Натуралізм

Слова «натуралізм» па паходжанню французскае (na­tu­ra­lis­me), ад­нак сваімі карэннямі ідзе ў познелацінскую эпоху (natura) і ў лі­та­раль­ным перакладзе абазначае тое, што сёння імянуецца «пры­ро­дай».

Натуралізмам называецца літаратурна-мастацкі метад, стыль і на­пра­мак, які характарызуецца ўсвядомленай устаноўкай на бес­ста­рон­ні аб’ек­ты­візм у паказе прыроднай і сацыяльнай рэчаіснасці, схіль­насцю да ўзнаў­лен­ня вонкавых з’яў жыцця без іх мастацкага аба­гульнення, пра­нік­нення ў ду­хоўную сутнасць. Натуралісты імк­ну­ліся да такога ад­лю­ст­ра­вання рэ­аль­насці і чалавечых харак­тараў, пры якім асаблівая ўвага на­да­валася быту і фі­зіялогіі. Апошнія, згодна з мер­каваннямі прыхільнікаў да­­дзе­нага ме­таду, надзвычай моцна абу­моўлівалі паводзіны і духоўны свет пер­санажаў.

Натуралізм у якасці адносна цэласнага літаратурна-мастацкага ме­та­ду і сты­лю (аднак, заўважым, усё-такі ў агульным рэа­ліс­тыч­ным рэ­чы­шчы) поў­насцю аформіўся ў самастойны літаратурны на­кі­рунак у раз­ві­тых лі­та­ра­турах Еўропы і ў літаратуры ЗША к апош­няй трэці ХІХ ст. Але асобныя яго спарадычныя і фрагментарныя пра­я­вы давалі аб сабе знаць і да гэтага ча­су (як прыклад — поз­ня­рым­скае выяўленчае мас­тац­тва, літаратура ба­ро­ка), а таксама пасля та­го, як натуралізм пакінуў літа­ра­турную авансцэну. На­туралізмам да­волі часта ў дачыненні да мастацтва называецца анты­са­цы­яльны, чыста біялагічны падыход да ча­лавека, а таксама скур­пу­лёзнае, «пра­такольнае» апісанне жыццёвых з’яў без іх кры­тыч­на­га адбору, са­цы­яль­на-філасофскага асэнсавання, мас­тацкага аба­гуль­­нення і ацэнкі. Відаць, тут можна весці гаворку аб пазачасавых, пазаэпахальных прыкметах тво­ра і мас­тацкага почырку аўтара.

Зарадзіўся натуралізм і праграмна аформіўся ў французскай лі­та­ра­ту­ры, а затым ужо пачаў паступова распаўсюджвацца, пры­чым з рознай сту­пенню актыўнасці, па Еўропе, а таксама ў ЗША. Ве­лізарную ролю ў яго ўзнікненні і фарміраванні адыгралі поспехі пры­родазнаўчых навук, перш за ўсё фізіялогіі, якая су­праць­па­ста­ві­ла эксперымент «ненаву­ко­вым» (тэрмін тагачасных фізіёлагаў) ме­та­дам пазнання. Філасофскай ас­но­вай на­туралізму стаў пазітывізм А. Кон­та, а эстэтычнай — тэорыі І. Тэ­на, увасобленыя ў яго пя­ці­том­най «Гісторыі англійскай літаратуры» і тэ­а­рэтычнай працы «Фі­ла­софія мастацтва». Літаратурнымі па­пя­рэд­ні­ка­мі натуралізму мож­на лічыць французскіх пісьменнікаў Шанфлёры, Л. Дзю­ранці, Г. Фла­бэра, братоў Э. і Ж. Ганкураў. Тэорыю нату­ралізму ў да­­чы­нен­ні да літаратуры распрацаваў і небеспаспяхова пас­прабаваў пры­­мя­ніць ва ўласнай творчасці Э. Заля. У свой час даволі значны рэ­за­нанс атрымалі зборнікі тэарэтыка-крытычных артыкулаў Э. Заля «Экс­пе­ры­ментальны раман» (1880), «Раманісты-натуралісты» (1881), «Нашыя дра­матургі» (1881) і інш., у якіх абгрунтоўваўся но­вы літаратурна-мас­тац­кі метад. Вакол Э. Заля ў сярэдзіне 1870-х гг. скла­лася цэлая на­ту­ра­ліс­тычная пісьменніцкая школа, якую прад­стаў­лялі Г. дэ Мапасан, Ж. Гю­ісманс, А. Сеар, П. Алексіс, А. Дадэ і інш. Дадзеная школа пра­іс­на­вала да канца 1880-х гг., а затым распа­ла­ся. З гэтага часу натуралізм губ­ляе тэарэтычную дакладнасць і за­хоў­ваецца ў якасці агульнай назвы роз­ных, але адзіных па паход­жан­ню літаратурных з’яў.

