Туынды иммунитеттің бастапқы теорияпары

Адамзат өзінің элеуметгік дамуыньщ алғашқы кезендсрінен 5астап жүкпалы аурулардың жойқьш зардаптарына үшырап отырды.

Іысалы, біздің жыл санауымызға дейінгі 2000 жылдары шамасында калык арасында таралған Гильгамеш туралы вавилон эпосы оба мен эаска да індетгердің адамдарды кырғынғы экелгенін баяндайды.

Іүндай деректер ежелгі египет хандықтарының түсьшдағы тарихи ^шығармаларда да кездеседі. Адамдар ауруларды өздерінің күнәләрі қудайдың жіберген жазасы деп таныған.

Індетгің таралу табиғаты белгісіз болып қала берсе де, оның жаңа толқыны ауруды басынан кешкендерге көбінесе аяушылық көрсететіні зерделі адамдардың назарынан тыс қалмады. Біздің жыл санауымызға дейінгі 430 ж. тарихшы Фуквдид былай дсп жазған: "Қайғы-касірет, өлім көп жағдайда аурудан сауығып шыққаи жандарға аяушылык көрсетеді. Олар бүл аурумен кезіндс ауңрған, совдықган да одан қорықпайды, өйткені оба адамға скінші рет жұкдайды, жүкқанның өзінде де оны өлімге ушыратпайды". Фукидидтің "оба" деп атаған ауруының қоздырғышы Разіеггеііа ре$& емес баска микроб болуы да мүмкін, ал бірақ Юстиниана кезіндегі (шамамен алғавда бір мың жыддан соң) оба нағыз бубовды оба болғанға үқсайды. Тарихшы Прокопий ол туралы былай деп жазады: "Кейіннен оба бүл жерге қайтып оралды, бірақ бүрын қатш ауырып тұрғавдарға ол тиіспеді". Кейіннен адамдардың белгілі бір аурумен екінші -рет ауырмауы, яғни оған қарсы төзімділігінщ пайда болуы иммунитет деген сөзбен белгіленеіін болды. Діңдар адамдар ауруды алла-тағаланың жіберген қаһары деп түсінген. Егер ауру күнэ үшін жаза болса, овда івдетгщ қызған кезеңіңде адамның кеселге шадцықпауы оның такуалык өмірінін дэлелдемесі болып саналады. Бірақ христиан дінінщ бастапқы кезеңінде бүл үғымдар эжептэуір өзгеріске үшырады. Енді ауру алланың тек қана күнэ үшін жазасы емес, сонымсн қатар одан арылу жолы деп те қаралды. Қатерлі аурудан сауығып түру, күнэнің жеңіл болғаньш біддіреді - міс, ал сауыққан адам жаңа жазаға келесі оба індеті кезінде тартылмайды - мыс (туынды иммунитет). Иммунитет туралы мүндай түсінік діни көзқарастардың үстемділігі уақытында ешқавдай түсіндірмесіз-ақ мойындалды. Тек соңғы мың жыл ішівде ғана туынды иммунитеггі түсіндіруге бағытгалған теориялар пайда бола бастады.

";Қуып шығу" теориясы

Шешек ауруының сыпаты (клиникасы) басқа кеселдерге қарағанда ерте танылған, ал ол қалыптастыратын өмір бойлық иммунитетгі байқамау мүмкін емес еді. Міне сондықган иммунитетгің бастапқы теориялары осы ауруды зертгеу негізінде пайда бола бастады. Ең бірінші рет шсшектің сыпатын тэпіштеп жазған мусылман дэрігері Разес болатын (Хғ.). Ол шешектің қызылшадан жэне басқа да жуқпалы аурулардан айырмашылығын көрсетід қана қойған жоқ, сонымен қатар шешсктен айығу үзақ мерзімді иммунитетгщ қалыптасуьша әкелетіндігін б;ітыл айтш. Бүл феноменді түсіндіру үшін ол өзінің теориясьш үсынды. Разес аурудың өршуін организмнің төрт басты юлінің, яғни қанньщ,

флегманың, сары өтгід жэне қара өттің савдық жағынан тепе-тендігінщ ауытқуымен немесе олардың кызуы мен тығыздығының өзгеруімен, тііпі бүл сөддердің ашуымен (божуымен) байланыстырған. Оньщ тужырымдауы бойынша шешек ауруы қанды ашытып, оның "артық ылғалдан" арылуына көмек көрсетеді. Разестің пайымдауынша, ішівде сүйықгаш бар шешектің күлдіреуіктерінің жарылуы, қанньщ "артык ылғалдан" арылуына мүмкіндік туғызады. Организмнің жетілуін ол жүзім шырынының шарапқа айналуымен пара-пар есептеп, іііиі шешекпен ауыру бүл табиғи процескс өзінің септігін тигізеді деген шешімге келген. Шешекгі Разес тек қана балалардың зиянсыз ауруы ретінде ғана санамай, оны тіпті адамның ср жетуі үшін керекті қубылыс деп таныды. Дегенмен, бул қызықгы теория шешек аруыньщ сол кездегі белгілі болған барлык срекшеліктеріне түсініктеме бере алатын болған. Айталык, шешек:

