Шикізат пен отын-энергетикалық ресурстарды оңтайлы пайдаланудың негізгі бағыттары

 

Материалдық ресурстар ө ндірістің негізгі факторының бірі болып табылады. Олар шығ арылатын ө німнің заттай қ ұ рамын қ алыптастырады жә не ө ндіріс процесін қ андай да бір дә режеде қ амтамасыз етеді. Ал шығ арылғ ан ө нім қ оғ амның қ ажеттілігі мен тұ тынысын қ амтамасыз етеді. Сондық тан да қ оғ амның ә л-ауқ аты материалдық ресурстарды қ алай пайдалануына, материалды тұ тыну тұ рғ ысынан ө ндіріс процесі қ аншалық ты тиімді ә рекет етуіне байланысты. Шаруашылық тың экстенсивтіден интенсивті типіне ауысуы, кез келген мемлекеттің экономикасының алдына материалдық ресурстарды оң тайлы жә не тиімді пайдалану проблемасын қ ояды.

Шикізат пен отын-энергетикалық ресурстарды оң тайлы пайдаланудың негізгі бағ ыттарына мыналар жатады:

- жылу жә не отын-энергетикалық баланстың қ ұ рылымын жақ сарту;

- шикізатты ө неркә сіптік кә сіпорындарда тікелей пайдалану ү шін оларды анғ ұ рлым мұ қ ият жә не сапалы даярлау, ө ң деу;

- шикізат пен отынды сақ тау мен тасымалдауды дұ рыс ұ йымдастыру, сапасын тө мендетпеу жә не ысырапқ а жол бермеу;

- шикізатты кешенді пайдалану;

- ө ндірісті химиялау;

- ө ндіріс қ алдығ ын пайдалану;

- шикізатты екінші рет пайдалану.

Минералды жә не органикалық шикізаттың ә р тү рін ө неркә сіпте пайдалану, сә йкес дайындық ты талап етеді. Ө неркә сіптің ә р саласында шикізатты бірінші рет ө ң деудің бірнеше тү рі қ олданылады.

Шикізатты бірінші рет ө ң деудің негізгі тү рлеріне мыналар жатады:

- шикізатты байыту (қ ара жә не тү сті металлургия рудалары, коксохимиялық ө ндірістегі кө мір);

- шикізатты алдын ала тазарту мен стандарттау (тоқ ыма ө неркә сібіндегі мақ та, жү н);

- консервілеу (тамақ ө неркә сібіндегі ет, балық, жеміс-жидек, кө кеніс);

- кептіру, ұ стамдылығ ы (ағ аш ө ң деу ө неркә сібіндегі тақ тайлар).

Байыту дегеніміз – ө німнің болашақ та техникалық мү мкін жә не ө ң деуге немесе пайдалануғ а жарамдысын сараптайтын шикізатты алғ ашқ ы ө ң деу тү рі. Байыту мыналарғ а мү мкіндік береді:

- табиғ и қ азбадағ ы пайдалылық компонентінің қ ұ рамын арттыру

- оның қ ұ рамынан зиянды заттарды жою;

- минералдарды бір-бірінен айыру.

Шикізатты байыту нә тижесінде екі негізгі ө нім алынады: концентрат жә не қ алдық. Қ азіргі уақ ытта қ азылып алынатын тү сті жә не сирек металдардың, темір рудаларының ү лкен бө лігі, барлық фосфориттер дерлік, асбестік жә не граниттік рудалардың 95%-дан астамы жә не кө мірдің 40%-дан астамы байытуғ а жіберіледі.

Байытудың экономикалық маң ыздылығ ы мынада:

- ө неркә сіптің шикізаттық базасы кең ейтіледі;

- дайын ө німге қ ажетті шикізатты келешектегі ө ң деуі арзандайды;

- шикізатты қ азып алғ ан жерден, оны ө ң деу орындарына тасымалдайтын транспорттық шығ ындар қ ысқ арады;

- транспорт қ ұ ралдарына деген қ ажеттілік тө мендейді жә не оларды пайдалану тиімділігі артады.

Ө німнің материалды тұ тыну тиімділігінің жә не материал сыйымдылығ ы дең гейінің серпіні оның сипатын анық тайтын кө птеген факторлардың, қ озғ алыс кү штерінің, қ андай да бір процестің салдарынан қ алыптасады.

Осығ ан байланысты бұ ларды сыртқ ы жә не ішкі (ө ндіріс ішіндегі) факторлар, сондай-ақ оларды техникалық, технологиялық, экономикалық жә не ұ йымдастырушылық сипаттағ ы факторлар деп бө леміз.

Сыртқ ы факторларғ а мыналар жатады:

1. Ресурстық қ орды мемлекеттік реттеу – мемлекеттік бағ дарламалар; салық жү йесі; бағ а қ ұ рылымы саясаты; амортизациялық саясат; қ аржы-несиелік саясат; стандарттау. Мемлекеттің ресурстық қ ор саясатын жү зеге асыруда маң ызды ролді ө нідіріс пен салаларды техникалық дамыту, шағ ын жә не қ алдық сыз технологияларды енгізу жә не т.б. бағ дарламалар атқ арады. Кә сіпорындар материалдық ресурстарды оң тайлы пайдалануын жү зеге асыру мен ынталандыру ү шін мемлекет белгілі-бір қ аржылық механизмді қ олданады.

