Донъя–йоҙаҡ, асҡысы – белемФольклор халыҡ тарафынан ижад ителеп, быуындан-быуынға тапшырыла килгән рухи мираҫ ул. Халыҡтың тормош-көнкүрешен, уй-теләктәрен сағылдырған тел хазинаhы аң-кимәле юғары булған аҡыл эйәләре тарафынан борон-борондан түкмәй-сәсмәй телдән-телгә изге аманат итеп тапшырыла килгән. Уның аша hәр бер быуын ата-бабаларҙан тапшырыла килгән тормош тәжрибәhен, әхлаҡ нормаларын үҙләштергән. “Борон аҡhаҡалдар hүҙен тыңлау, сәсәндәр телен өйрәнеү, йолалар үҙләштереү яҙылмаған ҡанундар кимәлендә булған”, – тип яҙған ине фольклорсы-ғалим Салауат Галин. Тимәк, боронғо динебеҙ булараҡ, йоганың тәртип ҡанундары халыҡтың ауыҙ-тел ижадында сағылырға тейеш булып сыға. Ошо фараздан сығып, был хеҙмәтебеҙҙeң был өлөшөн халыҡ ижадының иң боронғо hаналған төрҙәре – мәҡәл-әйтемдәрҙәге фекерҙең йога тәғлимәтенең йөкмәткеhенә тап килеү-килмәүен күҙәтергә булдыҡ. Халыҡтың борон-борондан килгән тәрән мәғәнәле hәм киң йөкмәткеле рухи тәжрибәhен, фәлсәфәүи hәм әхлаҡи ҡараштарын йыйнаҡ hәм ныҡлы ойошҡан бәхәсhеҙ хәҡиҡәт рәүешендә биргән мәҡәлдәр hәм әйтемдәр ҙә ошо ихтыяждан барлыҡҡа килгән тип дәлилләп була. Улар өгөт-нәсихәткә ҡоролған hөйләшеүгә hығымта яhаған ваҡытта фекерҙе нығытыу, ҡеүәтләү өсөн ҡулланылып, тапҡыр hүҙ булып, төпкө аңға, мәргән атылған уҡ кеүек, үтеп инә, шуның менән хәтерҙә hаҡлана, кәрәкле осраҡта аҡыл-кәңәш рәүешендә иҫкә төшә, холоҡ-ҡылығыңда сағыла, үҙеңде үҙең тәрбиәләү, ауыҙлыҡлау алымына әйләнә. Ошоноң менән йога тәғлимәте үҙенең төп маҡсаты – үҫешкән аң нигеҙендә эске мәҙәниәтле, әҙәпле Кеше тәрбиәләүгә өлгәшкән. Шуға күрә башҡорт халыҡ мәҡәл-әйтемдәрен бер ниндәй ауырлыҡhыҙ йога тәғлимәтенең төп ҡанундарына ярашлы төркөмләп була: 1.Донъя алмаш килә [26]
“Һис шикһеҙ һеҙ бер хәлдән икенсе хәлгә күсәһегеҙ!” [Ҡөрьән Кәрим: “Әл-Иншиҡаҡ” сүрәһе, 84:19] Бөтә замандарҙа ла аҡыл эйәләре был донъяның мәңге бер килеш түгел, ә үҙгәреүсән икәнлеген, тормошта хәл-ваҡиғаларҙың ваҡыт hәм арауыҡ эсендә бер-береhен алмаштырып, сиратлашып килеүен төшөндөрөүҙе алға ҡуйған. Ошоноң нигеҙендә йога, бер яҡтан, ҡырыҫ, ярлы, ыҙа-яфалы тормош кисереүсене ауырлыҡтар алдында бөгөлөп төшмәҫкә, яҙмышына зарланмаҫҡа, алдағы көнгә өмөтөн өҙмәҫкә көйләhә, икенсе яҡтан, байманлыҡта рәхәт йәшәүсене вайымhыҙ ғүмер hөрөүҙөң мотлаҡ буш ләззәттән бүгеүгә килтерәсәге тураhында иҫкәрткән. Донъялыҡтың ошо ҡанунға ярашлы ҡоролғанын халҡыбыҙ түбәндәге мәҡәл-әйтемдәр аша әйтеп биргән:
