Педагогикалық технологиялар жайлы тұжырым-түйіндер

80-жылдардан бастап білім беру саласында дәстүрлі оқудың өміршеңдігі жайлы көптеген зиялы педагогтардың көкейінде күмән пайда болды. Соған орай Ш.А. Амонашвили, В.Ф. Шаталов, т.б. жаңа толқындағы, жаңа ұстанымдағы бір топ жаңашыл педагогтардың тәжірибелері мен қисыны өмірге келді.

Ал 90-жылдардан бастап оқудың, оқытудың жүйесі, технологиясы жайлы жұмыстар қолға алынып, өзіміз К.Я. Вазинадан, Республиканың Орталық мұғалімдер біліктілігін арттыру институтының ұйымдастыруымен өткізген барлық курстары мен семинарларына қатысып, одан меңгерген біліми-ғылыми жаңалықтарымызды тәжірибемізге батыл енгіздік.

Сол себепті бүгінгі таңда педагогикалық технологиялардың ұтымды-ұтымсыз тұстарын ашық жіктей алу мүмкіндігі бар. Бір ескеретін мәселе –педагогикалық технологияның әрбір өтілетін нысаналардың дидактикасының пәлсапасын дұрыс сұрыптай алмайтын оқытушыға, не басқа бір субъектіге тигізер пайдасы жоқ. Бұдан ұғарымыз не? Ол – мамандық мазмұнын меңгерумен шектелудің ең төменгі деңгей екендігі. Ал дидактиканың пәлсапасын меңгеру - эвристикалы және шығармашыл деңгей. Мұның өзінде ізденісті зерттеу бағытындағы педагогикалық технологиялар арқылы іске асырады.

Зерттеудің қисындық, прагматикалық негізін И.Я. Лернерден іздейміз. Адам Тұлғалық дәрежеге өзінің жиған білімі мен ғылымы арқылы жетеді. Әлемнің құндылықтарын саралап, сұрыптап, өзінің менталитетіне үндестіре алатын мәртебеге ие болады.

Бұл – даралық сипат. И.Я. Лернер өзінің тұжырымында мынадай төрт құрылымға ерекше мән берген:

- білімнің тәжірибеде қолданымы;

- оның қабілет, іскерлігінің ширатылуы;

- шығармашылық қызметінің тәжірибесі;

- ортаға, дүниеге деген тұшымды, жағымды сезу.

Міне, осы аталған даралық сипаттың құрылым-жүйесі Әбу-Насыр әл Фараби, Қожа Ахмет Иасауи, Жүсіп Баласағұни, Бұхар жырау, Шал Құлекеұлы, Абай Құнанбайұлы, т.б. дана бабаларымыздың шығармаларында жоқ па? Керісінше, көркем сөз, сөз құдыреті арқылы «мектеп», бүгінгі колледж, университет ақысыз өз міндетін атқармалы деп кім айта алады. Сонымен педагогикалық технология – төл қазақ жұртының ана сүтімен дарыған тәлім. Дәстүрі арқылы білім мен ғылым игерту деп ұғамыз.

Технологиялардың мынадай жіктемесі бар:

- ақпаратты мағлұмдама;

- операция арқылы (ойлау қабілеті);

- эмоционалды-адамгершілікті, ізгілікті (эстетикалық-этикалық тұшымын дамытады);

- даралық сипаттың басқарушылық механизмі (Абай тілінде «уәкіл»);

- эвристикалы (шығармашылық деңгейдің алғашқы сатысын қалыптастырады).

Аталған жіктемелердің негізгі характері әртүрлі салаларға бөлініп кетеді. Технологияның өзі тек ізгілікті модельге бағыттала бермейді. Бірақ әрбір залымдық пен зұлымдыққа арналып құрылған технология ешбір қайырым, баянды Құт пен Бақтың жоқтығын бабаларымыздың еңбектерінен байқадық. Олай болса, педагогикалық технология зұлымдық іске жақтас емес, ноосфераны, микрокосмосты, Құдіретті ұмытпаған абзал. Ол жөнінде біздің танымымыз шектеулі. Бірақ өз-өзіміздің ішкі жан-дүниемізден болашағымыз құрылады. Нәтижесінде ізгілікке құрылған технология сол адамға баянды Бақ пен Құт, бітпес Кие әкелері даусыз. Технология ұлт таңдамайды, оны өз ісіне кез келген ұлт, ұлыс пайдалана алады. Оңтайлы іс-әрекетке қолдану - нәтижесінің кепілі.

Әртүрлі салаларда қолданылады дедік. Олар мыналар:

- оқыту, тәрбиелеу;

- жоғары иерархиядағы зиялылар;

- діни ағымға түскен субъектілер;

- жалпы білім, гуманитарлық, лицей, техникалық мәртебедегі мектептер;

- жеке ғылыми негіздері;

- жеке мектепті мекемелер;

- кәсіпкерлер мен іскер субъектілері, т.б.

Технология деген ұғым білім-ғылым құрылым жүйесінің тұтас меңгерілуіне қолайлы жағдай туғызу үшін рейтинг жүйесімен бақылау жұмысының жүзеге асуы.

Міне, мұның негізін алдымен В.П. Беспалько қалады, одан кейін К.Я.Вазина, А.С.Границкая, Қазақстанда алғаш өз еңбегімен көзге түскен профессор Ж.Қараев және т.б.