1)барлык адамдарды дерліх, эсіресе оларды жас уақытында, яғни қанында "ылғаддың" көп кезінде ауруға шаддыктырады;

2)жасы үлғайған адамдарда сирек, ал қартгарда мүлдем дсрлік байкалмайды, өйткені қартаю процесі қанның "қүрғактануына" экеледі;

3) үзақ мерзімді иммунитетгі қальштастырьш, екінші рет адамды ауруға шалдыкгыра алмайды, өйткені бірінші ауру "артық ылғалды" қаннан куып шығып, кеседдің жаңадан өршуіне тосқауыл қояды.

XI ғасырда Абу-Али-Ибн-Сина (Авицена) үсынған туынды иммунитетгің тағыда да бір қызыкты теориясьш 500 жылдан соң итальяндык дэрігер Джироламо Фракастро өзінің 1546 жылы жазған "Жүқпалы ауру туралы" ("Соп1а§іоп") деген еңбегінде одан эрі дамыта түсті. Барлык аурулар, Д.Фракастроньщ жорамалы бойынша, ұсак урыктардың немесе түқымдардьщ эрекетінің арқасывда пайда болады. Олар адамнан адамға беріле алады жэне де әрқайсысы белгілі бір өсімдікке не жануарға, ағзаға немесе дене сүйыктығьша бсйімделген больш келеді. Фракастро шешектің қоздырғышы сүт қоректтлердің үрыктарының қанына еніп кеткен стек кірін ғана шірітеді деп санаған. Жас адам шешеюіен ауырған кезде оның қанындағы етек кірінің қоспасы шіріл, тері бетіне күлдіреуіктер түрінде шыға бастайды. Күлдіреуіктердің жарылуы итальяндық дэрігердің ойынша дененің тазалануына жағдай туғызады. XVII ғасырдын аяғывда туынды иммунитетгің табиғатьш түсіндіруге бағытталған тага да басқа теориялар бар болатын. Олардың бэрі де аурудьщ мэні ретінде денеге енген бөгде коспалардьщ (етек кірінің, амниотикалық сүйыкшкгьщ, кіндік канының) шіріп, күлдіреуіктер арқылы тысқа шығуын түсінді. Міне сондыкган ауруға екінші рет үшырағанда, қанда оның дамуына керекті заттар болмағандыктан, организм өз бойында иммунитеттің қальштаскандығын көрсетеді.

";Таусылу" теориясы

XVIII ғасырдьщ басывда шешектің алдын-алу үшін егудің, яғни ауруға шалдыққандардың терісіндегі күлдіреуігінің қабығын немесе оның ішіндегі суйыкгығын сау адамдарға жүкгырудың (инокуляцияньщ) қолдака басталуы тағы да туынды иммунитеттін, табиғатын түсінуге қызықшра түсіі. Азияньщ, Африканың көптеген тайпаларында, тіпті Еуропаның ауылдық жерлерінде де халык емшілері аурудан сауыға бастаған адамадардың күлдіреуіктерінің қабығын кеңінен пайдаланған. Бүл дэстүр ең бірінші рет қытайлыктарда пайда болса керек. Олар еркектердің сол, ал эйелдердің оң танау қуысына күміс түтікше арқылы зардапты материалды үрлеген. Ал кейбір жерлерде тері бетіне кішкене тілім жасап, сол орынға шешектін қабығын не болмаса күлдіреуіктін сүйықгығына малтылған жіпті жанастырған.

Инокуляция жүмыстары діни жэне медицина саласындағы адамдардың тегеурінді қарсыластығына қарамай кейбір елдерде, эсіресе Англияда, колданыла бастады. 1722 жылы ағылшын ханзадасы мен ханшасы өздерінің балаларын егуге рүқсат берді. Бүл шараның тиімділігі эсіресе шешек індетінің кезінде айқындала түсті. Айталық, ауруға үшырағандардьщ өлім-жітімі 15-20%-ке жетсе, егілтендердің ортасында бүл көрсеткіш ең көп дегенде 2-3%-тен аспады, ал сауыккан адамдардьщ бетінде шешек тыртыкгары болмады. Атакгы саяхатшы Вольтер Англияда бүл шараның куэгері болъш, өзінің "фәлсафалык хаттарында" инокуляцияның тиімділігіне таңырқауышылығын білдірген. Вольтердің айтуынша, шешекке қарсы егу черкестерден шыққан сияқгы. Олар бүл тәсілді қыздарының сүлулығын сақгау үшін колданғанға үқсайды (бетінде шешек тыртығы бар кыздар Осман империясынын гареміне сатылуға үсьшылмайтын).