Ай бирҙе, ҡояш алды. Алды болот булhа, арты аяҙ. Аҙҙан күп була, күптән юҡ була. Ала белhәң – бирә бел. Алғандың бирәhе бар. Алы булhа, гөлө лә булыр. Аласаҡ менән бирәсәк бөтмәй. Аттан ала ла, ҡола ла тыуа. Атаң яҡшы, инәң яҡшы – hин кемгә оҡшап шаҡшы? Аҫыраған быҙау осаға тибә. Аҡ аҡса ҡара көн өсөн. Аҡса бөткәс, аҡыл керә. Аҡса кешене кешегә ят итә. Ас сағыңда ни ашағаныңды туҡ сағыңда онотма. Аш ҡәҙерен белмәhәң, аслыҡ язаhын бирер. Ашап туймағанды ялап туймаҫhың. Аҙ булhа ла, күптәй күр. Ағас күрке япраҡ – ҡырау төшhә, hарғайыр, Кеше күрке сепрәк – баҫып кейhәң, таушалыр. Ағас ҡырҡhаң, оҙон ҡырҡ – ҡырҡа-ҡырҡа ҡыҫҡарыр, Тимер ҡырҡhаң, ҡыҫҡа ҡырҡ – hуға-hуға оҙайыр. Алданым, тип маҡтанма, үҙеңде лә алдарҙар. Аусы ла ҡапҡанға эләгер. Алманың аҫылын ҡорт ашай. Аяҡҡа тартhаң – башҡа юҡ, башҡа тартhаң – аяҡҡа юҡ. Бай булhаң – үҙ туған, ярлы булhаң – тыума ят. Байлыҡ бөгөн миндә, иртәгә hиндә. Балын яратhаң, ҡортон да ярат. Бар ҡәҙере юҡта беленер. Бар сағында бал да май, юҡ сағында ҡаты ла мыты. Башыңа төшhә, башмаҡ булырhың. Бер рәхәте, бер михнәте. Бер әсеhе, бер сөсөhө. Бер олоно, бер кесене тыңла. Бер яҡшыға бер яман, бер яманға бер яҡшы. Бер йыл тартай hимерhә, бер йыл бүҙәнә hимерер. Бер ҡулы менән бирә, икенсеhе менән ала. Берәүгә көн дә байрам, көн дә туй, Берәүгә көн дә hағыш, көн дә уй. Берәү түрә, берәү түрә янында көн күрә. Берәүҙә аш, берәүҙә таш ҡайғыhы. Берәүҙең бәхетенән берәү төшә тәхетенән. Берәү үлмәй берәү көн күрмәй. Бешеүе килhә, төшөүе килер. Бишектәге бала бишкә төрләнә. Был да балам балаhы – балдан татлы анаhы, Был да балам балаhы – ҡара йылан анаhы. Болотло көндөң бер аяҙы була. Бөгөнгөнөң иртәгәhе бар. Гөнаh ҡылhаң, тәүбә итә бел. Fүмер уҙа – күлдәк туҙа. Донъя ҡуласа, әйләнә лә бер баҫа. Донъя бөтөр, эш бөтмәҫ. Донъя бер гөл итеп, бер көл итеп ярата. Донъя бер алдын, бер артын күрhәтә. Дуҫың кем? – Ирем. Дошманың кем? – Ирем. Дөйәләй биреп, төймәләй алдым. Ерле боланды тирле ҡолан ҡыуалаған. Көлкө көлә китер, артыңдан ҡыуа етер. Көл булмайса, гөл булып булмай. Көн оҙаймай төн ҡыҫҡармай. Көн көнгә оҡшамаҫ. Көн hайын ҡояш булмаҫ. Кешенән көлмә, үҙең көлкөгә ҡалырhың. Кешегә соҡор ҡаҙыма, үҙең төшөрhөң. Кешене ҡарғама, үҙеңә төшөр. Кире инер ишегеңде ҡаты япма. Кәмәне ҡоро ерҙә ҡырҡ кеше күтәрә. Кәләш алhаң, төн ҡыҫҡара. Күп көлгән күп илар. Ҡапҡан hайын ҡалъя булмай. Ҡара тауыҡ та аҡ күкәй hала. Ҡара hыйырҙан да аҡ быҙау тыуған. Ҡара кейем ҡасырмаҫ, аҡ кейем батырмаҫ. Ҡайғы менән шатлыҡ бергә йөрөрҙәр. Ҡыш – ас, йәй – яланғас. Ҡыш аҙығын йәй йыйна. Ҡулдан киткән ҡулға кермәй. Ҡулың менән бирhәң, аяғың менән йөрөрhөң. Ҡурың бөтhә, кеше ҡәҙерен белерhең. Ҡоҙоҡҡа төкөрмә, hыуын үҙең эсерhең. Ирем китте ҡалаға, үҙем киттем далаға. Ире сығыр ишектән, ҡатыны сығыр тишектән. Ирем илгә сыҡhа – мирҙыҡы, ҡайтып керhә – минеке. Иҫкеhеҙ яңы булмай, яманhыҙ яҡшы булмай. Ит изгелек – көт яуызлыҡ. Йомшаҡ йәйеп, ҡатыға ултырта. Йыл йылға оҡшамай. Йылан ағыу тапҡан сәскәнән бал ҡорто бал табыр. Йыраҡ hал – яҡындан алырhың. Йыуаштан йыуан сыҡҡан. Йәйен аҡтан, ҡышын ҡаранан кейен. Йәйгә сыҡhаң, ҡышын, ҡышҡа сыҡhаң, йәйен уйла. Йәйе барҙың ҡышы бар. Михнәт күрмәгән рәхәт күрмәгән. Михнәт көйрәтә, аҡылға