Витаминдер жөнінде жалпы түсінік

Кіріспе. 2

Витаминдер жө нінде жалпы тү сінік. 3

Витаминдер туралы ілімнің даму тарихы.. 6

Суда еритін витаминдер. 10

В₂ витамині рибофлавин. 13

В₆ витамин пиридоксин, адермин. 17

В₁₂ витамині цианкобаламин, антианемиялық витамин. 19

Қ орытынды.. 23

Қ олданылғ ан ә дебиеттер. 24

 

 

Кіріспе

Кө мірсу, азот жә не кү л элементтерінен басқ а саң ырауқ ұ лақ тар витаминдерді де қ ажетсініп немесе ө ндіріп отырады. Витаминдердің ерекшелігі олар жасыл автотрофты ө сімдіктерде ө ндірілсе, гетеротрофты организмдер, яғ ни жануарлар мен микроорганизмдер оларды пайдаланады. Алайда гетеротрофты болып есептелетін саң ырауқ ұ лақ тар оларды ө зіне жинап витаминнің негізгі кө зі болап та табылады. Витаминді қ ажет ететін организмдер ауксогетеротрофтар, ал қ ажетсінбейтіндер – ауксоавтотрафтар деп аталады.

Витаминдер деп негізі ө те тө мен концентрацияда, яғ ни 0, 0001-1 мкг/мл мө лшеріндегі қ ажет заттарды айтады. Витаминдердің мынадай қ асиеттері бар: қ ұ рылымы бойынша тө мен молекулалы органикалық қ осылыстар, ө те аз мө лшердің ө зінде ә сері зор, зат алмасудың белгілі бір сатыларына арнайы ә сер кө рсететіндіктен фермент кофакторы қ ызметін атқ арады.

Барлық витаминдерді ә детте екі ү лкен топқ а бө леді: 1) суда еритін витаминдер: оларғ а – В тобының витаминдері мен С (аскорбин қ ышқ ылы). 2) Майда еритін витаминдерге А, D, К, Е, тағ ы басқ алар жатады.

Кейбір топырақ саң ырауқ ұ лақ тары (Penіcіllum, Aspergіllus, Fusarіum, Chaetomіum globasum тұ қ ымдастары) мен кейбір фитопатогенді саң ырауқ ұ лақ тар, ә сірее қ алталылар мен жетілмеген саң ырауқ ұ лақ тар витаминді қ ажет етпейді.

 

 

Витаминдер жө нінде жалпы тү сінік

 

Витаминдер дегеніміз – барлық тағ ам мен азық -тү лік ө німдерінде, жем-шө пте шағ ын мө лшерде ғ ана кездесетін, ал адам мен жануарлар организмінде бірқ алыпты тіршілік ү шін ө те қ ажет тө менгі молекулалы органикалық заттар. Астық қ ұ рамында витаминдер аз мө лшерде кездескенімен, олардың организмге тигізетін ә сері ө те ү лкен.

Егер ү немі тамақ ты бір тү рімен ғ ана қ оректену, сондай-ақ ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан саяхат кезінде адамдарда ұ шырасатын бірқ атар сырқ аттардың қ оректе кейбір заттардың жетіспеуінен болатыны белгілі болды.

Азық -тү лігінде жү гері ө німдері басым болатын кейбір елдерде (Италия, т.б.) пеллагра деген ауру таралғ ан, ондай сырқ ат кезінде дененің ашық жері, терісі қ абынып ауруғ а (дерматит) ұ шырайды. Ал, негізгі қ орегі кү ріш дақ ылы болып табылатын Азия елдерінде бери-бери (паралич) деген ауру кездеседі. Мұ ндай ауру кезінде нерв тармақ тары қ абынады да, қ ол-аяқ тырысып қ алады. Мұ ндай сырқ ат ә сіресе кү рішті машинамен ө ң деп, ақ тау тә сілдерін енгізу салдарынан кө бейіп кетті.

