Он төртінші тақырып. ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІ

 

Қ ұ қ ық жү йесі - қ олданыстағ ы қ ұ қ ық тық нормалардың тұ тастығ ы мен ү йлестігі тү рінде жә не олардың салашалар, салалар мен институттарғ а логикағ а сә йкес орналасқ андығ ынан кө рінетін қ ұ қ ық тың ішкі қ ұ рылымы.

Қ ұ қ ық жү йесі:

а) қ ұ қ ық тық нормалардан;

б) қ ұ қ ық салаларынан;

в) қ ұ қ ық салашаларынан;

г) қ ұ қ ық тық институттардан тұ рады.

Қ ұ қ ық жү йесі - қ ұ қ ық тың ө зінің қ ұ рылысы, ө зінің қ ұ қ ық салашаларына, салаларына жә не институттарғ а жіктелуінің реті. Қ ұ қ ық тың жү йелік қ ұ рылысы белгілі бір анық талынғ ан иерархиялық (сатылық) байланыстары бар, ө зара қ исынды орналасқ ан кө птеген элементтерден тұ ратын біртұ тас қ ұ рылым.

Қ ұ қ ық жү йесінің негізгі ерекшеліктері:

1) жү йенің бастапқ ы элементі болып қ ұ қ ық тың нормасы алғ а шығ ады, олар іріленген қ ұ рылымдарғ а - институттар, салашалар мен салаларғ а бірігеді;

2) жү йенің осы бастапқ ы элементтері ө зара қ айшы болмайды, бір-бірімен байланысқ ан, іштей ү йлескен болып келеді, мұ ның ө зі жү йеге тұ тастық, жинақ ылық тү р береді;

3) жү йенің мұ ндай болуы ә леуметтік-экономикалық, саяси, ұ лттық, діни, мә дени, тарихи факторлармен байланысты болып келеді;

4) қ ұ қ ық жү йесі объективтік тү рде бар қ атынастарғ а байланысты туындайды, адамдардың субъективтік еркінше жасалуы мү мкін емес. Қ ұ қ ық ты реттейтін не – деген сұ рақ қ а пә н жауап берген болса, онда қ алай реттейді деген сұ рақ қ а – ә діс жауап береді. Енді осыдан шығ арып қ ұ қ ық тық реттеудің ә дісіне анық тама беріп кө рейік.

Қ ұ қ ық тық реттеудің ә дісі дегеніміз біркелкі сипатты қ оғ амдық қ атынастардың қ ұ қ ық тық реттелуін жү зеге асыратын заң дық қ ұ ралдардың жиынтығ ы.

Қ ұ қ ық тық реттеудің мынандай негізгі ә дістері болады:

1) Иперативтік ә діс - бұ л ө кілдік ұ йғ арымдар мен субординациялар арқ ылы тыйымдар, міндеттер мен жазалар беру нормаларына негізделеді.

2) Диспозитивтік ә діс - бұ л ә діс келісімге келуші жақ тардың тең дігі (тең қ ұ қ ық тылығ ы), субординациялар арқ ылы рұ қ сат ететін (ерік беретін) нормаларғ а негізделеді.

3) Мадақ тау - бұ л лайық ты мінез-қ ұ лқ ына байланысты анық талғ ан сыйлық беру ә дісі.

4) Ұ сынылатын, кең ес беретін - бұ л ә діс қ оғ ам мен мемлекет ү шін қ ажетті нақ ты мінез-қ ұ лық тың болуын жү зеге асыруғ а кең ес беруге негізделеді.

Қ ұ қ ық жү йесінің қ ұ рылымдық элементтері:

Қ ұ қ ық тық норма - мемлекеттің ө зі бекітіп кепілдендірген, нормативтік актілер нормасында кө рсетілген, коғ амдық қ атынастарды реттейтін жеке тү рде жалпығ а бірдей міндетті болатын мінез-қ ұ лық (жү ріс-тұ рыс) ережесі.