өйрәтә. Саҡырған ергә бар, ҡыуған ерҙән кит. Ситлеккә ябылғас, йыртҡыс та йыуашланған. Һандуғас юҡ йылды ҡарға дан тотор. Һыу тулҡынланмай тормай. Һылыу күңел аҙҙырыр, алтын юлдан яҙҙырыр. Хикмәт бар ерҙә михнәт бар. Хәйерсе байыhа, хәйер бирмәҫ. Шатлыҡ килмәй ҡайғы китмәй. Тамсы тама-тама таш тишә. Тамсынан диңгеҙ йыйыла. Таш менән атҡанға аш менән ат. Ут менән hыу уйнамаҫ. Уттан алды, hыуға hалды. Уң ҡулым, hул ҡулым – барыhы ла үҙ ҡулым. Уңы барҙың hулы бар. Yлем илауhыҙ, туй үпкәhеҙ, ер ташhыҙ, ил яуhыҙ булмаҫ. Әсеhеҙ сөсө булмаҫ. Әсене татымаhаң, тәмлене танымаҫhың. Әүәл яфа күрмәй, hуңынан вафа килмәй. Әүәлгенең михнәте – ахырғының шатлығы, Әүәлгенең шатлығы – ахырғының михнәте. Эсе барҙың тышы бар, тышы барҙың эсе бар. Юҡты юҡ итhәң, бар булыр. Юҡтан бар булған, барҙан юҡ булған. Юҡтан бар булған – Тәңре менән тиң, Барҙан юҡ булған – үлем менән тиң. Яҡшы көндө өмөт иткән – яман көнгә түҙәр. Яфа тартмай, вафа юҡ.[27] Яңы ҡаза килгәс, иҫке ҡаза ишек төбөндә ултыра. Яҙ – игенсе, ҡыш – теләнсе. Яҙ сәсеүен ҡыштан ал. Ярлы бай булырға, сирле hау булырға тырышыр. Ябаға тайҙы хурлама: яҙға сыҡhа, ат булыр, Йәш егетте хурлама: уҡыhа, илгә баш булыр.
Шулай итеп, был мәҡәл-әйтемдәр тормоштоң төрлө осраҡтарына ярашлы рәүештә күп hәм төрлө йөкмәткеле булhалар ҙа, уларҙың мәғәнәhе бер үк киҫәтеүгә тап килә – донъя алмаш килә;. Был ҡанундан бер кем дә, бер ҡасан да азат түгел. Уны беҙ башҡорт халыҡ ҡобайыры “Урал батыр”ҙа Урал менән Шүлгәндең өлгөһөндә лә күҙәтәбеҙ.
Уралдың Шүлгәнгә әйткәне:
Кешенең ҡара төнөндә
Күреүебеҙсә, Уралдың был мөрәжәғәтендә ошо ике ҡапма-ҡаршылыҡтың көрәшендә изгелектең яуызлыҡтан өҫтөнлөк алырына өмөтө бағланған. Донъяның бер көйө генә тормауы тураһында фәлсәфә итеү башҡорт халыҡ йырҙарында ла таралған:
Эй, алмағасҡайҙары ғына ботағынан Тамсы ғына тамсы ла бал тама. Бөткән малдар өсөн ҡайғырмайыҡ, Башҡай иҫән булһа, мал таба. (“Алмағас”)
Таналыҡай күлдең ҡамышынан Ҡиблаларҙан үткән ел үтмәй. Эсер һыу ҙа ризыҡ бөттө ниһә, Тыуған илен ташлап кем китмәй. (“Хажиәхмәт”)
Ғәйшә һылыу, ас тәҙрәңде, Буҙ арҡаһын күреп үк ятайым. Әпкилегеҙ мулла, уҡыһын ясин, Асылыма инде ҡайтайым. (“Ғүмәров”)
Сабындарға сыҡһаң, сыҡ сағылға, Сағылдарҙан бүреләр күренә. Иҫән саҡта ирҙәрҙең беләйек ҡәҙерен, Үлгәс ҡәҙерҙәре бит беленә. (“Тәфтиләү”)
2. Оҡшаш оҡшағанын табыр [28] Ашына күрә табағы, балына күрә ҡалағы. (Башҡорт халыҡ мәҡәле)
Fүмер юлын үтә барған hайын, бәндә был тормоштоң күргәҙмәле hәм ғибрәтле hабаҡ икәненә тәрәнерәк төшөнә бара. Уның яҙмышына тәғәйен ата-әсә, туғандар, дуҫ-иш, икенсе яртыhының кем булыры – барыhы ла карма законы аша хәл ителгән, йәғни бәндә үҙенә тейешле ҡуласа менән ҡармап алынған булыр: Һандуғасҡай меҫкен, һай, ҙур түгел, Ултырғанҡай ере киң түгел. Әҙәмдәрҙән әҙәм, ай кәм түгел, Тик бәхеткәйҙәре тиң түгел.
