Шаңның организмге әсері

Шаңның негізгі қасиеттерінің бірі болып оны өкпелердің кәсіптік ауруларын, оң бірінші кезекте, пенвмокониоздарды тудыру қабілеті саналады. Ең көп тараған және ауыр өтетін пневмокониоз болып силикоз саналады. ОЛ құрамында бос қостотықты кремний бар шаңды жұту нәтижесінде пайда болатын өкпелердің шаңдың фиброзы. Ал силикатоз аурулары құрамында қос тотықты кремнийдың басқа қоспалармен байланған күйде болатын силикат шаңдарының әсері жағдайында жұмыс істеуші адамдарда пайда болады.

Силикатоздардың ішінде асбестоз, толькоз, цементоз, слюдалық пневмокониоз, каолиноз, оливиноз, нефелиноз, шыны талшықтары шаңының силикатозы сияқты түрлерін ажыратады.

Пневмокатоздардың тудырушы себептері болып, құрамында қос тотықты кремнийжоқ, әр түрлі өнеркәсіптік шаңдары да болуы мүмкін. Оларға мына металлокониоздар жатады: бериллиоз, сидероз, алюминоз, баритоз, станиоз т.б. және де органикалық шаңдарының пневмокониоздары (биссиноз, микоз т.б.) мақталық, бидайлық, саңырауқұлақтық, пластмассалық пнемокониоздары.

Шаңның өзінен басқа, шаңдық патологиялардың дамуында бронх-өкпе жүйесінің аллергиялық реакцияларының маңызы да үлкен.

Өндірістік шаңның өзі де аллерген болып астмоидты бронхит, бронхиальды астма, эозинофильді инфильтрат сырқаттарын тудыруы мүмкін. Ал басқа жағдайларда шаң аллергиялық өзгерістердің аллергопневмониттік дамуына тек ықпал етеді. Осыпроцесстер ауқымды пневмокониоздардың дамуына үшін зең (фон(болып келеді.

Пневмокониозардың ең жиі кездесетін асқынуы болып туберкулез саналады. Бұл сырқатты кониотуберкулез деп, яғни пневмокониоздың туберкулез ауруының әртүрлі формаларымен қабысуы (үйлесуі) деп сипаттау керек. Пневмокониоздың пайда болу тегіне байланысты силикотуберкулез, антрокотуберкулез, асбестотуберкулез, сидеротуберкулез т.б. ажыратады. Туберкулезбен асқынуы әсіресе силикозда жиі кездеседі. Бұл каниотуберкулез өте ауыр өтеді.

Шаң бронхиттері. Бұл сырқаттар барлық «шаңдық» өндірістерде кең тараған. МЫсалы, көмір шахталарында, көп уақыт еңбек етуші жұмысшылардың шамамен 40% бронхит ауруынан азп шегеді. Бұл сырқаттар фарфоро-фаянстік, асбестік өнеркәсіптерінде, жіп иіруші, цемент өндірістерінде кеңінен тараған.

Пневмониялар. Пневмониялар арнаулы емес сырқаттары болып келеді, олардың жиілігі шаңның әрдайымдық әсерінің нәтижесінде өсе түседі. Мысалы: ваннадий-немесе фосфор бар конвенторлық шлактары шаңының әсеріне ұшыраушы жұмысшыладың пневмониямен сырқаттану жиілігі шаңы жоқ кәсіптермен шұғылданушы адамдарға қарағанда 4-6 есе жоғары келеді. Пневмокониощдардан азап шегуші жұмысшылардың ішінде әдетті пневмониялармен сырқаттану жиілігі, шаңдық кәсіптік сырқаттары жоқ жұмысшыларға қарағанда едәуір жоғары.

Жоғары тыныс жолдарының сырқаттары. Мұрын-жұтқыншақтың шаңдылық қатарлары өте тараған. Сырқат шырышты қабықшасында гипертрофикалық процссінен басталып, біртіндеп атрофикалық қатарға ауысады. Осының нәтижесіндежоғары тыныс жолдарындағы шырышты қабықшасының сүзгіз және барьерлік функциялары айтарлықтай төмендейді. Сонымен қатар, әдетте, мұрынның шырышты қабықшасындағы сезімталдық нерв түптерінің зақымдалу нәтижесінде, тіпті аносмияға дейін, сезгіш функциясы төмендейді.Жұтқыншақпен, көмеймен, өңешпен және ірібронхылармен салыстырғанда мұрынның шырышты қабықшалары неғұрлым қатты өзгерістерге ұшырайды, өйткенітап осында шаңның ең ірі бөлшектері ұсталып, оған жарақаттаушы әсерін тигізеді.

Көздің шаңдық сырқаттары. Шаң көру органдарына әсер етіп, конъюктивада қабыну процесстерін тудыру мүмкін(конъюктивиттер). Мысалы, мышьяк қоспалары бар шаңдарымен, анилин бояуларымен және акрихинмен жанасуда болған жұмысшыларында конъюктивиттер мен кератиттердің болған оқиғалары тіркелген, ал тринитротолуолдың шаңы кәсіптік катаракталарды тудырады. Күмістің күкірттік және бромдықтұздарының шаңдарымен ұзақ жанасу кәсіптік аргирозды тудырады.

Тері аурулары. Теріні ластап, әр түрлі құрамындағы шаң тітіркендіруші, сенсибилизациялаушы және фотодинамикалық әсерлерді беруі мүмкін.

Мышьяктің, әктің, кальций карбиінің, суперфосфаттың шаңдары тері бетіне тітіркендіруші әсер етіп дерматит ауруларын тудырады.

Ағаш, бидай дәндері, шаш шаңдары терінің құрғап кетуі, дерекіленуі, фурункулез сияқтызақымдалуына келтіреді.