Натуралісты ставілі перад сабой задачу — вывучаць гра­мад­ства з той жа паўнатой, з якой прыродазнаўца даследуе прыроду. Мас­тацкае па­знанне яны прыраўноўвалі да навуковага. Мастацкі твор разглядаўся на­туралістамі «як чалавечы дакумент», а ас­ноў­ным эстэтычным кры­тэ­ры­ем лічылася паўната ажыццёўленага ў ім па­знаваўчага акта. Пе­ра­важ­ны інтарэс да побыту, да фізіялагічных ас­ноў псіхікі, недавер да ўсякага ро­ду ідэй абмяжоўвалі мастацкія маг­чымасці натуралістычнай літа­ра­ту­ры. Аднак пранікненне жыц­цё­вай праўды ў натуралістычныя творы ў яе скан­дэнсаваным, аба­гу­ле­ным выглядзе часам зводзіла да нуля тэа­рэ­тыч­ныя пабудовы іх аў­тараў і ў выніку абумовіла глыбокае мастацкае ўздзе­ян­не лепшых узо­раў гэтага пісьменства на сучаснікаў.

Для большасці пісьменнікаў-натуралістаў былі характэрнымі ўяўлен­­­ні аб прадвызначанасці лёсу чалавека яго фізіялагічнай пры­ро­дай, а так­са­­ма асяроддзем, у якім канкрэтны індывід вырас і сфар­міраваўся. І толь­кі асобныя пісьменнікі (як, напрыклад, Заля) здо­лелі вырвацца з палону фа­талізму.

Натуралісты не прымалі маралізавання ў мастацкай творчасці, бо лі­чы­лі, што адлюстраваная з навуковай дакладнасцю рэчаіснасць са­ма па са­бе з’яўляецца дастаткова выразнай. Яны сцвярджалі, што лі­таратура, як і навука, не мае права выбару матэрыялу, што для пісь­менніка няма не­прыдатных сюжэтаў альбо недастойных тэм — ад­сюль пашырэнне тэ­ма­тыкі натуралістычнай літаратуры, цікавасць да «простых» з’яў жыцця («Жэр­міні Ласертэ» братоў Э. і Ж. Ган­ку­раў, «Па­стка» Э. Заля). Аднак пад­началенасць матэрыялу, імкненне за­піс­ваць «пад дыктоўку жыцця» да­волі часта прыводзілі да бес­сю­жэт­насці («Цудоўны дзень» Сеара, «Услед за плынню» Гюісманса), а бяс­стра­стнасць — да грамадскай ін­дэ­фе­­рэнтнасці.

У 60–80-я гг. ХІХ ст. натуралізм пры ўсіх яго слабых месцах і не­да­хо­пах адыграў пэўную станоўчую ролю ў развіцці літаратуры: за­­свойваў но­выя тэмы, падымаў новыя пласты рэчаіснасці, паказваў жыц­цё людзей ма­лазабяспечаных і прыгнечаных, вывучаў узаема­дзе­­янне асобы і на­тоў­пу, ролю падсвядомага ў чалавечай псіхіцы. На­ту­ралізм увёў у лі­та­ра­ту­ру новыя прыёмы і сродкі мастацкага ад­люст­ра­вання жыцця. Зма­га­ю­чы­ся з ілжывым афіцыйным ап­ты­міз­мам, з мяш­чанскай ідэалогіяй і ма­рал­лю, праяўляючы шырокі дэ­ма­кра­тызм і вы­крывальны пафас, натуралізм са­дзейнічаў прагрэсу гра­мадскай думкі і мастацкага бачання свету.