Үҙеңде уратып алған мөхит, эргә-тирәңдең хәл-торошо – барыhы ла эске донъяңдың, ниәттәреңдең тышҡы сағылышы, ти йога. Ләкин әҙәмгә hайлап алыу, аҡты ҡаранан айырыу хоҡуғы ла бирелгән. Психотерапевтар кемуҙарҙан асыш яhап, беҙгә өйрәткән аҡыл-кәңәштәре – беҙҙең ата-бабаларға күптән инде таныш булған хәҡиҡәт! Түбәндәге мәҡәл-әйтемдәр ошо йәhәттән бик фәhемле: Аҡсаны аҡса таба. Айныҡ башта – айныҡ аҡыл. Аптыраш менән йөҙәш икәүhе кергән өйҙәш. Ас теләнсене туҡ теләнсе ҡыҫтаған. Астың хәлен ас белер, туҡ белмәҫ. Атаhы юҡ ул – ҡуштан, инәhе юҡ ҡыҙ – инмәй тыштан. Атаhы башҡа менән ҡуян аулама, Заты башҡа менән болан аулама. Ат ат эҙенән йөрөр. Аттың үҙе ниндәй – йөгө шундай. Атты ат hаҡлай. Аты барҙың дуҫы бар. Аты барҙың ҡанаты бар. Ат аҙғыны тайға, ир аҙғыны байға эйәрер. Ауан ауға сыҡhа, ауҙа ғауға сыға. Ашына күрә табағы, балына күрә ҡалағы. Бал себенде, яҡшы hүҙ eтeмде эйәләштерә. Бар өҫтөнә бар, май өҫтөнә бал. Бар янына бар hыя. Бай бай өсөн тырыша, ярлы ярлыға булыша. Бай балаhы байға, бей балаhы бейгә оҡшар. Бай менән бай туған. Байға ярлы дуҫ булмаҫ. Бай байҙы оҙатыр ҡоламаhын тип, ярлыны оҙатыр урламаhын тип. Байҙы мал баҫыр, ярлыны бала баҫыр. Байҙың аласағы, ярлының бирәсәге күп булыр. Байҙы ишеге байға асылыр. Байҙың күңеле малда. Батҡан тайғандан, йығылған hөрөнгәндән, йыртыҡ тишектән көлгән. Бер алдар гел алдар. Бер бәләгә тарыhаң, башың бәләнән сыҡмаҫ. Бер кирегә китhә, гел кирегә китә. Берәүҙең быҙауы үлhен тиhәң, үҙеңдең үгеҙең үлер. Булмаҫ иргә – бөкөрө ҡатын. Бәлә яңғыҙ килмәй, бәләhе артынан ҡазаhы йөрөй. Бүре ҡуйға дуҫ булмаҫ. Дуғаңа ҡарап, ҡыңғырау таҡ. Егет hүҙен егет йыҡмаҫ. Егет – егеттең көҙгөhө. Егетте дуҫынан таны. Елгә ут hимерер. Еләк еләккә ҡарап бешә. Инәhе ниндәй – ҡыҙы шундай. Иплегә иптәш күп. Ир-егет өйҙән сыҡhа, өйөрөн табыр. Ир ҡәҙерен ир белер. Ир аcылы ҡарталыр, зат затына тарталыр. Ишәй ишен Бохаранан барып тапҡан. Ишәй ишен, ҡушай ҡушын тапҡан. Ишәк түшәк ҡәҙерен белмәҫ. Йылыға йылан да эйәләр. Йәмhеҙҙең көҙгөhө насар, булдыҡhыҙҙың көрәге алама. Йорт hатып алма, күрше hатып ал. Кемдең арбаhына ултырhаң, шуның йырын йырлайhың. Кеременә күрә сығымы. Кесегә – мәрхәмәт, олоға итәғәт күрhәт. Кесегә шәфҡәт менән юл бир, олоға хөрмәт менән ҡул бир. Кәкере менән бөкөрө бер туған. Кәкерегә м бөкөрө. Көрәге булhа, сүбе табыла. Көнөн м ҡайғы, төнөн – хәсрәт. Күл күлгә ҡойор. Күңелдә юҡты күҙ күрмәҫ. Ҡаҙ ҡаҙ менән, өйрәк өйрәк менән осор. Ҡаҙ ҡаҙ менән, таҙ таҙ менән. Ҡунаҡ ҡәҙерле булhа, ҡаҙан тиҙ ҡайнай. Ҡунағына күрә хөрмәте. Ҡар башына ҡар етер, хан башына хан етер. Ҡараҡ ҡараҡты бүркенән таный. Ҡарға ҡарға менән осор. Ҡарға ҡарғаны маҡтар. Ҡарлуғас балаhын осорға айыу өйрәтмәҫ. Ҡара болотто ҡара урман тарта. Ҡатыны яман ир аҙыр. Ҡот