Қ ұ қ ық институты — белгілі қ оғ амдық қ атынастар топтамасын реттейтін заң нормаларының, тә ртіпке салынғ ан жиынтығ ы. Қ ұ қ ық институты — қ ұ қ ық тық нормалардың салыстырмалы тү рде алғ анда кө п емес орнық ты жиынтығ ы. Қ ұ қ ық тық институттар қ оғ амдық болмыстың жекелеген тұ старын, фрагменттерін (ү зіктері мен ү зінділер), жақ тарын ретке келтіріп тә ртіптеуге бағ ытталғ ан. Институт — саланың қ ұ рамдас бө лігі, топтамасы, звеносы (ү збесі). Қ ұ қ ық саласының ә рқ айсысында кө птеген институттар болады. Мысалы, қ ылмыстық қ ұ қ ық та тағ айын, жаза беру, қ ылмыстық жауапкершіліктен босату институттары болады; отбасы қ ұ қ ығ ында - неке институты, бала асырап алу институты, некені бұ зу институты болады; азаматтық қ ұ қ ық та – сатып алу – сату шарты институты, заң ды тұ лғ а институты, талаптың ескіруі институты жә не т.с.с.

Барлық институттар бір-бірімен тығ ыз байланысты тү рде бір саланың аясында немесе одан тысқ ары да қ ызметтерін атқ ара береді. Қ ұ қ ық тық институттардың арасында кешенді кү рделілері де болады. Бұ лар ө з қ ұ рамдарында субинституттар деп аталатын тым майда қ ұ рылымдардан тұ ратын қ ұ қ ық тық нормалардың аса ірі жиынтық тары. Мысалы, азаматтық қ ұ қ ық тағ ы жеткізіп тұ рушылық институты ө зіне айып институтын, айып тө леу (неустойка), жауапкершілік институттарын біріктіреді.

Қ андайда болсын бір жиынтық тың нақ ты қ ұ қ ық тық институтқ а, жекеленуі ү шін заң ды айырымдық ү ш нышаны (белгі) қ ызмет етеді:

1) қ ұ қ ық нормаларының заң тұ рғ ысынан тұ тастығ ы;

2) қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір жиынтығ ын реттеудің толық тығ ы;

3) қ ұ қ ық тық институттарды қ ұ райтын нормалардың заң дар жә не басқ а нормативтік қ ұ қ ық тық актілер тарауларында, бө лімдерінде жә не басқ алай да қ ұ рылымдық бірліктерінде жекеленуі.

Қ ұ қ ық саласы – қ ұ қ ық тық норманың жиынтығ ы болып табылатын қ оғ амдық қ атынастардың сапалық жағ ынан біркелкі аясын ө зіне тә н қ ұ қ ық тық реттеу ә дісімен реттейтін қ ұ қ ық жү йесінің ең ірі бө лімі.

Қ ұ қ ық салашасы - қ ұ қ ық саласымен салыстырғ анда қ ұ қ ық тық нормалардың аздағ ан ғ ана топтамаларын біріктіреді жә не тектес қ оғ амдық қ атынастарды реттейді. Мысалы, кә сіпкерлік қ ұ қ ығ ы – азаматтық қ ұ қ ық тың салашасы.

Қ ұ қ ық салаларының белгілері (нышандары):

- ә рбір саланың ө з пә ні болады;

- ө зінің заң дары, қ ағ ида бойынша дербес кодекстері немесе ірі заң дары;

- қ ұ қ ық нормаларын мү лтіксіз орындауғ а бағ ытталғ ан қ ұ қ ық жә не міндеттерді, мемлекеттік қ ұ қ ық тық шараларды жү зеге асыру тә сілдерін белгілейтін ө зінің заң дық ерекше режимі болады.

Қ ұ қ ық салаларын жіктеу:

1) басты қ ұ қ ық тық режимдерді қ амтитын профильдеуші негізгі салалар жә не де бү кіл қ ұ қ ық саласы жү йесінің ү стінде конституциялық қ ұ қ ық болады, содан кейін барып материалдық салалар – азаматтық, ә кімшілік қ ылмыстық қ ұ қ ық жә не соларғ а сә йкес іс жү ргізу салалары - азаматтық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ы, ә кімшілік іс жү ргізу қ ұ қ ығ ы, қ ылмыстық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ы болады;

2) арнайы салалар — мұ нда қ ұ қ ық тық режимдер қ оғ амның ерекше аясына; ең бек қ ұ қ ығ ына, жер, қ аржы қ ұ қ ығ ына, ә леуметтік қ амсыздандыру қ ұ қ ығ ына, отбасы қ ұ қ ығ ына ың ғ айластырылады;

3) профильдеуші жә не арнайы салалардың ә ртекті институттарын біріктіруі оларғ а тә н болып келетін кешенді салалар: аграрлық қ ұ қ ық, экологиялық қ ұ қ ық, сауда қ ұ қ ығ ы, прокурорлық қ адағ алау, тең із қ ұ қ ығ ы.