Па-за Францыяй, у іншых краінах Еўропы і Паўночнай Аме­ры­кі, на­туралізмам у апошняй трэці ХІХ — пачатку ХХ стст. сталі на­­зываць па­добныя з’явы, якія ўзніклі ў асноўным на глебе ўласных мас­тацкіх за­па­трабаванняў, але, як правіла, не без пэўнага фран­цуз­ска­га ўплыву.

Так, у Германіі своеасаблівым пралогам натуралізму была кры­тыч­ная дзейнасць братоў Г. і Ю. Харт, а яго мастацкім увасаб­лен­нем — твор­часць А. Хольца і Г. Гаўптмана. Менавіта нямецкія пісь­меннікі-на­ту­ралісты стварылі г. зв. секундны стыль, што меў на мэ­це не толькі ка­пі­раванне пэўнага жыццёвага факта ў цэлым, але і пе­дантычную фік­са­цыю самых дробных яго элементаў. І яшчэ адна з асаб­лівасцей ня­мец­ка­га натуралізму: калі ў іншых нацыянальных лі­таратурах ён выявіўся ў пер­шую чаргу ў прозе і драматургіі, дык тут дадзены метад надзвычай моц­на заявіў аб сабе ў лірыцы. У Анг­ліі натуралізм паўплываў на твор­часць Дж. Мура і Дж. Гісінга. У ЗША дадзены мастацкі метад атрымаў вост­рую сацыяльную афар­­боўку ў С. Крэйна, Ф. Норыса, Х. Гарленда. У Іта­ліі ана­­ла­гіч­ным нату­ра­лізму рухам стаў верызм ( італ. verismo, ад. vero — праў­дз­і­вы), які прадстаўлялі Дж. Вергі, Л. Капуана і інш. У Іспаніі ба­раць­ба з фран­цузскім літаратурным уплывам ішла побач з ума­ца­ван­нем на­ту­ра­ліс­тычных прынцыпаў у творчасці Э. Басан і А. Валь­дэ­са. У Бельгіі прад­стаўніком натуралізму стаў К. Леманье. Пэўны ўплыў натуралізм ака­заў таксама на творчасць А. Стрынберга, Г. Іб­са­на і К. Гамсуна.

Некаторыя элементы паэтыкі натуралістаў знайшлі працяг у імп­рэ­сія­нізме, сюррэалізме, «плыні свядомасці», тэатры абсурду і шэ­рагу ін­шых «нерэалістычных» плыней, а таксама ў творчай прак­ты­цы асобных пісь­меннікаў-рэалістаў ХХ ст.

У Расіі ўплыў натуралізму даволі моцна адчуваецца ў твор­ча­сці Дз. Ма­міна-Сібірака і П. Бабарыкіна. Рускую ж «натуральную шко­лу» нель­га атаясамліваць з натуралізмам, бо яна, па-першае, узнік­ла амаль што на два дзесяткі гадоў раней таго часу, калі на­ту­ра­лізм заявіў аб сабе ў Еў­ропе, а, па-другое, была формай ста­наў­лен­ня крытыч­нага рэалізму.

У беларускай мастацкай культуры натуралізм у сувязі з тым, што пе­рад беларускімі мастакамі ў тыя часы стаялі іншыя, ад­ра­джэн­цка-ас­вет­ніц­кія задачы, не аформіўся ў самастойны накірунак з улас­най эстэ­тыч­най праграмай. Разам з тым па аналогіі з на­ту­ра­ліз­мам могуць ацэнь­вац­ца асобныя недахопы (празмерная блізкасць воб­разнай сістэмы да эм­пі­рыч­ных форм быцця, залішні этна­гра­фізм, абмежаванае бытапісанне) ран­няй беларускай паэзіі, прозы, дра­матургіі, пачатковыя стадыі тэат­раль­нага і выяўленчага мас­тац­тва. Усё гэта было абумоўлена цяж­кас­ця­мі станаўлення мастацкага пра­фесіяналізму пры практычна поўнай ад­сут­насці нацыянальных тра­дыцый.