киткән өйҙән йот китә. Ҡош ҡош менән аулана. Мал эйәhенә оҡшай. Салышҡа – ҡыйыш. Силәгенә күрә ҡапҡасы. Сүп өҫтөнә сүмәлә. Һөймәгәнгә hөйкәлмә. Һабаhына күрә бешкәге. Тайға тай, байға бай эйәрер. Тауығына күрә төлкөhө. Тиңең менән тибешhәң дә килешә. Тиң тиңе менән, йүнле йүне менән. Тиң тиңе менән, тинтәк тиле менән. Тиң тиңде, бизмән герҙе тарта. Тиң-төш килмәй, күңел булмай. Туған туғандың маллыhын ярата. Ут менән hыу ҡауышмаҫ. Шатлығыңды шатланышыр, ҡайғыңды ҡайғырышыр кешегә hөйлә. Хәйерсене хәйерсе күрә алмаҫ. Юрғалыға юлдаш булма. Эйәhенә күрә бейәhе. Эт аяғына эт баҫмаҫ. Эт менән эт, иҫерек менән иҫерек дуҫ. Ялҡауҙың аты ла аҙымhыҙ булыр. Ярлыны хәйерсе талай. Ярлы кешенең аҡсаhын яман тауар бөтөрөр. Ярлы булыр кешегә ҡазалы мал тап булыр. Ярлы малы ярҙан осор. Яҡшы мал эйәhен табыр. Яҡшынан яҡшы тыуыуы – ғәҙәт, яҡшынан яман тыуыуы – ғәжәп. Ярлы булыр егеткә ҡазалы мал тап булыр, Яңғыҙ булыр егеткә ҡыҫыр ҡатын тап булыр.
3. Донъя - алдаҡ [29] Улай тиеп кем әйтә;, Былай тиеп кем әйтә? Ышанмағыҙ был донъяға – Был донъялар hемәйтә. (Халыҡ йырынан) Йога аңлатыуынса, hәр беребеҙ, хис-тойғоноң алдауы нигеҙендә, ысынбарлыҡты боҙоп күҙ алдына килтерә. Шуға күрә hәр бер быуын, ололарҙың киҫәтеүенә ҡарамай, hанап бөтөргөhөҙ күп хаталар ҡыла. Абынғас-hөрөнгәс, арҡаға туҡмаҡтар, башҡа бәләләр төшкәс, бик булмаhа, көс-кәр китеп, түшәккә йығылғас ҡына, hиҫкәнә әҙәм балаhы – hәм был бөтә кешелек тарихына хас. Халыҡ был әсе хәҡиҡәтте ябай ғына итеп йырға hалып әйтә: Урал ғына тауҙың көн битендә Турсанай ҙа аттың саңдауы. Улай ҙа тиеп, былай тиеп, Ах, шул донъяларҙың алдауы. (“Турсанай”)
Ошондай уҡ киҫәтеү-иҫкәртеүҙәрҙе башҡорт халыҡ йырҙарында тағы ла осратып булыр: Ағиҙелкәйҙәрҙе үрләп бара Аҡ сабаҡҡай менән күк бәрҙе. Хайран ғына булам был донъяға: Һемәйтә бит донъя күптәрҙе. (“Ир-егет”) Халыҡ йырҙарының ҡайһы берҙәрендә донъяның алдаҡлығына туранан-тура күрһәтмә булмаһа ла, ул күсмә мәғәнәле төрлө сағыштырыуҙар аша (мәҫәлән, эстә ут яныу, тоноҡ һыуҙағы шәүлә, томан, күҙ алдына килеү һ.б.) төҫмөрләнә:
Һауала ғына осҡан, ай, аҫыл ҡош, Ыласын ғына тиһәм дә, биле ала. Эскенәйем тулып, ай, ут яна, Һүнһен генә тиһәм, бүтән ни ҡала? (“Шәүрә”) Таштуғайҡай, һинең йылғаҡайың Тоноп ҡына аҡҡан һыу икән. Тоноҡ ҡына һыуҙа шәүлә сағыла, Байғүбәгем иҫән-һау микән? (“Таштуғай”) Иртә лә генә томан, кис тә томан, Был томанҡайҙарға ни булған? Тауға ла менеп, ташҡа баҫып, Һин ҡарарһың, йәнем, мин булмам. (“Томан”) Ирәндеккәй тауы, ай, зәңгәр күк, Ҡырҡты ла ғына тауы тома күк, бөйрәкәй. Күҙ күрмәгән ерҙә йөрөһә лә, Күҙ алдымда баҫып тора күк, бөйрәкәй. (“Бөйрәкәй”) Ағиҙелкәйҙәге, ай, ҡамыштар Шаулашалар, ғүмер үтә, тип. Күңелкәйем йәшәй өмөт менән, Алда рәхәт ғүмер көтә, тип. (“Һыу өҫтө”)
