Осымша ақпарат

Микробиология – биологиялық ғ ылымдар комплексі, микроорганизмдердің морфологиясын, физиологиясын, генетикасын жә не экологиясын зерттейді. Объектіге байланысты бактериологиялық, вирусологиялық, микологиялық, протозоологиялық жә не қ олданбалы мақ сатына байланысты-жалпы “медициналық, санитарлық, ветеринарлық, ө ндірістік ауылшаруашылық тық, тең із, космостық микробиологияғ а бө лінеді”.

Бактериологиялық, вирусологиялық лабораториялар санитарлы-эпидемиялық станциялар (СЭС) мен ірі ауруханалар қ ұ рамына кіреді. СЭС лабораторияларында аурулардан алынғ ан материалдар бактериологиялық, вирусологиялық анализдермен талдау жасайды. Бактерия тасымалдаушылар тексеріліп, су, ауа, топырақ, тағ ам ө німдеріне санитарлы-микробиологиялық зерттеулер жү ргізіледі. Сонымен бірге дезинфекция мен стерилизацияның сапасын бақ ылайды. ө те қ ауіпті инфекция тү рлерінің (оба, тырысқ ақ, туляремия, бруцеллез, сібір кү йдіргісі) диагностикасы арнайы лабораторияларда жү ргізіледі. Вирусологиялық лабораторияларда вирустар мен риккетсияларды зерттейді.

Ә рбір лабораторияларда бірнеше бө лімшелері болады.

1) Бактерия немесе вирустың жеке тобымен жұ мыс істейтін бокстар.

2) а) серологиялық зерттеуге б) қ оректік ортаны дайындауғ а, в) стерилизациялауғ а, г) ыдыстарды жууғ а арналғ ан бө лімшелер.

3) Тә жірибиелік жә не сау жануарларды ұ стайтын бө лме (виварии).

4) Тапсырылғ ан анализді қ абылдап тіркейтін регистратура.

5) Ас қ абылдайтын бө лме.

6) Киім ауыстырып сақ тайтын бө лме.

Лаборатория мына қ ұ рал жабдық тармен жабдық талады: биологиялық иммерсионды микроскоп, қ осымша кө мекші қ ұ ралдар мен жарық тандыру, (фазды-контрасты қ ұ рылым, кү ң гірт жолақ ты конденсор, люминесцентті микроскоп), термостат, анаэростат, стерилизациялық аппараттар (автоклав, Кох аппараты, кептіруші шкаф), ұ йытқ ыш, рН метрлер, дистиллятор, центрифугалар сү згіш аппараттар, Зейтц сү згіш т.б. Мұ здатқ ыш, мақ та дә рілік тығ ғ ын жасайтын қ ұ рал, қ ұ рал жабдық тар жиынтығ ы (ілмек шпатель, ине, пинцет, т.б.) лабораториялық ыдыстар (пробирка, колба, Петри табақ шасы, флакон, ампула, пипетка т.б. Лабораторияның барлық бө лмелері желдеткішпен жә не су қ ұ быры канализация, электроэнергия мен қ амтамасыз етілуі керек. Бө лме қ абырғ алары боялғ ан немесе кафельді плиткамен қ апталғ ан болуы тиіс, ү лкен лабораторияларда микроорганизмдерді кө п мө лшерде қ абылдау ү шін термостатты бө лмелер болады.

Микробиологиялық лабораторияларда дақ ылды ө сіру ү шін жә не оны сақ тау ү шін лабораториялық ыдыстарды стерилизация жасау ү шін жә не т.б. мақ сатта мынандай тө мендегі аппараттар қ олданылады:

1) Термостат – бұ л қ ондарғ ы микроорганизмдерді бір қ алыпты температурада ө сіруге тағ айындалғ ан. Микроорганизмдердің негізгі оптимальды кө бею температурасы 37^оС. Микроанаэростат – микроорганизмдердің анаэробты жағ дайда ө сіретін аппарат.

2) Тоң азытқ ыш – бұ л микроорганизм дақ ылын, қ оректік ортаны, қ анды, вакциналарды, сарысуларды т.б. бұ зылатын биологиялық активті препараттарды сақ тайды.

3) Центрифуга – микроорганизмдерді, эритроциттерді басқ а да жасушаларды біртекті емес сұ йық тық тардан бө ліп алу ү шін қ олданылады.

4) Пастер пеші – қ ұ рғ ақ ыстык ауамен стерильдеуге арналғ ан қ ондарғ ы; лабораториялық ыдыстар мен басқ а да жанбайтын материалдарды стерильдейді.

5) Автоклав – автоклавтың жұ мыс істеу механизімі - жоғ арғ ы қ ысымдағ ы бу арқ ылы материалдарды (шыны заттары, резина, пластамасса, мақ та жә не дә ке тампондары, халат, маска т.б.) стерильдеуге негізделген.

