Ндірістің экономикалық және әлеуметтік тиімділігі

 

Нарық жағ дайында экономикалық дамуды ә рі қ арай жалғ астыру - ө ндіріс тиімділігін арттыру бағ ытын, олардың ө су факторы мен тиімділікті анық таудың ә дістерін таң дау маң ызды міндет болып табылады.

Экономикалық тиімділік - бұ л ө ндіріске жұ мсағ ан шығ ындар мен одан шық қ ан нә тижелер арасындағ ы байланыс, яғ ни шығ ын мен табыстың ара қ атынасы. Ол біз ө з қ ажеттілігімізді қ анағ аттандыру ү шін шығ ынды қ аншалық ты тиімді пайдаланып, нә тиже ала алатынымызды кө рсетеді.

Экономикалық тиімділіктің жалпылама критерийлеріне қ оғ амдық ең бектің ө німділігі жатады. Ол ұ лттық табысты материалдық ө ндіріс саласында жұ мыс істейтін адамдардың орташа санына бө лу арқ ылы анық тайды. Сонымен қ атар, экономикалық тиімділіктің аса маң ызды кө рсеткіші ретінде ең бек сыйымдылығ ы, материал сыйымдылығ ы, капитал сыйымдылығ ы жә не қ ор сыйымдылығ ы алынады.

Ө німнің ең бек сыйымдылығ ы- материалдық ө ндіріс саласында жұ мсалғ ан ең бек санын шығ арылғ ан ө німнің жалпы кө леміне бө лу арқ ылы анық талады.

Материал сыйымдылығ ы - шикізат, материал, отын, энергия жә не т.б. шығ ындардың кө лемін ө ндірілген ө німнің жалпы кө леміне бө лу арқ ылы анық талады.

Капитал сыйымдылығ ы – нарық шаруашылығ ы капитал салымының кө лемін шығ арғ ан ө німнің жалпы кө лемінің ө сіміне бө лу арқ ылы анық талады.

Ө німнің қ ор сыйымдылығ ы - негізгі қ ордың орташа жылдық кұ нын шығ арылғ ан ө німнің жалпы кұ нына бө лу арқ ылы анық талады.

Тиімділік жалпы жә не салыстырмалы болып бө лінеді.

Жалпы тиімділік - шығ ынды жұ мсау арқ ылы пайда ә келетін ә сердің жалпы кө лемін кө рсетеді жә не оны инвестицияның ә рбір объектісіне қ атысты есептеуге болады. Ол тиімділіктің капитал салымына қ атынасымен анық талады.

Салыстырмалы тиімділік – белгілі бір ө ндірістік жә не шаруашылық есептерді шешуде екі немесе бірнеше шешім нұ сқ аларының ішінен біреуін таң дап алуда есептелінеді. Ол бір нұ сқ аны екінші нұ сқ амен салыстырғ анда, оның экономикалық қ олайлысын кө рсетеді.

Жалпы тиімділік кө рсеткіштері мына категориялар бойынша топтастырылады:

1. Ө ндірістік іс ә рекеттің тиімділігін кө рсететін кө рсеткіш. Оғ ан кә сіпорының пайдалылығ ын жә не оның активтерінің қ олдану мө лшерін анық тайтын кө рсеткіштер жатады.

2. Ө тімділік кө рсеткіші. Оғ ан кә сіпорынның қ ысқ а мерзімді міндеттерді орындау мү мкіндіктері жә не айналым қ орын басқ аруды сипаттайтын кө рсеткіші жатады.

3. Қ аржылық тұ рақ тылық кө рсеткіші. Кә сіпорынның активтерін қ аржыландыруда қ олданатын капитал қ ұ рылымын қ ұ ру ә дістеріне байланысты болатын тә уелділік дең гейін анық тайтын кө рсеткіш.

Шаруашылық іс-ә рекеттің тиімділігін кө птеген абсолютті жә не салыстырмалы кө рсеткіштер арқ ылы есептеуге болады. Солардың ішінде ең маң ыздысы пайда кө рсеткіші. Осы пайда кө рсеткішке қ атысты тиімділікті сипаттайтын ең негізгі кө рсеткіш рентабельділік болып табылады. Оның келесі тү рлері болады:

 

Сату рентабельділігі = есеп беру негізінде пайда /ө нім ө ткізуден тү сетін тү сімі * 100%.

Актив рентабельділігі = есеп беру кезіндегі таза пайда / есеп беру кезең інін сонындағ ы активтер * 100 %.

Негізгі капиталдың рентабельдігі = есеп беру кезендегі таза пайда / есеп беру кезінің соң ындағ ы қ орлар - амортизация * 100 %.

 

Меншік капиталының рентабелдігі = есеп беру уақ ытының соң ындағ ы меншікті капитал * 100 %.

 

Тиімділіктің салыстырмалы кө рсеткіштері:

 

Активтердің айналымдылығ ы = сату кө лемі / активтердің орташа жылдық қ ұ ны * 100 %.

Негізгі капиталдың айналымдылығ ы = сату кө лемі / айналым капиталы * 100%.

Материалдық ө ндірістік қ ордың айналым коэффициенті = сату кө лемі / материалдық ө ндірістік қ орлар * 100 %.

Айналым қ аражаттарының айналым коэффициенті = сату кө лемі / айналым капиталы.