Донъяның күҙгә күренгән, ҡолаҡҡа ишетелгән, тәме тойолған ләззәттәре менән мауығыу эске донъяңдың эйәhе – йән талап итер рухи ҡиммәттәрҙән буш ҡалдырып, үкенес кисертәсәк. Түбәндә килтерелгән өгөт-нәсихәттәр, буш шалтырауыҡ-ялтырауыҡтарға ымhынып, яңынан-яңы ҡармаҡҡа эләкмәҫкә өйрәтә, эшкә ашмаҫ хыялдарҙан арынып, донъяға айныҡ ҡарашта булырға саҡыра: Айыуҙан ҡастым, бүрегә юлыҡтым. Алланан ҡасҡан муллаға барып тотолған. Аллаға ышан, үҙең ҡымшан. Аллаға тапшырған атhыҙ ҡалған. Алмаған ерҙә – алтын, бармаған ерҙә – баҡыр, күрмәгән ерҙә көмөш бар. Барhаң, тимер ҙә табылмаҫ. Алтын тотҡан алтынды таныр, күрмәй күргән еҙҙе лә алтын тиер. Алтын йүгән атты яҡшыртмаҫ. Алыҫтағы ҡояш нығыраҡ йылыта. Арыҫландың, айға менәм тип, биле биртенгән. Аслыҡ ҡапсыҡ аҫтырыр, иманыңды hаттырыр. Асҡа кәңәш биргәнсе, күмәс бир. Ат бар – арба юҡ, ҡаҙан ҡайнай – ярма юҡ. Аты юҡ, кәртә төҙөткән. Атын алдырғас, ҡапҡаhын йүнәткән. Аҙбары бар, аты юҡ. Аты булhа, ҡамыты булмай. Ата алмаған атаhына үпкәләр. Атай үлде – иркен ҡалды, ҡыҙыл тышлы туны ҡалды. Атҡа менгәс, атаhын танымаған. Ауыҙ ашай, күҙ ояла. Байға ялланма, юҡҡа алданма. Байҙың юҡмын тигәненә, ярлының туҡмын тигәненә ышанма. Байҙар күк ат егә тип, мин дә ектем күк бейә. Байлыҡ – боҙға яҙған. Беләгенә ҡарама, йөрәгенә ҡара. Бер юл бар – алыҫ, алыҫта булhа – яҡын, бер юл бар – яҡын, яҡында булhа – алыҫ. Бер йыландан ҡасып, икенсе йыланға hырынма. Бөтә донъяны hыу баҫыуҙан өйрәккә ни ҡайғы. Булмағанға ышанма. Бүренән бүрек ташлап ҡотолоп булмай. Булмаҫ ир буйраҡ hыуҙа балыҡ тота. Бәхетте сепрәккә төрөп йөрөтмәйҙәр. Бәхет ҡош түгел, бер ысҡынhа, тотоп булмай. Диңгеҙ hыуы бик күп тә – эсергә ярамай. Диңгеҙ төбөндәге ынйынан тау башындағы таш артыҡ. Донъя рәхәте сабый саҡта. Дошман ни тимәҫ, төшкә ни кермәҫ. Дуҫ битлеген кейгән дошман хәтәр. Дуҫтан дошманды айыра бел. Дуҫың күбәйhә, шуны бел: аранан бере дошмандыр. Гөлөнә ҡарама, төбөнә ҡара. Ел сәсhәң, дауыл урырhың. Ҙурҙы уйлап, әҙҙән ҡалма. Кеше елкәhе ауыртмай. Кеше иренә ышанып, түшәк йәймә. Кеше ауыҙындағы hөйәк ҙур булып күренә. Кис ҡурҡҡан көндөҙ сыра яндырыр. Күҙгә күренде, ҡулға кермәне. Күҙ күрмәhә, көйөнөсө юҡ. Күктән көткән – ерҙә табылған. Күптең hанын биргәнсе, аҙҙың бәрәкәтен бирhен. Күпте теләгән – берҙән ҡоро ҡалған. Күрше тауығы ҡаҙ булып күренeр. Күршенеке күрекле күренә. Көн күгендә ҡояш ялтырай, ул да миңә булhасы. Кәзә – тоҙ, ирҙәр – ҡыҙ тип ҡартайыр. Ҡабул булмаҫ доғаға амин тотма. Ҡаҙанға hалмағанды ҡашыҡ менән эҙләмә. Ҡатындың hүҙенә алданма, йүгерек атыңа таянма. Ҡолағын ятҡырған аттан hаҡлан. Ҡошто ем менән алдайҙар. Ҡурҡҡанға ҡуш күренгән. Ҡыҙ тип, ҡыҙыҡма, ҡәйнә ҡыҙҙан ярала. Ҡыҙҙың күҙе ҡыҙылда. Ҡыҙыл алмаға алданма. Ҡыҫыр ҡатындан бала таптырма. Ҡышҡы көндөң