Нарықтың мәні. Нарық тетігі

ШАКЕЕВ Саян Саятұ лы

 

 

Қ азіргі кезде республикада жү ріп жатқ ан қ айта қ ұ руғ а байланысты нарық ты реттеудің мемлекеттік тетігін зерттеу ү лкен маң ыздылық қ а ие болуда. Жалпы алғ анда нарық нені білдіретінін, экономика мен мемлекетте бұ л ұ ғ ым тұ тас алғ анда қ андай мә нге ие болатынын анық тап алғ ан жө н. Бұ л проблема бойынша экономикалық зерттеулер аса бір қ ызығ ушылық ты тудырады.

Осы заманғ ы ғ ылымда нарық проблемасы мен мемлекет рө лін тү сінудің жалпы ғ ылыми тұ жырымдамасы қ андай? - деген сұ рақ туындайды. Заманғ а сай білімнің маң ызды жә не ең қ иын проблемаларының арасынан ең алдымен «экономика», «нарық» жә не «мемлекет» сияқ ты категориялар арақ атынасы жө ніндегі мә селе алдымызда тұ рады. Қ азіргі уакытта алуан тү рлі тә сілдемелердің кө птігіне қ арамастан, бұ л проблема жеткілікті зерделенбеген болып қ ала береді. Ал «нарық» ұ ғ ымына қ атысты ә ң гіме ететін болсақ, онда оны не «экономика» ұ ғ ымымен тең дестіреді, не жалпы алғ анда ғ ылыми зерттеу тақ ырыбына енгізбейді. Ә зірге қ арастырылып отырғ ан жү йелік қ атынаста нарық пен мемлекеттің орны айқ ын анық талғ ан жоқ. Белгілі бір шамада олардың арасында қ андай да бір байланыс бар. Алайда мұ нда нарық тың меншікті динамикасы болатынын жә не ө зінің ерекше объектілерін болжайтынын ескерген жө н. Бұ л теориялық -ә діснамалық кең істікті толтыру ү шін не ұ сынуғ а болады? Бұ л проблемалар бойынша қ иындық тар ең алдымен экономикадағ ы «нарық» ұ ғ ымын бір мә нді ұ ғ ындырмаудан жә не мемлекет эволюциясын зерттеген кезде олардың айқ ын қ олданбауынан пайда болады.

Нарық зерттеу пә ні ретінде аса жә не кө п мә нді кү рделі қ ұ былыс ретінде байқ алады. Оны зерделеу кү рделілігі сол, ол болашақ та тұ тастық та бола тұ рып, сонымен бірге қ андай да бір орнық ты тұ рақ ты шама бола алмайды жә не тұ рақ ты тү рде ө згерістерге ұ шырайды.

Қ азақ станда нарық проблемасы бойынша зерттеулер салыстырмалы тү рде жуырда басталды жә не оғ ан деген қ ызығ ушылық ұ дайы ө суде. Отандық экономикалық ә дебиеттерде зерттелген проблема бойынша кейбір жарияланымдар пайда болды, алайда олардағ ы барлық берілген анық мамалар оны бір жақ ты мағ ынада тү сіндіреді. Бұ л жұ мыстарда «мемлекет», «нарық» ұ ғ ымдарының мә ні жә не олардың ө ндіріс категорияларымен байланысты қ арастырылғ ан. Олардың арасындағ ы теория-ә діснамалақ мә селелердің арақ атысы бұ л саладағ ы ғ ылыми танымда маң ызды рө л атқ арады. Бірақ, «мемлекет-нарық -экономика» қ атынастарын зерттеу, ә деттегідей, олардың мә ні мен мазмұ нын тануғ а негізделетіндіктен, онда олар ерікті немесе еріксіз тү рде тек жеке аймақ тармен шектеледі. Осы себептен кө птеген аспектілер ә лсіз ә зірленген болып шық ты. Кейбір экономистер, нарық бұ л тауар мен кө рсетілетін қ ызметті сатып алушылар, сатушылар мен жеткізушілер арасындағ ы байланысты жү зеге асыратын тетік деген тұ жырымғ а келіп отыр. Бұ л анық тама дұ рыс болып есептеледі, ө йткені мұ нда нарық элементтерінің ү йлесімі айқ ын. Басқ а да пікірлер бар. Мысалы, ғ алым-экономист Я. Корнаи нарық бұ л тұ рақ ты тү рлендіруді сынап кө ретін тарихи даму ө німі деп санайды.