6) Бактериоцидтті шам – ол арқ ылы яғ ни оның УКС-і (ультокұ лгін сә улесі) арқ ылы біз бө лмені, ыдыстарды, бү ймдарды жә не пластиктан дайындағ ан ыдыстарды стерильдейміз.

Медициналық мекеменің микробиологиялық лабораториясында инфекциялық ауруының қ оздырғ ыштарымен жұ мыс істеген соң, оның жұ ғ ып кетуінен сақ тану ү шін қ атаң тү рде ішкі тә ртіпті (ережені) сақ тау ерек.

1) Лабораторияғ а жұ мыс істеуге кіргенде міндетті тү рде халат, бас киім (колпак), аяқ -киім ауыстыру керек.

2) Лабораторияда темекі шегуге, тамақ ішуге тыйым салынады.

3) Жұ мыс орны тә ртіпке сай жинақ ты болуы қ ажет, қ ызметкерлердің артық заттары арнайы бө лмеде сақ талуы қ ажет.

4) Абайсызда залалданғ ан материалды тың ғ ылық ты тү рде дизенфекциялайтын зат пен сү рту керек.

5) Қ олданылғ ан (пипетка, зат шынысын, шпательдерді, мақ та тампоны) дезинфекциялық ерітіндіге салу керек. Пинцет, бактериальдық ілмекті, инелерді оттың ұ стінде ұ стап залалсыздандырады.

6) Микробты материал, залалданғ ан жануарлар мә иіті, қ олданылғ ан дақ ылдар барлығ ы залалсыздандыру керек.

7) Микроорганизмдер дақ ылы арнайы инструкция бойынша сақ талу керек. Патогенді микроорганизмдер арнайы кітапшағ а тіркелу керек.

8) Жұ мыс біткеннен кейін қ олды сабынмен жуып, қ ажетті жағ дайда дезинфекциялық ерітіндісімен шаю керек.

Барлық микроорганизмдер бір бірінен геномының ү йымтарылуы дә ріжесіне жә не мамандалынғ ан органеллаларының қ ұ рамына байланысты бө лінеді. Микробтар ә лемін 4 патшалық қ а бө лінген; эукариоттар, саң ырауқ улақ тар, прокариоттар жә не вирустар.

Қ азіргі кездегі жіктелуге сай, патогенді бактериялар прокариот патшалығ ына жатады. Қ арапайымдылар мен саң ырауқ ұ лақ тар эукариот патшалығ ына, вирустар – вирустар патшалығ ына жатады. Осығ ан байланысты прокариоттар: бактериялар, актиномицеттер, спирохеталар, риккетциялар, хламидиялар, микоплазмалар деп бө лінеді. Негізгі токсономиялық бірлік тү р болып табылады.

Микроорганизмдерді атау ү шін К. Линнейдің биноминальды номенклатурасы қ олданылады. Бұ л жерде бірінші сө зі - туыстық ты, екінші тірі аталады. Тү рдің атаулы-аурудың аталымына немесе шығ у тегіне байланысты аталады.

Туыстық тың аты микробтардың морфологиялық белгілеріне немесе сол микроорганизмді ашқ ан, зерттеген автордың аты-жө ніне байланысты болады. Берги анық тағ ышына сай прокариоттар Грам ә дісі арқ ылы бір-бірінен ажыратылатын бө лімдерге бө лінеді.

Берги анық тағ ышына байланысты, прокариот патшалығ ы жасуша қ абырғ ысына байланысты 4 топқ а бө лінеді.

1) Грациликуттар немесе жұ қ а қ абық тылар – грам теріс бактериялар.

2) Фирмикуттар немесе жуан қ абық тылар – грам оң бактериялар.

3) Тенерикуттар немесе нә зік қ абық тылар – микоплазмалар.

4) Мендосикуттар-архиео бактериялар, жасуша қ абырғ асы болса да пептидогликаны жоқ тар.

Берги жіктелуі бойынша барлық прокариоттар 17 бө лімге бө лінеді.

Микроскопиялық зерттеулер ү шін микроскопиялық бірнеше типі (биологиялық, люминесцентті, электронды) жә не арнайы тү рлері қ олданылады (фазалы-контрасты, кү ң гірт жазық тық ты). МБР-1, МБИ-2, биолам Р-1 жә не басқ а биологиялық микроскоптар микроорганизмдердің қ ұ рылысын, формасын, ө лшемін зерттеуге арналғ ан. Микроскоп 2 бө лімнен тұ рады: оптикалық жә не механикалық. Оптикалық бө ліміне объектив жатады. Олар фронтальды жә не коррекциялы линзадан тұ рады. Олардың кө мегімен объекті ү лкейтіп коррекциялайды. Объективтер қ ұ рғ ақ жә не иммерсионды болып бө лінеді. Иммерсиялық микроскоптың ү лкейту кү ші, 0, 2 мкм. Микроскоптың жалпы ү лкейту объектив пен окулярдың кө бейітіндісінен шығ ады. Препаратты иммерсиялық объективін микроскопиялаудағ ы тә ртібі:

1) Боялғ ан дайын жұ ғ ындығ а, иммерсиялық май тамызып, дайын препаратты бұ йым ү стелшесіне қ ою керек.