Заң ә дебиеттерінде қ ұ қ ық салаларынан мыналарды атап кө рсетеді:

1) Конституциялық қ ұ қ ық;

2) Азаматтық қ ұ қ ық;

3) Ә кімшілік қ ұ қ ығ ы;

4) Қ ылмыстық қ ұ қ ық;

5) Жер қ ұ қ ығ ы;

6) Ең бек қ ұ қ ығ ы;

7) Неке-отбасы қ ұ қ ығ ы;

8) Қ ылмыстық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ы;

9) Аграрлық (ауылшаруашылық) қ ұ қ ығ ы;

10) Қ ылмыстық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ы;

11) Экологиялық (табиғ и қ орғ ау) қ ұ қ ығ ы;

12) Қ аржы қ ұ қ ығ ы;

13) Азаматтық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ы;

14) Халық аралық қ ұ қ ық.

Қ алыптасу кезең ін ө ткізіп жатқ ан қ ұ қ ық тарғ а кә сіпкерлік, салық, кеден, муниципалдық, компьютерлік, ғ арыштық қ ұ қ ық тарды жатқ ызуғ а болады.

Қ ұ қ ық тың негізгі салаларына сипаттама беру дегеніміз конституциялық, ә кімшілік, азаматтық, қ ылмыстық, неке-отбасылық, ең бек жә не т.б. қ ұ қ ық тардағ ы нақ ты пә нді жә не олардағ ы қ ұ қ ық тық реттеудің басым ә дістерін талдап қ арастыру болып табылады. Кейбір қ ұ қ ық салаларын қ арастырып кө рейік.

Конституциялық қ ұ қ ық саласы - жетекші қ ұ қ ық тық сала Конституциялық қ ұ рылыстың негіздері, тұ лғ аның қ ұ қ ық тық жағ дайы, басқ ару формасы жә не конституциялық қ ұ рылыс осы қ ұ қ ық тың реттейтін пә ні болып табылады. Бұ л қ ұ қ ық тық салада қ ұ қ ық тық реттеудің ә дісі – императивтік ә дісі басым тү рде қ олданылады.

Азаматтық қ ұ қ ық саласы - мү ліктік жә не мү ліктік емес жеке қ ұ қ ық тық қ атынастарды реттейді. Бұ л қ ұ қ ық тық сала қ ұ қ ық тық реттеуде негізінен диспозитивтік ә дісті қ олданады.

Ә кімшілік қ ұ қ ық саласы - мемлекет органдарының атқ ару-орындау қ ызметінің барысында туындайтын қ ұ қ ық тық басқ ару қ атынастарын реттейді. Бұ л қ ұ қ ық тық салада қ ұ қ ық тық реттеудің кө пшілігінде императивтік ә дісін қ олданады.

Қ ылмыстық қ ұ қ ық саласы - адам жә не азаматтың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын, конституциялық қ ұ рылысты, меншіктің жекелік жә не мемлекеттік нысандарын жә не т.б. қ ылмыстық қ ол сұ ғ улардан қ орғ ауда туындағ ан қ ұ қ ық тық қ атынастарды реттейді. Бұ л қ ұ қ ық тық саланы қ ұ қ ық тық реттеуде императивтік ә діс ү стем болып келеді.

Неке-отбасы қ ұ қ ығ ы саласын — отбасын қ ұ ру негізінде туындағ ан жә не отбасы мү шелері арасындағ ы қ атынастарды қ ұ қ ық тық жолмен реттейді. Бұ л қ ұ қ ық тық саланы қ ұ қ ық тық реттеуде негізгі қ олданылатыны диспозитивтік ә діс.

Ең бек қ ұ қ ығ ы саласы - ең бек аясы мен ең бек ету яғ ни жұ мыс атқ ару барысында туындайтын қ ұ қ ық тық қ атынастарды реттейді. Бұ л қ ұ қ ық тық саланың қ ұ қ ық тық реттеуде қ олданатыны – императивтік ә діс.