Месца і роля літаратуры

ў агульнай мастацкай «сям’і». Літаратура

ў сучасным тэхнізаваным свеце

Як ужо неаднаразова адзначалася, літаратура з’яўляецца над­звы­чай важ­ным відам мастацтва. Яна хоць і адносіцца да г. зв. прос­тых альбо ад­насастаўных мастацтваў, аднак разам з тым вельмі цес­на звязана з мас­тацтвамі сінтэтычнымі ці шматсастаўнымі, якія спалучаюць у сабе не­калькі розных носьбітаў вобразнасці (та­кі­мі з’яўляюцца, напрыклад, ар­хітэктурныя ансамблі, якія «ўбіраюць» у сябе скульп­туру і жывапіс; тэ­атр і кінамастацтва ў іх вядучых разна­від­нас­цях; вакальная музыка і г. д.). Мастацкая літаратура выступае ў якас­ці надзвычай важнага кам­па­нен­та сінтэтычных мастацтваў. У най­большай ступені гэта адносіцца да дра­матычнага пісьменства, якое нават з улікам г. зв. драм для чытання (ням. Lesedrame) па сва­ёй сутнасці прызначана для тэатра. Ды і творы ін­шых родаў лі­та­ра­ту­ры ўдзельнічаюць у сінтэзе мастацтваў: лірыка ўсту­пае ў кантакт з му­зыкай (песня, раманс), а таксама можа выка­рыс­тоў­вац­ца акцё­рамі-чытальнікамі і рэжысёрамі (пры стварэнні сцэнічных кампа­зі­­цый). Апавядальная проза таксама даволі часта знаходзіць сабе шлях на сцэну і экран.

Пры ўсёй значнасці літаратуры яе роля і месца ў агульнай мас­тац­кай «сям’і» не заўсёды правільна і поўнасцю ўсведамляліся. У роз­­ныя эпохі пе­равага аддавалася тым альбо іншым відам мас­тац­тва. У ан­тычнасці най­больш уплывовай з’яўлялася скульптура; у скла­дзе эс­тэтыкі Ад­ра­джэння і ХVІІ ст. дамінаваў вопыт жывапісу. І толь­кі ў ХVІІІ ст. (а яшчэ больш — у ХІХ) на авансцэну мастацтва вый­шла лі­таратура. Адпаведна, ад­быліся і змены ў эстэтычнай тэо­рыі. Так, ужо Лесінг у «Лаакаоне» ра­біў акцэнт на перавазе паэзіі (лі­та­ра­ту­ры) над жывапісам і скульптурай. Кры­ху пазней Кант вёў га­ворку аб першынстве літаратуры над іншымі мас­тацтвамі. З над­звы­чайнай энер­гіяй узвышаў літаратуру над іншымі мас­тацтвамі, лі­чыў яе «вы­шэй­шым родам мастацтва» В. Бялінскі.

Аднак (і гэта заканамерна) дадзенай думкі прытрымліваліся не ўсе. Так, многія рамантыкі (а пазней і сімвалісты) вышэйшай фор­май мас­тац­кай дзейнасці і наогул культуры лічылі музыку.

Зазначым і падкрэслім, што падобныя меркаванні (як літара­ту­ра­цэн­трысцкія, так і музыкацэнтрысцкія), адлюстроўваючы зме­ны і пры­я­ры­тэ­ты ў мастацкай культуры ХІХ — пачатку ХХ стст., ад­наба­ковыя і не вы­трым­ліваюць сур’ёзнай крытыкі. У суп­раць­лег­ласць іерархічнаму ўзвы­шэн­ню якога-небудзь аднаго віда мас­тац­тва над ўсімі астатнімі пе­ра­важ­най большасцю сучасных тэа­рэ­ты­каў падкрэсліваецца раўнапраўе форм мас­тацкай дзейнасці. Не вы­пад­кова шырока бытуе выраз «сям’я муз».

ХХ ст. (асабліва яго другая палова) азнаменавалася сур’ёзнымі зру­ха­мі ў суадносінах паміж відамі мастацтва. Узніклі, умацаваліся і на­былі знач­ны ўплыў мастацкія формы, якія грунтуюцца на новых срод­ках ма­са­вай камунікацыі: з пісьмовым і друкарскім словам ста­лі паспяхова спа­бор­нічаць вусная мова, што гучыць па радыё, і, га­лоў­нае, візуальная воб­раз­насць кінематографа і тэлеэкрана.

У сувязі з гэтым з’явіліся канцэпцыі, якія ў дачыненні да пер­шай па­ло­вы ХХ ст. правамерна называць кінацэнтрысцкімі, а да дру­гой — тэ­ле­цэнтрысцкімі. Практыкі і тэарэтыкі кінамастацтва не­­­аднаразова сцвяр­джа­лі, што сёння людзі, дзякуючы кінафільмам, вучацца па-ін­шаму ба­чыць свет; што чалавецтва пераходзіць ад паняційна-сла­вес­най да ві­зу­аль­най, відовішчнай і ў выніку больш даступнай культуры. Таму мас­тац­кая літаратура як бы ўжо і непатрэбна.

Зразумела, што дадзеныя меркаванні і высновы аднабаковыя. Хоць лі­таратуру і пацясніў крыху кіна- і тэлеэкран, яна ўсёроўна застаецца не­аб­ходнай і патрэбнай людзям. Без мастацкай літаратуры любому нар­маль­наму чалавеку не абыйсціся. Гэта свайго роду аксіёма, якая не па­тра­буе доказу.