йылыныуына, дошмандың йылмайыуына ышанма. Иҙел менән боҙға таянма. Ике кәмә ҡойроғон тотҡан – hыуға батыр. Иҫке өйҙө hүткәнсе, яңыhын hал. Иҫәпhеҙҙең ҡуйы теүәл. Йүгерек атҡа менгән тәңреhен онотҡан. Йоҡлаған йыландың ҡойроғона баҫма. Йөҙө аҡ тип, алданма, эсе ҡара булмаhын. Йәйҙең өйө киң. Йәмhеҙ булhа ла – бай ҡыҙы матур, ярлы ҡыҙы матур булhа ла – йәмhеҙ. Матур матур түгел, hөйгән матур күренер. Себенгә суҡмар күтәрмә. Селләлә берәү өшөп үлгән, байрамда берәү асығып үлгән. Ситкә ышанған илhеҙ, дошманға ышанған ҡулhыҙ, Байға ышанған – аш-hыуhыҙ, ҡолға ышанған атhыҙ ҡалған. Сәскәhенә ҡыҙығып, сәнескеhенә ҡаҙалма. Һалам ялҡыны тиҙ hүнер. Һауалағы торна тип, ҡулыңдағы турғайҙы осорма. Һауанан балыҡ эҙләмәйҙәр. Һыуға таянма, дуҫҡа инанма. Һәр hаҡаллы олатайың булмаҫ. Һәр ялтыраған алтын түгел. Табағыңда ашың күп булhа, дуҫ-ишең күп була. Тайға эйәрмә, атҡа эйәр. Тауға ҡарап, тау булма. Тауыҡҡа күҙ hалып, hарыҡтан ҡолаҡ ҡаҡма. Теләк ҡоторта, оят тыя. Тилегә диңгеҙ тубыҡтан. Туй ашы менән дуҫ табылмай. Туйға барhаң, туйып бар. Туйғас, бал да әсе тойола. Төлкө тотам тип, ҡуяндан ҡоро ҡалма. Төлкө артынан йөрөп, көлкөгә ҡалма. Төлкө төшөнә – тауыҡ, тауыҡ төшөнә тары керә. Төтөндән ҡурҡҡан утта янған. Ун икенең бере юҡ. Yҙ елкәмде күрмәйем, ҡәйнәмдеке – ҡап-ҡара. Yҙе юҡтың күҙе юҡ. Уңмағанды ҡыума. Yлгән hарыҡ бүренән ҡурҡмаҫ. Yлгән ағайға – юғалған тай. Ышанған ояла ҡош юҡ, ышанған тауҙа кейек юҡ. Әсе менән сөсөнө татыған белер, алыҫ менән яҡынды юртҡан белер. Әҙәмдең күҙе туймай. Эсе менән тышы булhа, тун тегер инем, энә менән еп булhа. Эшсән бәхетте эштән, ялҡау ситтән эҙләр. Юғалған ҡуйҙың ҡойроғо ҙур булыр, үлгән hыйыр hөтлө булыр. Юҡ аҡсаға ҡапсыҡ текмәйҙәр. Юҡҡа алданып, барҙан буш ҡалма. Ямғырҙан ҡасып, буранға эләкмә. Ямғырҙан ҡасып, даръяға эләкмә. Яҡшы көндәр, күп булhа ла, аҙ күренер, яман көндәр, аҙ булhа ла, күп күренер.
Шулай итеп, халыҡ ижадының был төрөндә донъяның хәл-ваҡиғаларын айыҡ аҡыл, һиҙгер йөрәк менән ҡабул итергә һәм хис-тойғоларға алданмаҫҡа өйрәтеүҙәр һалынғаны асыҡтан-асыҡ сағыла. Хискә бирелеп, телеңде лә, ҡылыҡ-фиғелеңде лә бәйҙән ысҡындырып ебәрһәң, гонаһтарға батып китеүгә киң юл асыла. 4. Донъя – ғазап [30] Иртә лә генә томан, кис тә томан, Ел өрмәй ҙә томан асылмай. Иртә лә генә хәсрәт, кисен ҡайғы, Бер йырламай йөрәгем баҫылмай. (Башҡорт халыҡ йыры “Ҡалды”)