Король қоғамынын "фэлсафалык жазбаларының" беттеріндс инокуляцияның нәтижелері жарияланып, колдау тапқаннан соң,і іца тәсілді сынап көруге қүштарлық білдіргевдер саны арта түсті. 1721 жылы жаңа Англиянъщ дін қызметшісі Котон Мезер Бостон клласын жайлаған індет кезінде өзінің жоддасы дэрігер Зебдила Ьойлстонды инокуляция жасауға көндірді. Кейіннен Мезер туынды иммунитетгің жаңа теориясын жария етті. Оның айтуынша, табюи инфекция да, инокуляция да денедегі белгісіз бір субстратгаң мөлшерінің азаюына экеледі. Міне, сондыктан осы заттьщ кемістігі нсмесе мүлдем жоктығы аурудың екнші рет бас көтеруіне тосқауыл Сюлады. Осы ғасырдың соңында, яғни 1798 ж. Эдуард Дженнер оіінің замандылық мадызы бар жаңалығын жария етгі. Бүл еңбегінде інылшын дэрігері қауіпсіз және тиімді вакцинаны сиыр шешегінің күлдіреуіктерінен дайывдау эдісін жазған еді. Дженнердің бүл иакцинасы (уасса - сиыр, лат.) керемет жылдамдықпен бүкіл жер шарына таралды. Алайда бүл еңбегінде зертгеуші вакцинаның исліктен иммунитстті қалыптастыра алатыдығын білу мақсатында сшбір эрекет жасамаған. Айта кететін бір мэселе - шешек ауруына карсы егу тәсілін Э.Дженнерден 300 жыл бурын, атап айтсақ казақ хандығының қүрылуы кезінде, Жэнібек ханның түсында, Өтейбойдак Тілеуқабыл өзінің "Шипагер баян" еңбегінде жазған екен. Бүл еңбек жуырда ғана ғалымдардың қолына түсіп, зертгеліп жатыр.

Аурудың шығу тегі мен иммунитеттің пайда болуын түсіндіретін концеіщиялардың ішінен Томас Фулердің "туа біткен үрық немесе тұқым" теориясын айта кеткен абзал болар. Бүл теория бойынша адамдардың (жануарлардың) денесінде туғанынан өздері шалдыға алатьш кез келген аурулардьщ түкымдары болады. Олардың эрқайсысы өзнінің сырткы ортадан енген коздырғышымен үрықганьш, аурудың өршуіне жол ашады. Мүвдай "сыркаулы нэрсстенің" пайда болуы белгілі бір түкымның жойылуына экеледі. Фулердің теориясы аурулардың этиологиялык дербестігін мойьшдап қана қоймай, сонымен қатар туынды иммунитетгің ерекшелігі мен узақгығына үйлесімді түсініктеме бере алады.

Өткен ғасырдың 70 жылдарында микробтар аурулардьщ коздырғыштары ретінде карала бастады. Луи Пастердің, Роберт Кохтың жэне тағы басқа зерттеушілердің еңбектерінің арқасывда көптеген жүкдалы аурулардың қоздырғыштары аныкталды. 1880 жылы Л.Пастер тауық тьфысқағьшың элсіретілген штаммымен осы ауруға қарсы иммунитетті қалыптастыруға болатьшдығын дэлелдеп берді. Бүл ғылыми жаңалық туыңды иммунитетгің табиғатына деген көзқарасты біржола өзгертгі. Бактериалдык өсіндіде өсу кинетикасы туралы біраз мағлүматтар жинаған Л.Пастер тунды иммунитетке өз түсініктемесін береді. Бактериялардьщ іп үііго (лаборатория) жағдайында бастапкы жедел кезенінен кейін одан эрі көбеюінің күрт тежелуі ғалымның ойынша қоректік ортадағы осы түрге жататын микробтардың өсіп-өнуіне қажетгі белгілі бір заттардың азаюымен байланысты. Ол уақытга тек қана элсіретілген тірі микробтардан дайындалған вакциналар ғана белгілі болатын, сондыктан Л.Пастердін тужырымдауы бойынша табиғи жағдайда ауруды жүктырып алғаннан соң немесе вакцинаны еккеннен ксйін организмде қоздырғыштьщ өсіп-өнуіне қажетті затгардьщ қоры тез кемиді. Екінші рет осы қоздырғыш денеге енген кезде ауруды тудыра алмайды, өйткені оньщ өсуіне, көбеюіне керекті затгардың мөлшері тым мардымсыз болады. Туынды иммунитет, ғалымның пікірінше, осывдай таусылған затгардың организмдс қайтадан түзілгенінше созылады. Бірак, кейіннен Теобальд Смит өлі микробтардан да вакцина жасауға болатынын дэледдеп берген, ал Эмиль Беринг жэне Шибосабуро Китазато дифтерия мен сіреспенің қоздырғыштарынын сорпа өсіндісінін тунбасынын, үсііндсгі микробсыз суйықгығы да иммунитеггі қалыптастыратыньш байқаған. Бұл ғылыми жаңалықгар Л.Пастер үсынған "таусылу" теориясының дэлелділіксіздігін паш етгі.