Мейоз жобасы
Метофаза І-де биваленттер бөлінуші жасушаның экваторына топтасады.Анафаза І-де биваленттер екі хромосомаларға ажырасып,олардың әрқайсысы қарама-қарсы полюске тартылады.Телофаза І-де пайда болған ядролардағы хромосомалардың саны екі есе азаяды, жасуша цитокинез нәтижесінде екіге бөлінеді.Қысқа интерфазадан кейін бірден мейоздың екінші бөлінуі-эквациялық бөліну басталады.Интеркинез кезінде екінші бөлінуге қажет ақуыздар және энергия қоры жиналады,бірақ ДНҚ еселенбейді.Екінші бөліну метафаза ІІ-ден басталады.Бұл фаза да митоздағыдай әрбір хромосома екі хроматидаға ажырайды. Анафаза ІІ де ажырасқан хроматидалар жасуша полюсіне қарай тартылады. Телофаза ІІ-де хроматидалар деспиралданады, ядро қабығы және ядрошық түзіледі, цитокинезден соң хроматидалар жиынтығы гаплоидты 4 жасуша пайда болады. Мейоздың биологиялық маңызы: 1) мейоздың және ұрықтанудың нәтижесінде биологиялық түрлердің хромосома санының тұрақтылығы сақталынады; 2) мейоз нәтижесінде гаметаларда хромосомалардың еркін комбинациялану ықтималдығы күшейе түседі, себебі әрбір гомологті хромосомалардың (әкесінен және шешесінен алынған) екі гаметаға ажырау ықтималдығы 1/2 тең, ал барлык хромосома санын алатын болсақ олардың гаметаларда еркін комбинациялану ыктималдығы 2 п дәрежесіне, яғни адамдарда 223 дәрежесіне тең. Былайша айтқанда, бір гаметаға тек қана әкесінен алынған хромосомалар, ал екіншісіне шешесінен алынған хромосомалардың топтасу мүмкіншілігі өте аз мөлшерде болады (1/2)22 =1/4 194304 яғни 1/4000000-на тен; 3) мейоз процесінде кроссинговер салдарынан хромосомаларда генетикалық материалдар (гендер) рекомбинациаланады, тұқым қуалаушылық материалдың ұрпақтар жалғасында комбинативтік өзгергіштік байқалады. Жыныстык көбеюдің негізгі мәні ұрықтану екені белгілі, бірақ кейде жаңа ағза ұрықтанбаған жұмыртқа жасушасынан да дамуы мүмкін. Бұл құбылысты партеногенез деп атайды. Бұл жолмен пайда болған ағзалар гаплоидты болады. Партеногенездің екі түрі белгілі: андрогенез және гиногенез. Андрогенезде жаңа ағза сперматозоидтың ядросы негізінде дамиды, яғни сперматозоид жұмыртқа жасушасына енеді де оның ядросын ауыстырады, яғни жұмыртқа жасушасының ядросы өліп жойылады; ал гиногенезде сперматозоидтар арқылы активтенген (бірақ қосылмаған) жұмыртқа жасушасының ядросы жаңа ағзаның дамуына алып келеді. Көбею – тірі ағзалардың өзінен кейін өзіне ұқсас ұрпақ қалдыру қабілеті көбею тірі ағзаларға тән қасиеттердің біреуі және осы процесстің арқасында жер бетінде тіршілік үздіксіз жалғасып отырады. Табиғатта көбеюдің екі түрі кездеседі – жыныссыз және жыныстық. Жыныстық көбеюдің айырмашылығы негізінде жыныстық процесс яғни бір түрге жататын даралардың тұқым қуалау ақпаратының алмасуы жатады. Жыныстық көбеюдің маңызы ұрпақтан-ұрпаққа генетикалық ақпараттың әрдайым өзгере беріліп отыруы және даралардың бір-біріне ұқсамайды. Гендер мен хромосомалардың қосылуынан ұрпақта жаңа белгілер пайда болуынан, бір түрге жататын даралар