Ғ ылыми ә дебиетте бұ л туралы ә зірге біркелкі пікірлер жоқ. Біз нарық (рынок) деп барлық халық тың мү ддесіне қ ызмет етуге қ абілетті жә не мемлекеттен тә уелсіз ө з қ ажеттілігін қ анағ аттандыратын жә не ө здері ұ йымдастыра алатын жағ дайдағ ы ә леуметтік-экономикалық бө лімшелері деп тү сінеміз. Басқ аша сө збен айтқ анда, нарық дегеніміз мемлекеттің қ атысынсыз ө з дамуын ө зі басқ аруғ а қ абілетті қ оғ амның бір бө лігі.

Эқ ономикалық дамудағ ы нарық тың рө лі жө ніндегі мә селе ө те кү рделі. Жаһ андандыру жағ дайындағ ы оның мә нін дұ рыс тү сіну ү шін соң ғ ысы экономикағ а қ атынасты дербес категория бола ма немесе оның қ ұ рамына ене ме, басқ аша айтқ анда, экономика мен нарық қ андай арақ атынаста болады. Кү рделі экономикалық ү дерістер жү йесінде нарық атқ арымы: ө німдер мен кө рсетілетін қ ызметтерді сатып алу-сату тікелей жү зеге асырылады. Мұ нда «экономика» ұ ғ ымы «нарық» ұ ғ ымына қ арағ анда кең ірек, ол экономиканың бө лігі жә не оның дамуының табиғ и негізі болып есептеледі. Ол экономиканың ең серпінді қ ұ рамдас бө лігі болып табылады, экономикалық ү дерістің барысы кө бінесе оның ә сер етуіне байланысты. Демек, нарық пен экономика - бір бү тіннің екі ө зара байланысты қ ұ былысы.

Экономиканың ө зі нарық тың ә серімен дамиды, алайда, ө з кезегінде, нарық тық қ атынастың қ алыптасуы бірқ атар субъективтік жә не объективтік себептерге байланысты. Нарық дербес дамуғ а тиіс емес ә рі дами да алмайды, оны басқ ару қ ажет, бірақ қ алай басқ ару керек? Нарық адамның ө міріне барлық жағ ынан да ық пал жасай алады. Онымен ө німдерді ө ндірудің артуы немесе тө мендеуі, ө ндіріс қ ұ рылымы қ ұ рамындағ ы ө згерістер байланысты. Ол экономиканың экономикалық базисі мен материалдық негізі, табыс пен алуан тү рлі ө німдердің кө зі болып табылады. Нарық – бұ л ө мір сү рудің ө зіндік ортасы. Ол қ оғ амда ө мір сү руге жағ дай тудыруда, инфляция мен тоқ ыраушылық ты ескертуде, тамақ ө німдеріндегі тұ тыну балансын реттеуде ү лкен рол атқ арады. Сө йтіп, экономиканың қ ызмет етуі мен оның дамуының негізі болып табылады, бірақ мұ нда ол нормалар, қ ұ ндылық тар мен тыйым салулар жү йесі ретінде экономикағ а қ арсы тұ ра алады.

Бұ л нарық тық экономикалық дамудағ ы атқ аратын рө лін трансформациялық экономика жағ дайындағ ы елдің ә леуметтік-экономикалық дамуының нақ ты жолдарын дұ рыс анық тау ушін қ ажеттілікті кө рсетеді.

Атап айтқ анда, неге нарық ө ндірістің ұ йымдық формасы болып қ алды, ол арқ ылы экономиканың міндеттерін шешкен дұ рыс емес пе? Ө йткені ол атап айтқ анда ө ндірушінің мү дделерін бейімдеуге мү мкіндік береді жә не қ ажетті шарада тұ тынуды қ ажеттілігіне бағ ындырады.