Олардың едә уір бө лігінің қ ұ рамында амин тобы да, азот та болмайды. Осығ ан қ арамастан мұ ндай ауыстырылмайтын тіршілік факторлары ү шін «витамин» деген тарихи термин сақ талып қ алды.

Адамның жә не жануарлардың организмінде, ө сімдік тектес азық тарда витаминдердің алғ ы шарты сияқ ты қ осылыстар болады. Олар провитаминдер (каротиндер, стролдар) деп аталады. Мұ ндай провитаминдер тиісті активті қ алыпқ а тү скеннен кейін сә йкес витаминдерге айналады.

Витаминдер жетіспеген жағ дайда организм ауруғ а шалдығ ады. Химиялық қ ұ рылысы жағ ынан витаминдер алуан тү рлі. Олар қ ұ рамында 18-20 кө міртек атомы бар циклді кө мірсутектер мен қ анық пағ ан γ лактандар, аминоспирттер, қ ышқ ылдардың амидтері, циклогександар, ароматты қ ышқ ылдар, нафтохинондар, имидазол, пиррол тағ ы басқ а да циклді қ осылыстардан тұ рады. Витаминдердің басым кө пшілігіне спиртті жә не карбоксильді топтар тә н. Тек кейбіреулерінде ғ ана амин тобы болады. Кейбір витаминдер организмде де синтезделеді. Олар тамақ тық заттармен организмге тү сіп, зат алмасуғ а, организмнің ө ніп-ө суіне ә серін тигізеді.

Витаминдер, сол сияқ ты жоғ ары дә режелі ө сімдіктер мен микроорганизмдердің қ алыпты ө суі мен дамуы ү шін қ ажетті заттар. Кейбір жоғ ары сатыдағ ы жасыл ө сімдіктердің тканьдері, мысалы тамыры, камбиальды ткані, тұ қ ымнан бө лініп алынғ ан жә не қ араң ғ ыда ө сірілген жас ө скіндер тіршілік барысында ө здігінен витаминдерді синтездей алмайтындық тан, ә р уақ ытта оларды сырттан алуғ а мұ қ таж болады. Сондық тан да қ оректік ортағ а тиамин пиридоксинді аздап қ осудың ө зі кө птеген ө сімдіктердің оқ шауланғ ан тамыршалары мен ө скіндерінің ө суіне жақ сы жағ дай туғ ызады.

Организмге тағ амдар арқ ылы келіп тү сетін белоктардың, майлардың, кө мірсулардың жә не минералдық тұ здардың алмасуын тездететін жә не реттейтін де витаминдер. Витаминдерді тек дә рі-дә рмек ретінде қ арастырып, оларды тү рлі аурулардың алдын алып кү ресу ү шін қ олданылатын заттар деп қ арау қ ате. Бұ ларды тағ амдық заттар деп қ арауымыз тиіс, ө йткені витаминдер тағ амның қ ұ рамына кірмесе, онда тіршіліктің қ алыпты жайы бұ зылады.

Ерте кө ктемде адамдардың ә л-қ уаты азайып, тез шаршағ ыш келеді, жиі-жиі салқ ын тиіп, тұ мауратып ауырып, бұ рыннан белгілі ә р тү рлі созылмалы сырқ аттары қ озады.

Осы жоғ арыда аталғ ан себептердің адам организміне тигізетін зиянды ә серлерін алдын-ала болдырмауғ а немесе азайтуғ а бола ма?

Ә рине, болады.

Қ азіргі кезде кө пшілік адамдардың ерте кө ктемде ә л-қ уаты кеміп, шаршап-шалдығ ып, организмінің ә лсіреуінің ең басты себебінің бірі – адам организміне қ ажет витаминдердің жетіспеуі екендігі дә лелденіп отыр.

Витаминдердің адам организмі ү шін биологиялық мә ні ө те зор. Олар организмдегі зат алмасу процестерін жақ сартады, организмнің ә р тү рлі жұ қ палы ауруларғ а қ арсы кү ресу қ абілетін кү шейтеді жә не адамның жұ мыс істеу қ абілетін жақ сартады. Сонымен қ атар ә рбір витаминнің организмде ерекше орындайтын ө з міндеті бар.