Ө тімділік кө рсеткіштері:

Меншіктік айналым қ аражаттарының кө лемі немесе таза айналым капиталы (ағ ымдағ ы активтер /ағ ымды міндеттемелер). Кә сіпорынның меншік капиталының қ ай бө лігі ағ ымды активтерді жабу кө зі болып табылатының сипаттайды.

Қ олданылып жү рген немесе таза айналым капиталының оң тайлануы (ақ ша қ аражаттары / таза айналым капиталы). Меншіктік айналым каражаттарының ақ ша тү ріндегі нысанын, яғ ни абсолютті ө тімділігі бар қ аражаттарды сипаттайды;

Жабу коэффициенті (ағ ымдағ ы активтер / ағ ымдағ ы міндеттемелер). Активтердің ө тімділігінің жалпы бағ асын береді.

Тез ө тімділік коэффициенті жабу коэффициенті сияқ ты есептеледі, бірақ ағ ымдағ ы активтерден ө ндірістің сақ таулы қ оры алынып тасталады:

Абсолютті ө тімділік коэффициенті (ақ ша қ аражаттары / ағ ымдағ ы міндеттемелер). Кә сіпорын ө тімділігінің ең тұ рақ ты критерийі, қ ысқ а мерзімді қ арыз міндеттемелерінің қ ай бө лігі тез арада ө теле алатынын кө рсетеді.

Сақ таулы қ орды жабуда мешіктік айналым қ аражаттарының ү лесі (меншіктік айналым қ аражаттары / сақ таулы қ ор мен шығ ындар).

 

Тиімділік тү сінігіэкономикалық іс-ә рекетке қ атысты ө ндіріс нә тижесінің оны жү зеге асыруғ а кеткен шығ ындарғ а катысы ретінде қ арастырады.
Қ оғ амдық ө ндірістің экономикалық тиімділігінің жалпылама критерии ретінде қ оғ амдық ең бек ө німділігінің дең гейі анық талады (Еө д)	Еө д = ЖІӨ * Жсм   ЖІӨ - жалпы ішкі ө нім, Жмс - материалды ө ндіріс саласындағ ы жұ мыскерлер саны
Экономикалық тиімділіктің басты кө рсеткіштері
Ең бек сыйымдылығ ы	Се = Т / Ө, Т - жұ мсалғ ан ең бек саны, Ө - ө ндірілген ө німнің жалпы кө лемі
Материал сыйымдылығ ы	См = М / Ө, М - материал шығ ыны
Қ ор сыйымдылығ ы	Сқ = Ф / Ө, Ф - негізгі ө ндірістік қ ордың орташа жылдық қ ұ ны
Жалпы экономикалық тиімділік
Халық шаруашылығ ының дең гейінде Тх.ш = ∆ ЖІӨ / К. К - капитал салымы	Халық шаруашылық кешендерінде, салаларында, кә сіпорындарында Тк = ∆ П /К
Жаң адан салынғ ан объект бойынша тиімділік кө рсеткіші: Тк = П / К= (Бк - Ө қ) В / К, П - жылдық пайда кө лемі. Бк - ө нім бірлігінің кө терме бағ асы, Ө қ - ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны, В – натуралды ө лшемдегі ө нім ө ндірудің жылдық кө лемі.
Салыстырмалы тиімділіктің негізгі кө рсеткіші – кеткен шығ ындар Ші = Сі + ЕКі, Ші – і-ші нұ сқ а бойынша ө нім бірлігіне кеткен шығ ындар; Сі – і-ші нұ сқ а бойынша ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны; Е - нормативті коэффициент; Кі – і-ші нұ сқ а бойынша ү лестік капитал салымдары.

Ә леуметтік тиімділік бойынша, инвестиция нұ сқ аларын таң дауда жә не талдау процесінде, жұ мыс жағ дайын жақ сарту жә не жең ілдету, оның қ ауіпсіздігін арттыру, кә сіпорын қ ызметкерлерінің мә дени-техникалық дең гейін ө сіру сияқ ты факторларғ а кө ң іл аударады. Кейбір жағ дайда, осы факторлар арқ ылы нұ сқ аларды таң дау мү мкіндігі туады.

Ө ндіріс тиімділігін ә леуметтік талдау жасаудың мақ саты қ олданушылар ү шін жоспар нұ сқ аларының жарамдылығ ын анық тау.

Ә леуметтік тиімділікті талдау объектілері:

- Жоба бойынша тұ рғ ындардың мә дени-ә леуметтік жә не демографиялық сипаттамасын беру;

- Жобаны іске асыру ауданында халық ты ұ йымдастыру, жұ мыс кү шінің саны, ресурстарды бақ ылауды қ адағ алау;

- Жобаның жергілікті мә дениетке сай қ олданылуы;

- Жобаның нә тижелерін қ олданатын тұ рғ ындар тобы мен ұ йымдарды қ ажетті міндеттемелермен қ амтамасыз ету стратегиясы.

 

Тиімділікті есептеудегі ө ндірістің ә леумеітік нә тижелсрінің негізгі тү рлері:

- аймақ тағ ы жұ мыс орындары санының ө згеруі;

- жұ мысшылардың мә дени-тұ рмыстық жағ дайларының ө згеруі;

- жұ мысшылардың жұ мыс жағ дайының ө згеруі;

- ө ндірістік персоналдың қ ұ рылымының ө згеруі;

- халық ты тауардың жеке тү рімен қ амтамасыз етудің сенімділігінің ө згеруі;

- жұ мысшылар мен жалпы халық тың денсаулық дең гейінің ө згеруі;

- халық тың бос уақ ытын ү немдеу