Басқару тұрған жерде бақылау бар. Бүгінгі альтернативі жоқ, электронды оқулығы жоқ біздерге, әрине, аталған рейтинг жүйесімен мониторинг қорытындысын жинақтау, оны аналитикадан өткізу оңай емес. Рейтинг жүйесін шығарманы зерттеу әдісімен автор көздеген мұратқа үндестіру арқылы толыққанды болмақ. Ал әр мұғалімнің, әр студенттің, әр оқытушының орталықтан макробақылаусыз, өз-өзіне «қожа» болып тізбелегенімен (ғыпыми негізсіз) ешбір нәтижеге қолымыз жетпейді. Ресей ғалымдарына құр еліктеп, ауыр еңбектен қашып, сыртқы құрылым-жүйені көшіріп аударып алғаннан ғылымға үлес жоқ.

Ұғарымыз не? Педагогикалық технологиялардың бәрін талғамай, оқытушының өзінің ішкі мүмкіндігі мен материалдық жабдығын ескермей, тыңдармандардық қабылдау және түсіндіру әдістерін елемей қолдануға болмайды. Одан нәтиже шықпайды.

Бүгінгі классикалық дәріс оқу технологияға жатпайды. Ол үшін компьютермен әр субъекті қолына тиген нысанаға программалап оқыту талабымен өз білімін өзі тексеруі көзделеді. Қаржының тапшылығы педагогикалық технологияларды меңгерген адамдардың істе толық шығармашыл иерархияда жұмыс жүргізуіне тежеу салып отыр.

Сол секілді тек техникалық құралдарды сыңаржақ қолдану жаттаңдылық пен автоматты жауаптар қоюға итереді:

- оқулықпен жұмыс та тежейді, т.б.;

- мұндай монодидактикалық жүйе - сонау Я.А.Коменскийден бері келе жатқан дәстүр.

Бір сөзбен айтсақ, бұлар технология болғанымен, авторлық жүйедегі іс-әрекеттің сипаты. Оқытушы – субъект, ал оқушы – объект. Бұдан дамушылық ырғақ тумайды. Рухы солғын, жаны – «дертті», шалажансар ұрпақтың қаулап келуі осыдан. Марғаулық та осының нәтижесі.

Ал педагогикалық технологияның негізгі мақсаты – оқушының даралық тұлғасын дамыту. Ізгілікті модельмен оқыту – басты мүдде. Осы ойды Т.Селевко ез еңбегінде айтып өткен. Ресейлік ғалым біздің бабаларымыздың ілімдерін қайталап отырғандай. Егер меңгеретін білім оқушысына сілкініс, рух, жанын серпілтпесе, оның пайдасы жоқ болса, оған қызығушылығы оянбайды. Қызығушылық жок жерде, мағына айқындалмайды, жиғаны жоқ бала толғанысқа түспейді. Ықпалдастық технологиясы әрі оқытушыны субъекті, әрі оқушыны субъекті дәрежесіне ынталандырады.

- Ізгілендіру мен жариялылық технологиясын қалыптастырған П.А.Амонашвили, Е.Н. Ильин;

- Ойын, тірек нүктелері, ойлау белсенділігін ояту, проблемалы оқу, қатысым құралдары арқылы меңгерудің негізін қалаған ғалымдар – В.Ф.Шаталов, Е.И.Пассов;

- Педагогикалық технологияны тиімді, ұтымды ұйымдастыру мен басқаруға негіздегі қалыптастырған ғалымдар В.Ф.Фирсов, Н.П.Гузик;

- Программалап оқыту, жекешелендіріп, даралап оқыту, әр субъектінің деңгейіне лайықты тапсырмалар құрастырудың негізін қалағандар - А.С.Гарницкая, Инге Унт;

- Топтық, ұжымдық қабілеттілікті топтастыру, шоғырландыру негізін қалағандар - И.Д. Первин, В.К. Дьяченко, К.Я. Вазина;

- Педагогикалық технологияның дидактикалық заңын меңгерудің әдіснамалық негізін, олардың бірліктегі бөліктерін шоғырландырудың қағидасын қалағандар - Т.М. Эрдниев, В.С. Библер.

Оқытуды ізгілікті мазмұнға ыңғайлаудың негізін қалаған М.П. Шетинин, оқу үрдісін технологиямен жобалаудың негізін қалаған – В.М. Малахов.

Тұлғалық, даралық келбетке өзін-өзі бағдарлаудың негізін қалаған - Г.К.Селевко.

Әрине, бұл ешбір ғалым-педагогтар үшін жаңалық емес. Егер осындай ишовациялық келбетті жіктеп, жинақтап тұжырымдасақ, педагогикалық технологиялардың бір-бірінен даралық сипатын ажырата алмас едік. Сол себепті оқытушы субъектіге белгілі бір бағдарламамен іс бастау алдында: «Сіз бұл сабақты неше сағатқа шақтайсыз немесе «Сіз мына тақырып, блоктарды өткіз» сияқты жоғарыдан үкім айту технологиялық заңдылықтарға қайшы келтірмек әрекет. Себебі екі жақтың үндесімі, келісімі, бір-бірінің психологиялық ортақ мүддесі болмай, іс оңға бастайды. Оқу, меңгеру басқарушы субъекті мен қабылдаушы субъектінің білімі мен ғылыми негіздерінің методологиялық шеберлігінің үздіксіз ширауына тікелей бағынышты. Дискретті меңгерілген білім ешбір нәтиже бермейді. Осы тараудың кіші бөлімдерінде педагогикалық технологиялардың қисындық нұсқаулары мен ұстанымдары беріліп, парадигмалық істерімізді оқырмандарға таныстырып өтуді жөн көрдік.