2) Иммерсиялы объективті 90-ғ а (100) қ ою.

3) Микроскоп тубысын жайлап тамшығ а тигенше тө мендету керек.

4) Макрометриялық винттің кө мегімен фокусты жобалап қ ояды.

5) Макрометриялық винттің кө мегімен фокусты дә лдеп қ ояды.

Кү ң гірт жазық тық ты микроскопия. Кү ң гірт жазық тық ты микроскопия Тиндаль эффектісіне негізделген (ө те ұ сақ бө лшектерін сұ йық тық та жанынан қ арау арқ ылы сә уленің дифракциясына негізделген. Оғ ан кә дімгі конденсор емес, параболоид немесе кардиоид-конденсор қ олданылады. Жанынан келген сә улелер объективке тү спейді, сол себептен кө ру алаң ы кү ң гірт болып тұ рады. Объективке объектті тү су арқ ылы кө рінеді).

Фазалы-контрасты микроскопия. Фазалардың ө згеруіне байланысты негізделген, кү н сә улесі мө лдір /фазалы/ объектілерден ө тіп барып, ол объектілер микроскопта кө рінеді. Бұ л кезде кө рінетін жоғ арғ ы контрасты позитивті объекттің кү ң гірт кө рінісі жарық кө ру алаң ында немесе негативті /жарық кө рініс кү ң гірт алаң ында кө рінеді/.

Люминесцентті /немесе флюоресцентті/ микроскопия. Фотолюминесценцияғ а негізделген /объектінің сә уле ә серінен жарқ ырату/, люминесценциялы объектіге алдын ала бояу /екіншілік объектіні люминесценция шақ ыратын-флюрохром арқ ылы бояйтын тү рлері бар. Бұ л микроскопияның артық шылығ ы зерттейтін материалда тірі жә не аз мө лшердегі микроорганизмдерді кө ру.

Электронды микроскопия. Сә улелі микроскоппен кө ре алмайтын объектілерде кө ру ү шін қ олданылады. /вирустар, макромолекулалық қ ұ рылымдар, субмикроскопиялық қ ұ рылымдар/. Жарық сә улесінің орнына электрондар толқ ынын қ олданады, олар ұ зындығ ы 0, 005 нм, ол 100 000 есе жарық сә улесінен қ ысқ а. Электронды микроскоп 0, 1-0, 2 нм ө лшемді объектілерді кө руге рұ қ сат етіледі, яғ ни 100 есе ү лкейтіп кө рсетеді.

Анаптральды микроскопия. /амплитудалы-контрастты, фазды-қ араң ғ ы жазық тық /

Аноптральды микроскопия-фазадыконтрасты микроскопияның бір тірі, бұ л жерде линзаның біреуіне қ араң ғ ыланғ ан сақ ина тү рінде арнайы пластинкасы бар обьективтер қ олданылады.

Аноптральды микроскопирлеудің принципі фазды-контрасты микроскопиямен бірдей, бірақ оның аз фазалық қ озғ алыс шақ ыратын обьектіні микроскопирлегенде кө рсеткіштік қ абілеті жоғ арылау жә не бактерияларды, қ арапайымдыларды т.б. тірідей зерттегенде қ арапайым жарық микроскоптың жаң а мү мкіншіліктерін ашады.

Объективтің линзасының ортасында орналасқ ан кең тесік, объективтен диафрагмалық жарық тың негізгі массасын шығ аратын люктың қ ызметін атқ арады, ал линзаның қ алғ ан жерін жауып тұ рғ ан кең сақ ина қ абаты керексіз перифериялық диафрагмальды жарық ты ұ стап қ алады. Осының арқ асында зерттелінетін обектінің жан-жағ ындағ ы ореол кішірек болады. Кө рініс жазық тық тың фоны қ оң ырлау тү сті, ал обектінің ө зі ашық қ оң ырлау ақ қ а дейін болады.

Интерференциялық микроскопия. Интерференциялық микроскопия-фазды-контрасты микроскопияның функциясын орындайтын, бірақ бұ л жерде тек қ ана обектінің контурын ғ ана кө рмей, тү ссіз обектінің детальдарын зерттеп, сандық анализ жү ргізуге болады.

Поляризациялық микроскопия. Поляризациялық микроскопия зерттеуші объектіні ө зара перпендикулярлы жазық тық тағ ы, екі поляризацияланғ ан сә уледен пайда болғ ан жарық та яғ ни поляризацияланғ ан жарық та зерттеуге мү мкіншілік береді.