Был донъяға килгән йән эйәләре кисерер ыҙа- яфаларҙың бөтәhенә лә тигеҙ тейерҙәре бар: тыуым, сир, ҡартлыҡ, үлем. Унан башҡа ярлылыҡ, ҡоллоҡ, аслыҡ, етемлек, яңғыҙлыҡ, дошманлыҡ, ғәҙелhеҙлек, айырылышыу, төрлө юғалтыуҙар кеүектәре лә hағалай әҙәм балаhын. Был турала Ризаитдин Фәхретдин: “Донъя наҙандарҙы алдай, уҡымышлыларҙы ла рәхәтләндермәй. Уға әҙәм балалары илап килеп керhәләр, олоғайып, михнәт күреп, яфа-ғазап сигеп, зарланып үләләр”, – тигән. Башҡорт халыҡ йырҙарынан миҫалдарҙа ла ошо фекерҙе күҙәтеп була: Йүгереп тә барып һыуҙар эстем, Ниңә генә кистем, ниңә эстем? Был донъяҡайҙарҙы күрер өсөн Ниңә генә тыуҙым, ниңә генә үҫтем? (“Урал”) Һикереп тә генә төштөм гөл баҡсаға, Гөл мамыҡҡайына ла уралдым. Ни булыр ҙа икән был башыма, Йоҡоларымдан илап уяндым? (“Сәфәр көйө”) Ҡараңғы ла урман, ҡараңғы төн, Яҡшы аттар кәрәк бит үтергә. Заманалар ауыр, михнәттәр күп, Дуҫ-иш кәрәк донъялар көтөргә. (“Ҡара урман”) Соран да ғына буйы, эй, ҡылғанлыҡ, Бүҙәнәләр йүгерә төбөндә. Фәҡир ҙә генә булып, етем ҡалһаң, Башҡынайың тормай илеңдә. (“Соран буйы”) Әй, арлы ғына бирле көй көйләйем Аҡ күрнисәләрҙең эсендә. Әй, һин белмәйһең, янышым, хәлгенәмде, Уттар яна минең эсемдә. (“Юныс”) Үтер микән ғүмерем был зинданда, Һүнер микән йөрәк ялҡыны? Ялҡындары һүнмәй гүргә керһәм, Баҫыр микән ҡәберем һалҡыны? (“Яуымбай”)
Ошондай ыҙа-яфаларҙың йән эйәhенә хата-гoнаhтарҙан үкенес кисереп, тәүбәгә килеү, рухи таҙарыныу өсөн бирелгәнен тойғанда ғына кеше hынып-бөгөлөп төшмәй, киреhенсә, мин-минлеге менән көрәшеп, үҙ етешhеҙлектәренән арына, кәмселектәрен еңеп сыға. Тормош, шулай, үҙе өйрәтер өгөт-нәсихәткә битараф булыр бәндәне: Башҡа бәлә килде тип, башты ташҡа ормайҙар. Бурыс ашағансы, борос аша. Бурысhыҙ ярлылыҡ – үҙе байлыҡ. Бәндә hағышлай, хоҙай бағышлай. Бәлә ағас башынан түгел, әҙәм башынан йөрөр. Бәлә аяҡ аҫтында. Бәләне hатып, йә атып алалар. Етем илаhа, донъя илар. Ирҙе михнәт еңә алмаҫ. Ирhеҙ бер илар, ирле мең илар. Ир ҡайғыhы итәктә, бала ҡайғыhы йөрәктә. Кешене эш түгел, ҡайғы бөтөрөр. Килер ҡаза ирҙән аҡыл таптырмаҫ. Күҙ йәшенә быуа юҡ. Күл ҡамышhыҙ, бәндә hағышhыҙ булмаҫ. Күрәсәкте күрмәй, гүргә кереп булмай. Ҡайғы ҡайғыны баҫа. Ҡайғы юҡта ҡайғы иттем ҡайным ҡарттың үлемен. Михнәтhеҙ тапҡан мал иҫәпhеҙ китер. Нужна күрмәй, ир булмай. Нужна ҡалас ашата. Сабыр иткән мораҙына еткән. Сирлегә үлем күрше. Һәр башҡа бер үлем, яман ҡатын алғанға ике үлем. Түҙгән – тимер өҙгән. Тән ҡартая, йән ҡартаймай. Yлемдән оят көслө. Әжәл менән бурыстан ҡотола алмаҫhың. Юл аҙабы – гүр ғазабы. Яҡшы килен – килем, яман килен – үлем.
Йәшәйештең фәлсәфәhе тип аталасаҡ Будда тәғлимәтенең нигеҙ ташы “Абсолют Хәҡиҡәттең Дүртәүhе”[31] тигәне лә шул турала булыр: 1.Тормош – ул, асылда, ғазап; 2. Был ғазаптарҙың сәбәбе – ыҙалы тормоштоң алдаҡтарына, нәфселәнеп, йәбешеп ятыуҙан; 3.Шул нәфсе-теләктәрҙе тыйыу – ыҙа-яфаларҙан арыныуҙың башы; 4.Ҡотолор өсөн Урта Юл яҡшы; ул юлды үтеү түбәндәгеләрҙән ғибәрәт: “Донъяға ысын ҡараштан бағыу”, “Зиhенде зирәк итеү”, “Дөрөҫ телмәр тотоу”, “Әҙәпле ҡылыҡтар ҡылыу”, “Хаҡ йәшәү”, “Хаҡлыҡта ныҡышмаллыҡҡа өлгәшеү”, “Хәтерҙе үҫтереү”, “Нәфсе-теләктәрҙе hүндереү”.
|