Азық -тү лікте, жем-шө пте ұ зақ уақ ыт бойы витаминдер болмаса, организмнің витаминді сің іруі қ абілеті бұ зылса, ауру пайда болады. Ондай ауруды авитаминоз деп атайды. Қ орек ұ зақ уақ ыт С витамині болмаса, организм қ ұ р-қ ұ лақ ауруына ұ шырайды. Мұ ндай витаминдер жоқ жағ дайда қ ұ р-қ ұ лақ – С – авитаминоз деп жазу қ абылданғ ан. Осылайша рахит Д-авитаминоз, бери-бери – В1 – авитаминоз т.с.с.

Авитаминоз ауруларын витаминдерді кө бірек беру арқ ылы емдейді. Авитаминоз ауруларының белгісі айқ ын білінеді, сондық тан оның диагнозын қ ойып, анық тау онша қ иын емес.

Витаминнің жетіспеуі жиі кездеседі. Мұ ндай кезде сырқ ат белгі береді. Бұ л қ ұ былысты гиповитаминоз деп атайды. Гиповитаминоз қ ұ былысы организмге қ ажет витамин мө лшерінің қ алыптан тыс (нормадан) тө мендеп кетуінен болады. Гиповитаминоз белгілерін анық тау қ иындау. Ә детте гиповитаминоз сырқ аты қ ыстың аяғ ына таман, азық -тү лікте жә не жем-шө пте витаминдер мө лшері ө те азайғ ан кезде байқ алады.

Кез келген витаминді (ә сіресе В жә не Д витаминін) организмге қ алыптан тыс кө п беру гиповитаминоз ауруына ұ шыратады. Витаминді бірден кө п мө лшерде қ абылдау да организмге кері ә сер етеді, яғ ни уландырады.

Жү ргізілген ғ ылыми жұ мыстардың қ орытындыларына қ арағ анда, ой жұ мысымен шұ ғ ылданатын адамдардың организмі қ ара жұ мыспен айналысатын адамдармен салыстырғ анда витаминдерді /ә сіресе С витамині В тобының витаминдерін/ кө бірек қ ажет етеді екен. Сол себепті кө ктемде витаминдері мол тағ амдарды жиірек пайдаланғ ан жө н. Бұ л мезгілде кептіріліген итмұ рын жемісінің тұ ндырмасын, сонымен бірге басқ а да жеміс-жидектердің шырындары мен қ айнатпаларын асқ а кө бірек пайдаланғ ан тиімді. Тамақ қ а қ осып кө к пиязды жә не де ашытқ ан капусталарды жеу қ ажет. Себебі, бұ л тағ амдардың қ ұ рамында ә р тү рлі витаминдер мол болады, ә рі ұ зақ жә не жақ сы сақ талады.

Басқ а тағ амдарғ а қ арағ анда сү тте жеткілікті мө лшерде кө птеген витаминдер бар жә не олар организмнің тұ рақ ты да негізгі қ айнар кө зі ретінде ерекше орын алады. Барлық витаминдер организмге комплексті ә сер етіп, бірін-бірі толық тырады. Олар организмде жетіспесе, зат алмасу бұ зылып, денсаулық тың нашарлауына ә кеп соқ тырады.

Негізгі қ оректік заттармен /белоктар, майлар, кө мірсулар, минерал тұ здар/ салыстырғ анда организм витаминдерді тым аз мө лшерде қ ажет етеді. Ересек адамның тә улігіне пайдаланатын ә ртү рлі тағ амдарындағ ы витаминдердің орташа мө лшері микрограммен есептеледі.

Сө йтіп витаминдер - ә р тү рлі химиялық жаратылыстың органикалық қ осылуы, тағ амның басқ а ештең емен алмастыруғ а болмайтын заттары.