Жоғ арыда баяндалғ ан ә діснамалық алғ ышарттарғ а сү йене отырып, мемлекет пен нарық тың арасындағ ы қ атынастарды қ арастыруғ а ә рекет жасайық. Соң ғ ысы оқ шаулау, ө ндіріушілер мен тұ тынушылардың толық оқ шауланғ ан ұ жымы болып есептелмейді, ө йткені ө з қ ызметінде мемлекетке сү йенеді жә не ө з ө ндірісін ұ йымдастыра отырып, тек ө з мү ддесін ғ ана кө здеп ә рекет ете алмайды, ең алдымен ө з қ ызметін ө ндірушілер мен тұ тынушылардың мү дделерін қ анағ аттандыруғ а бағ ындыра отырып, мемлекеттің барлық қ ұ рылымдарымен келісе жұ мыс істеуге тиіс.

Нарық тың ұ дайы ө ндіріс ү дерісінде «мемлекет» пен «нарық» қ аражаттың тү рлі меншік иелері мен ө ндіру нә тижелері ретінде қ ызмет ете отырып, олардың ә рқ айсысы ө з ақ шаларына есепті, шығ ысты дербес жү ргізетіндіктен, мемлекет тарапынан қ аржылық қ олдау, негізінен, несие беру арқ ылы жү ргізіледі. Экономикалық тұ рғ ыдан мемлекет пен ө ндіріс байланысты емес. Ол ө зінің басқ арушылық қ ызметінде оғ ан қ оғ ам берген ә кімшілік-кұ қ ық тық уә кілетті пайдаланады, яғ ни нарық дербес жә не тиімді орындап шығ а алмайтын мә селелерді шешуге мү мкіндік жасайды. Бұ л аспектіде, біздің пікірімізше, ү ш мә селені айырып кө рсетуге болады:

1. Біртұ тас нарық неге қ ажет?

2. Неге нарық тың дамуын басқ ару қ ызметін мемлекет атқ аруғ а тиіс?

3. Нарық республиканың экономикалық қ атынастар жү йесінде қ андай орын алады?

Нарық экономикалық жү йе ретінде кез келген формацияғ а оң ай ү йлеседі. Оның басты кемшілігі - бұ л басқ арудың біртұ тас пә рменді жү йесінің болмауы, сондық тан мемлекеттің нарық пен экономикалық ө зара байланысы орнатылмайды. Біртұ тас республикалық нарық тың дамуын тежейтін факторы болып, сондай-ақ ә рі ішкі, ә рі халық аралық операциялар ү дерісін жү ргізуді реттейтін жоғ ары заң дар актілерінің болмауы есептеледі. Қ азіргі кезде бұ л проблемамен айналысатын біртұ тас орган жоқ (бұ рын, ол елдің Мемлекеттік жоспардың қ арауында болатын, оларғ а барлық министрліктер бағ ынатын). Сонымен бірге есеп жү ргізу жағ дайында іріктеп алуғ а білікті мамандардың тапшылығ ы байқ алады. Мұ ндай жағ дайда Қ азақ стан біртұ тас нарық жұ мыс істеп жатқ ан дамығ ан елдердің тә жірибесі мен ә дістерін пайдалануғ а тиіс. Оның аймақ тық жә не салалық белгілері бойынша алшақ тығ ы республика экономикасын тым артта қ алдырды. Тауар ө ндірушілермен тығ ыз байланыстың болмауынан нарық басымды жағ дайғ а ие болмады. Басқ аша айтқ анда, ө ндіргіш кү штер барлық қ атысушылардың ү йлестірілуін, іс-қ имылдарының келісілуін талап етеді. Біріншіден, нарық дамуының объективті қ ажеттілігі ө ндірушілерді жеке меншікке бө летіндігіне байланысты іске аспайды. Сондық тан нарық ө німді ө ндірудің тікелей субъектісі ретінде білінеді. Бү кіл ө ндірілген ө нім тұ тынушылар арасында бө лінеді, онымен халық тың қ ажетсінуін қ амтамасыз етеді жә не жеке тауар ө ндірушілер жалпы ең бек нә тижелерін ө з мү дделеріне пайдалануларына жә не басқ алармен салыстырғ анда артық шылық жағ дайда болуларына жол бермейді. Екіншіден, нарық тауар ө ндірушілер мен тұ тынушыларғ а олардың жаң а жағ дайда нығ аюына кө мектеседі, мү дделер ортақ тығ ы оларғ а тең қ ұ қ ық тық жә не еркіндік береді. Нарық ө ндіруші мен тұ тынушы арасындағ ы жаң а экономикалық қ атынасты ұ йымдастырушы ретінде кө рінеді жә не онымен экономикалық дамуғ а жағ дай жасайды. Ү шіншіден, нарық жасалғ ан ө німді ө ндіруші мен тұ тынушы арасында ұ йымдастырады ә рі қ атысады, оларғ а бағ а тілімен қ атынасуғ а не ө ндіруге, немесе ө ндірмеу керектігін шешуге кө мектеседі. Тө ртіншіден, нарық дақ ылдар бойынша егіс алқ аптарының кө лемдері мен қ ұ рылымдарына елеулі ә сер ете отырып, ауыл шаруашылық дақ ылдарын ө сіру технологиясына ө зінің тү зетулерін енгізеді. Басқ аша айтқ анда, нарық тың дамуына қ озғ ау салатын кү ш болып ішкі жә не сыртқ ы нарық тағ ы тұ тыну сұ ранысының артуы есептеледі. Бұ л ө скелең сұ ранысты толығ ырақ қ амтамасыз ете отырып, нарық ө ндірісінің мә дениетін ынталандырады.

