогиялық ролі, авитаминозы, табиғ атта таралуы.

Химиялық табиғ аты. К витаминінің бірнеше формалары белгілі, химиялық табиғ аты бойынша бұ лар бү йір изопреноид тізбектері бар хинондар. Ө сімдіктерде филлохинон (К₁), ішек микрофлорасының жасушаларында менахинон (К₂).

Биологиялық ролі. К витамині қ ан ұ ю ү рдісіне қ атысады. Ол қ ан ұ ю факторларының: протромбиннің (ІІ фактор), проконвертиннің (VІІ фактор), Кристмас факторының (ІХ фактор) жә не Стюарт факторының (Х фактор) активтенуіне қ атысады. Аталғ ан белоктық факторлар активсіз алғ ы заттар тү рінде синтезделеді. К витамині γ -глутамилкарбоксилазаның коферменті болып табылады. Бұ л фермент глутамин қ ышқ ылын карбоксилдеп, кальций байланыстырушы белоктардың қ ызмет атқ аруына керек кальций байланыстырушы амин қ ышқ ылына жататын γ -карбоксиглутамин қ ышқ ылын тү зеді

Авитаминозы. К витаминінің авитаминозының негізгі белгісі – қ ан кету, бұ л организмнің ө луіне ә кеп соғ ады. К витаминінің остеосинтезге қ атысуына байланысты оның жетіспеушілігі остеопороздың дамуына ә келеді.

Табиғ атта таралуы. К витамині ішек микрофлорасында синтезделеді. К витмаинінің кө зі ө сімдіктер (орамжапырақ, кө к томаттар, шпинат, тамыржемістілер, рябина жидектері, жемістер).

 

20. Витаминтә різді заттар, жіктелуі, ө кілдері.

Витаминтә різді заттар – жануарлар мен адамның тіндерінде синтезделетін, олардың жетіспеушілігі кезінде авитаминоз белгілері байқ алмайтын қ осылыстар. Дегенмен, бұ л қ осылыстардың жеткіліксіз тү зілуі адам мен жануарлар организміндегі заттар алмасуының бұ зылуына ә келеді. Олар екі топқ а жіктеледі:

· суда еритін (холин, инозит, липой қ ышқ ылы, карнитин, орот қ ышқ ылы, пангам қ ышқ ылы, Ѕ-метилметионин, парааминобензой қ ышқ ылы);

· майларда еритін (F тобының витаминдері, КоQ).

21. Суда еритін витаминтә різді заттар

Холин – аминоэтил спирті, оның қ ұ рамындағ ы азот атомында ү ш метил тобы бар. Холин маң ызды нейромедиатор – ацетилхолиннің алғ ы заты. Фосфохолин ЦДФ арқ ылы активтеніп, фосфатидилхолин мен, сфингомиелиннің синтезіне жұ мсалады. Холин трансметилдену реакцияларында метил тобының доноры болып табылады.

Эксперимент жү ргізгенде холиннің жетіспеушілігінен бауырдың майлануы жә не липидтер синтезінің басқ а да бұ зылыстары байқ алатыны анық талғ ан.

Инозит – химиялық қ ұ рылысы бойынша алты атомды циклді спирт. Инозитфосфор қ ышқ ылының тұ зы – фитин витаминдік қ асиет кө рсетеді. Инозит барлық тіндердегі, ә сіресе жү йке тініндегі инозитфосфатидтердің қ ұ рамына кіреді. Инозиттің фосфорланғ ан туындыларының ішіндегі маң ыздысы – инозитол-1, 4, 5-трифосфат (ИТФ), ол кейбір гормондардың ә сер ету механизмінде делдал ролін атқ арады. ИТФ кальцисомалардан кальций иондарының босап шығ уына ық пал етеді. ИТФ фосфолипаза С ферментінің плазма мембранасының липиді – фосфотидилинозитол-4, 5-дифосфатқ а ә сер етуі нә тижесінде тү зіледі. Жануарларғ а жасағ ан тә жірибеде инозиттің жетіспеушілігі кезінде бауырдың майлануы мен ондағ ы фосфолипидтердің мө лшерінің тө мендеуі, тү ктерінің тү суі, жас организмнің бойының ө суінің тоқ тауы байқ алады.

Инозит жануар жә не ө сімдіктекті тағ амдарда, соның ішінде бауырда, мида, етте, жұ мыртқ а сарысында, нанда, картопта, жасыл асбұ ршақ та, саң ырауқ ұ лақ тарда кездеседі.

Липой қ ышқ ылы химиялық қ ұ рылысы бойынша валериан қ ышқ ылының тиолды туындысы болып табылады. Ол жең іл тотығ ып-тотық сыздана алады. Липой қ ышқ ылы – пируват- жә не α -кетоглутаратдегидрогеназаның коферменттерінің бірі. Аталғ ан ферменттер катализдейтін реакцияларда липой қ ышқ ылы электрондар мен ацил топтарын тасымалдау ролін атқ арады. Липой қ ышқ ылы – антиоксидант, оның организмді радиация мен токсиндердің зақ ымдаушы ә серінен қ орғ айтыны анық талғ ан. Липой қ ышқ ылы атерогенді липопротеидтерді (ТЖЛП) пероксидті тотығ удан қ орғ айды. Липой қ ышқ ылының Е жә не С витаминдерімен синергистік ә сері оны атеросклероздың алдын алуда қ олдануғ а мү мкіндік береді. Липой қ ышқ ылы ө спенің алдын алуда белгілі роль атқ арады, жасушалардың глюкозаны қ олдану тиімділігін арттырып, инсулиннің ыдырауын тежейді, қ андағ ы гликозилденген белоктардың дең гейін тө мендетеді.

