Дәріс. Кәсіпорын капиталын пайдаланудың тиімділігін талдау

Кәсіпорын капиталы тиімді жұмсалуы тиіс.

Кәсіпорын капиталын пайдаланудың тиімділігі дегеніміз – оның капиталының әрбір теңгесіне келетін пайда мөлшері.

Кәсіпорын капиталын пайдаланудың тиімділігі капитал рентабельділігі арқылы анықталады:

R(капитал) = ТТ/БҚ *100%

Мұндағы: R(капитал) – капитал рентабельділігі;

ТТ – түскен табыс;

БҚ – баланс қорытындысы.

Кәсіпорын капиталын пайдаланудың жиілігі капиталдың айналымдылық коэффициенті арқылы есептеледі:

К(айналым) = Түсім/ БҚ;

Мұндағы: К(айналым) – капиталдың айналымдылық коэффициенті;

Түсім – өнімді өткізуден түскен табыс;

БҚ – баланс қорытындысы.

Бұл көрсеткіштердің арасындағы арақатынас келесі формуламен есептеледі:

R(капитал) = R(өө)* К(айналым)

Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық жағдайын және іскерлік белсенділігін талдауда негізгі көрсеткіштер ретінде қолданылады.

R(капитал) – талдау жүргізушіге кәсіпорын капиталын жұмсаудың басқа балама нұсқаларымен салыстыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл көрсеткіш кәсіпорынды басқарудың тиімділігін, инвестициялауға қажетті жеткілікті пайда мөлшерін және болашақтағы пайда шамасын болжауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның айналым капиталын пайдаланудың тиімділігі олардың айналымдылық коэффициенті арқылы есептеледі және кәсіпорын капиталының өндіріс пен сауда-саттық процесінің жекелеген сатыларынан өту ұзақтығын көрсетеді.

Келесі формуламен есептеледі: Z=ҚМА*Күн саны / Түсім;

Мұндағы: Z – айналым капиталының айналымдылық коэффициенті;

ҚМА – қысқа мерзімді активтер;

Күн саны – талдау мерзіміндегі күн саны (1 жылда 365 күн);

Түсім – өнімді өткізуден түскен табыс.

Мысалы:

2008 жылдың соңы Z=841 571*365 / 2 097 206= 147 күн.

2009 жылдың соңы Z=3 662 810*365 / 1 740 013 = 769 күн.

Қаражаттардың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның айналым қаражаттарының әрбір теңгесіне шаққандағы өнімді өткізуден түскен түсімнің көлемін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің азаюы айналым қаражаттарын пайдаланудың тиімділігінің төмендегенін көрсетеді. Сонымен қатар, айналым қаражаттарының талданып отырған уақыт мерзіміндегі айналым санын анықтайды.

К(қа) = Түсім / АА(ҚМА)

Мұндағы: К(қа) – қаражаттардың айналымдылық коэффициенті;

ҚМА – қысқа мерзімді активтер;

АА – ағымдағы активтер;

Түсім – өнімді өткізуден түскен табыс.

Мысалы:

2008 жылдың соңы К(қа) = 2 097 206 /841 571 = 2,5

2009 жылдың соңы К(қа) = 1 740 013 / 3 662 810 = 0,48

Капиталдың жалпы айналымдық коэффициенті кәсіпорынның өнімді өткізуден түскен табысын қамтамасыз ету үшін активтердің жалпы көлемінің пайдаланылуының тиімділігін көрсетеді.

К(кжа) = Түсім / БҚ;

Мұндағы: К(кжа) – капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті;

Түсім – өнімді өткізуден түскен табыс;

БҚ – баланс қорытындысы.

Мысалы:

2008 жылдың соңы К(кжа) = 0,38

2009 жылдың соңы К(кжа) = 0,22

Бұл жағдайдан кәсіпорын табысын қалыптастыру үшін активтер толық көлемде пайдаланылмағанын байқауға болады.

Кәсіпорынның меншікті капиталының айналымдылық коэффициенті кәсіпорын табысын қалыптастыруда оның қолында бар меншікті капиталын пайдаланудың тиімділігін көрсетеді.

К(мқа) = Түсім / МҚ;

Мұндағы: К(мқа) – меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті;

Түсім – өнімді өткізуден түскен табыс;

МҚ – меншікті қаражаттар.

Мысалы:

2008 жылдың соңы К(мқа) = 0,44

2009 жылдың соңы К(мқа) = 0,24

Бұл көрсеткіштің төмендеуі кәсіпорынның қолында бар меншікті айналым қаражаттарының тиімсіз пайдаланылғандығын дәлелдейді.

Қаражаттардың айналымға қосылу коэффициенті өнімді өткізуден түскен түсімнің, яғни табысының әрбір теңгесін қалыптастыруға авансталған (алдын-ала жұмсалған) меншікті қаражаттарының сомасын көрсетеді.Яғни кәсіпорыннның әрбір теңге табысын алуға жұмсалған айналым қаражаттарының шығынын көрсетеді.

К(қақ) = (АА / Түсім) * 100%

Мұндағы: К(қақ) – қаражаттардың айналымға қосылу коэффициенті;

Түсім – өнімді өткізуден түскен табыс;

АА – ағымдағы активтер (айналым қаражаттары).

Мысалы:

2008 жылдың соңы К(қақ) = 40,13 – 4 тиын

2009 жылдың соңы К(қақ) = 210,5 – 21 тиын.

Бұл көрсеткіштің ұлғаюы кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарының тиімсіз пайдаланылғандығын көрсетеді.Ал, кемуі кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң ықпалын тигізеді.

№2.9 кесте. Айналым қаражаттарының айналымдылығын талдау.

№	Көрсеткіштер	2008 жыл	2009 жыл	Өзгерісі
1.	Түсім (өнімді өткізуден түскен табыс) (мың теңге)	2 097 206	1 740 013	-357 193
2.	Талдау мерзіміндегі күн саны
3.	Бір күндік табыс (мың теңге)	5 745	4 767	-978
4.	Айналым қаражаттарының қалдығы (мың теңге)	35 385	3 161 628	3 126 243
5.	Бір айналымның ұзақтығы (күн)	6,16	663,5	657,3
6.	Қаражаттардың айналымдылық коэффициенті	59,3	0,6	-58,7
7.	Қаражаттардың айналымға қосылу коэффициенті	0,02	1,7	-1,68

 

Қорытынды:

№2.9 кестенің мәліметтеріне сәйкес талданып отырған кәсіпорынның өнімді өткізуден түскен табысы (- 357 193 мың т) төмендеген. Ал, бір күндік табысы (- 978 мың т) азайған. Кәсіпорынның айналым қаражаттарының әрбір теңгесіне шаққандағы өнімді өткізуден түскен түсім көлемі (- 58,7) кеміген, яғни айналым қаражаттарын пайдаланудың тиімділігінің төмендегенін көрсетеді. Қаражаттарының айналымға қосылу коэффициентінің 1,68-ге көбейгендігі меншікті айналым қаражаттарының тиімсіз пайдаланылғандығын көрсетеді. Яғни, кәсіпорын жұмысын тиімсіз деп тануға болады.