Экономикалық ә дебиеттерде, сондай-ақ кейбір реформаторлар арасында енді мемлекеттің экономикағ а араласуының қ ажеттілігі жоқ деген пікір бар, бірақ Қ азақ стандағ ы реформалар тә жірибесі бұ л пікірді жоқ қ а шығ арды. Ө ндірістің қ ұ лдырауы басталғ ан, инфляция қ арқ ыны жеделдеген кезде қ аражаттың шетелге жылыстауы кө бейді, бюджет тапшылығ ы артты, білім, денсаулық, ғ ылым, ә леуметтік қ амсыздандыруғ а қ ажетті т.б. шығ ыстар қ ысқ арды, осыдан-ақ мемлекеттің экономикағ а араласудан бас тартпауы ә рі оғ ан ә сер етуге тиіс екендігі айқ ын болады. Сонымен, нарық тың қ алыптасуындағ ы мемлекеттің рө лі келесі жағ дайлармен сипатталады:

Біріншіден, мемлекет ө нім ө ндірісін ынталандыратын тікелей субъект ретінде кө рінеді.

Екіншіден, экономиканың жаһ андану жағ дайында нарық тың нығ аюына кө мектеседі, оны реттеуге, кә сіпорынды бағ дарлауды жү зеге асырады. Мемлекет, мысалы, бірқ атар тетіктер арқ ылы халық тың жеткілікті қ амтамасыз етілмеген топтарына ә леуметтік кепілдік жасауғ а арналғ ан мемлекеттік табысты қ айта бө лу қ ұ ралын: заң дарды, салық, қ аржы, бюджет саясатын пайдалана отырып, нарық тың кемшіліктерін белсенді тү рде жояды. Ол сондай-ақ ө ндіруші-монополистердің тауар мен кө рсетілетін қ ызметтерге бағ аларын реттейді.

Мемлекет пен нарық арасындағ ы қ атынастар жиынтығ ы кү рделі жә не жан-жақ ты жү йені білдіреді. Бір жағ ынан, бү кіл жасалғ ан ө нім мемлекеттің қ арауына тү спейді, оның бө лінуін нарық анық тайды жә не республика алдында тұ рғ ан саяси міндеттерге байланысты ө згеруі мү мкін. Екінші жағ ынан, шаруашылық жү ргізуші субъектілердің белгілі бір дербестілігі мен ө з жұ мысының залалсыздығ ы ү шін олардың жауапкершілігіне қ арамастан нарық ү дерісі ә рбір косіпорында материалдық жә не ең бек ресурстарымен, мемлекеттік бюджеттен бө лінетін қ аражаттармен кепілдендіріледі.

Жоғ арыда айтылғ андарғ а сү йене отырып, республиканың экономикалық дамуындағ ы нарық рө лін зерделеудің осы заманғ ы ә діснамалық негіздері объективтілік, ө зара байланыс, жү йелілік сияқ ты танымның маң ызды қ ағ идаларына негізделуге тиіс. Осы мақ сатпен біз «экономика-нарық -мемлекет» қ ұ рылымының ө зара іс-қ имыл тетігінің жалпы сипаттамасын бердік, олардың жү йелік мә ні ашылды жә не ерекшеліктері анық талды.