Ашытқ ы, ет тағ амдары, сү т липой қ ышқ ылына бай.

Карнитин – химиялық қ ұ рылысы бойынша γ -триметиламино-β -оксибутират болып табылады. Карнитин май қ ышқ ылдарын цитоплазмадан митохондрия ішіне тасымалдап, олардың тотығ ып, энергия бө луінде негізгі роль атқ арады. Сонымен қ атар карнитин ацетил-КоА–ны тасымалдауғ а қ атысады. Карнитинді жануарларғ а енгізгенде энергия тү зілуі артып, миокардтағ ы регенерациялық ү рдістердің кү шейетіні анық талғ ан. Карнитин ұ йқ ы безінің сыртқ ы секрециялық функциясын стимулдеп, сперматогенезді активтейді.

Карнитин жеткіліксіздігі кезінде бү лшық еттің ә лсіздігі, бұ лшық ет талшық тарының дистрофиясы мен жің ішкеруі байқ алады. Лизиннің жә не аскорбин қ ышқ ылының тапшылығ ы карнитиннің жетіспеушілігіне ә кеп соғ ады.

Карнитиннің негізгі кө зі: ет тағ амдары.

Орот қ ышқ ылы химиялық табиғ аты урацил-4-карбон қ ышқ ылы. Орот қ ышқ ылы нуклеотидтердің қ ұ рамына кіретін пиримидиндік негіздердің синтезіне керек. Ол белок синтезін, жасушалардың бө лінуін, жануарлардың ө суі мен дамуын стимулдейді, галактозаның ө згерістеріне қ атысады, ферменттердің, мысалы ксантиноксидазаның активтілігіне ә сер етеді. Организмде орот қ ышқ ылының жеткіліксіздігі байқ алмайды. Дегенмен, ө сіп келе жатқ ан организм ү шін жеке тіндердің регенерациялану сатысында орот қ ышқ ылына деген қ ажеттілік артады. Емдік тә жірибеде орот қ ышқ ылын шала туылғ ан балалардың бойын ө сіруде, зақ ымданғ ан мү шелердегі, мысалы миокард инфарктысы, бұ лшық ет дистрофиясы жә не басқ а жағ дайлардағ ы регенерациялық ү рдістерді арттыруда қ олданады.

Орот қ ышқ ылы жануар текті тағ амдарда кө п мө лшерде кездеседі.

 

Пангам қ ышқ ылы (В₁₅ витамині) химиялық табиғ аты бойынша глюкон қ ышқ ылы мен N-диметилглициннің эфирі. Пангам қ ышқ ылы метил топтарының кө зі, метилді қ осылыстардың (холиннің, фосфатидилхолиннің, креатиннің жә не т.б.) биосинтезіне қ атысады. Пангам қ ышқ ылын енгізгенде оттегі тапшылығ ына тө зімділік артады, тіндердің оттегіні жұ мсауы кү шейеді, бауырдағ ы гликоген қ оры сақ талады, дене ең бегімен кө п уақ ыт айналысқ анда сү т қ ышқ ылының артық мө лшерде жиналуын болдырмайды, бауырдың майлануы тежеледі, детоксикациялық эффект байқ алады, эксперименттік атеросклероздың дамуы тежеледі.

Пангам қ ышқ ылы кө птеген тағ ам ө німдерінде кездеседі, оның адамғ а қ аншалық ты қ ажет екені белгісіз.

 

Ѕ-метилметионин (витамин U) химиялық табиғ аты бойынша жоғ ары энергетикалық ә сері бар метиониннің активті формасы болып табылады. Метионин сияқ ты U витамині холин, креатин синтезі ү шін метил тобының доноры болып табылады. Оның метионин жә не басқ а да метил тобына мұ қ таж қ осылыстардың синтезіне қ атысатыны кө рсетілген. Бұ л витаминнің жетіспеушілігінен болатын ө згерістер анық талмағ ан. Асқ азан жарасы ауруын емдеуде осы витаминді берудің тиімділігі анық талғ ан.

U витаминінің кө зі: орамжапырақ, балдыркө к, пияз, сә біз, кө к шай, жаң а сауылғ ан сү т, бауыр.

 

Парааминобензой қ ышқ ылы (ПАБҚ). ПАБҚ ң витаминдік қ асиеті оның фоль қ ышқ ылының қ ұ рамына кіруімен байланысты. Осығ ан сә йкес ПАБҚ В_с витамині қ ажет барлық метаболизмдік реакцияларғ а қ атысады. Кө птеген микроорганизмдер ПАБҚ н синтездей алмайды, сондық тан оның структуралық аналогтары (сульфаниламидтер) антибактериялық препараттар ретінде кең қ олданылады. ПАБҚ адам терісі пигментінің (меланиннің) синтезіндегі негізгі фермент – тирозинкиназаны активтеуге қ абілетті, ол шаш пен терінің қ алыпты пигментациясы ү шін қ ажет. ПАБҚ жетіспеушілігінің симптомдары фоль қ ышқ ылы тапшылығ ына ұ қ сас.

ПАБҚ барлық тағ ам ө німдерінде дерлік кездеседі, соның ішінде бауыр, сү т, жұ мыртқ а, ашытқ ыда кө п кездеседі.

 

22. Майларда еритін витаминтә різді заттар