2. Нарық конъюнктурасы – материалдық ресурсқ а деген ұ сыныс пен бағ а (кә сіпорынның ө ндірістік бағ дарламасын жасауда маң ызды рол атқ арады); кә сіпорын ө німінің сұ ранысы мен бағ асы (шығ арылатын ө німнің ассортиментін анық тайды); транспорттық -дайындау шығ ыдарының дең гейін анық тау (жабдық таушыларды таң дауғ а ә сер етеді); бә секе (ассортимент, сапа бағ а саясаты жә не тағ ы да басқ а жағ дайларда шешім қ абылдауғ а ә сер етеді) жатады.

3. Ғ ылыми-техникалық даму – жаң а материалдардың пайда болуымен (жаң а конструкциялық материалдар); жаң а технологиялармен (қ алдық сыз, тұ йық ө ндірістік цикл жә не т.б.); жаң а техникамен (материалдарды пайдалану коэффициентінің артуымен); жаң а энергия кө здерімен; жаң а біліммен сипатталады.

4. Жалпы экономикалық факторлар – жалпы кә сіпорын қ ызметінің, материалдық ресурстарды пайдалану процесінің стратегиясына ә сер етеді. Бұ л елдегі экономикалық жағ дай; жалпы экономиканы мемлекеттік реттеу; халық шаруашылығ ының инфрақ ұ рылымдық жағ дайы жә не т.б.

5. Басқ а да факторлар – экологиялық (қ оршағ ан ортаны ластау, пайдалы қ азбалар қ орын жою); табиғ и-климаттық (ғ имарат пен қ ұ рылғ ылар қ ұ рылысы кезінде материалдық ресурстың шығ ынына ылғ алдық тың, температуралық режимнің ә сері, жылу-энергетикалық ресурстардың шығ ыны; қ оршағ ан ортаның қ олайсыздық жағ дайынан қ орғ ау қ ажеттілігі); саяси жә не т.б жатады.

Ішкі факторлар сыртқ ы факторлардың ә серіне байланысты қ озғ алысы. Бірақ та дә л осы ішкі факторлар кә сіпорынның материалдық ресурстарды пайдалану дең гейін анық тайды.

Техникалық факторлар жобалау кезең інде пайда болады жә не олар ө німнің бір данасына кететін материалдық ресурстың жеке тү рлерінің шығ ынын тө мендетуге ә серін тигізеді, сондай-ақ бұ йымның сапасы мен техникалық сипатын арттырады. Бұ ғ ан жататындар:

- бұ йымның абсолютті жә не (немесе) ү лес массасын тө мендету, машинаның прогрессивті типін таң дау; ө німділіктің бірлік қ уаттылығ ын арттыру; деталдың анағ ұ рлым оң тайлы материалын таң дау; машинаның сенімділігі мен ұ зақ қ ызмет етуі жә не т.б.;

- тұ тынатын материалдың сапасын арттыру;

- қ ымбат бағ алы жә не тапшы материалдарды ауыстыру.

Технологиялық факторлар ө німді дайындау кезең інде ә рекет етеді, материалдардың ысыраптылығ ы мен қ алдығ ын тө мендетуге ә серін тигізеді. Оғ ан жататындар:

- жақ сартылғ ан техникалық сипаттағ ы жаң а жабдық тарды енгізу, ә рекет етуші жабдық тарды модернизациялау мен реконструкциялау, қ алдық тар мен шығ ындарды қ ысқ арту;

- прогрессивті материалды ү немдейтін технологияны енгізу;

- жең ілдетілген технологиялық тә сілдерді енгізу;

- деталдарды ө ң деу мен дайындау тә сілдерін жетілдіру;

- ө ндірісті механикаландыру мен автоматтандыру, компьютерлендіру дең гейін арттыру.

Кө птеген ұ йымдастырушылық жә не экономикалық факторлар материалдық ресурстарды тұ тыну дең гейіне тікелей емес, конструктивті, технологиялық жә не инновациялық факторлар арқ ылы ә сер етеді, яғ ни қ ұ растыру немесе ө німді ө ндіру процесінде кө рінуі мү мкін.

Ұ йымдастыру факторлары материалды тұ тыну тиімділігін арттыру мақ сатында ө ндірісті ұ йымдастыру мен қ ұ рылымын жетілдіруге бағ ытталғ ан. Оғ ан жататындар:

- ө ндірісті ұ йымдастыруды жетілдіру;

- материалдық ресурстар шығ ынын нормалау жү йесін жетілдіру;

- материалдық ресурсты пайдаланудың есептеу жейесін жетілдіру;

- материалдық ресурспен қ амтамасыз ету жү йесін жетілдіру;

- ақ ау болдырмау мақ сатында ө нім мен дайындау сапасын бақ ылауды жетілдіру;

- ө нім шығ арудағ ы қ ұ рылымдық қ озғ алыстар;

- персонал қ ұ рылымы, қ озғ алысы мен біліктілігі.

Экономикалық факторлар кә сіпорында материалдық ресурстарды пайдалануды оң тайландыру процесіне жағ дайлар туғ ызады. Экономикалық факторларғ а мыналар жатады:

- жұ мысшыларды экономикалық ынталандыру жү йесі;

- материалдық ресурстарды оң тайлы пайдаланбағ аны ү шін экономикалық жауапкершілік жү йесі;

- кә сіпорыннның экономикалық жағ дайы.