ішінде шексіз алуан түрлі белгілер туындайды. Жыныссыз көбею жыныстық көбеюге қарағанда қарапайым және ол эволюция құбылысында алғаш пайда болған. Оның негізгі ерекшелігі осы жолмен пайда болған ұрпақтардың аналық ағзалардан еш бір айырмашылығы болмайды, себебі екеуінің де тұқым қуалаушылық материалдары өзгеріссіз, бірдей. Ал жыныстық көбею — күрделі процесс, себебі болашақ ұрпақтың генетикалық материалы екі ата-ананың тұқым қуалаушылық ақпараттарының қосылуы нәтижесінде қалыптасады. Жыныс диморфизмі – бұл аталық пен аналық ағзаның сыртқы белгілері және басқа да белгілері бойынша айырмашылығы. Жыныс деморфизмінің генетикалық табиғаты бар. Эмбрионалдық дамудың алғашқы кезінде жыныс бездері қалыптасады.Содан кейін хромосома жиынтығының ерекшелігіне байланысты, жыныс бездеріне аталық және аналық жыныс бездеріне айналады. Эмбриогенез кезінде жыныс бездері бөлетін гормондардың әсерінен жыныс жолдары және сыртқы жыныс мүшелері пайда болады. Бірінші жыныстық белгілерге қыздарда үлкен жыныс еріндері, кіші жыныс еріндері, клитор, (сыртқы жыныс мүшелері) ал ер балада- жыныс мүшесі, және мошонка жатады. (сыртқы жыныс мүшелері). Жыныстық жетілу кезінде екінші жыныстық белгілер пайда болады: адамда бой, сүйектің және бұлшық еттің салмақтануы, ер адамдарда ми сауыты әйелдерге қарағанда ірірек болуы. Иықтың кеңдігі, сиықының. Ер адамдарға тән түктілік, дауыс тембірі, кеңірдектегі шеміршектің алдыға шығып тұрады. Әйел адамдарда омырау бездері және тері астындағы май клетчаткалары жақсы жетіледі. Адамда жыныстық жетілу кезінде қосалқы жыныс белгілері және жыныстық әуестік байқалады. Адам өзінің жынысына тән жыныстық тәртіпті меңгеру, адамның жеке басының қалыптасуы болып табылады. Әдетте бала 1,5-2 жастан өзінің жынысын білгеннен кейін, жынысқа сай тәрбиеге бағыттау қажет. Гермофродит - ағзада бір мезгілде әйелдің де, еркектің де жыныс бездерінің (нағыз гермафродитизм) жетілуі. Адамда көбінесе жалған гермафродитизм кездеседі, ол адамда бір белгілі жыныс бездері болса, ал сыртқы жыныс мүшелері қарама-қарсы жыныстікі болып, аралық құрылысты болады. Бұл әдетте ананың гормональдық ауытқуларынан пайда болады. Әдебиеттер: 1. Медицинская биология и генетика/ Под.редакцией Куандыкова Е.У., Алматы,2004 2. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика. Шымкент. 2008, 424 б. 3. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Н. Молекулярная биология. Учебное пособие для студентов медицинских вузов, Москва: Наука, 2003, 544 с. 4. Гинтер Е.К. Медицинская генетика. М., Медицина, 2003. 5. Медицинская биология и генетика/ Кулешова Г.Т.2007. Бақылау сұрақтары: 1. Жасушаның тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоз және оның фазалары 3. Жасуша бөлінуінің реттелуі 4. Митоздың биологиялық маңызы қандай? 5. Апоптоз дегеніміз не?
8. Көбеюдің тірі ағзалардағы маңызы қандай? 9. Бірінші және екінші жыныстық белгілерге қандай белгілер жатады? 10. Гермафродитизмді қалай түсіндіруге болады?
|
