II. қоғамның экономикалық дамуының жалпы негіздеріМақсаты: Өндіріс, қоғам өмірінің маңызы, өзге де салалары келіп шығатын негізгі саласы ретінде адамдардың табиғатпен қарым-қатынасына бағытталған. Салыстырмалы талдау әдісі арқылы натуралды және тауарлы-нарықтық шаруашылықтың экономикалық мәнін ашу. Дәріс жоспары: 1.Қоғамдық өндіріс және оның құрылымы. 2. Қоғамдық шаруашылықтың нысандары. Тауарлы өндіріс. Дәріс тезистері: 1. Өндіріс – бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті материалдық және рузани игіліктерді құру процесі. Өндіріс процесі тек қана үш фактрлардың – адамның жұмыс күші, еңбек заты мен еңбек құралдары - өзара іс-әрекет арқылы жүзеге асуы мүмкін. Жұмыс күші – бұл адамның дене және рухани қабілеттілігінің жиынтығы және оны өндіріс процесінің материалдық игіліктер мен қызмет көрсетуінде қолданады. өндірі процесі жүзеге асуы үшін жұмыс күші әрбір кезде іс-әрекетте болуы қажет, тұтынылуы керек. Еңбек құрал-саймандары бұл әртүрлі механизм мен машина, инструмент пен қажет тетіктер, двигатель, жеткізетін құрылым және т.б. Еңбек заты мен құрал-саймандар бірге өндіріс құрал жабдықтарын құрайды. Әрбір адам жеке жұмыс жасайды, бірақ барлық еңбек процесі ұжымда, қоғамда жүзеге асады. Өндіріс әрқашан қоғамдық сипат алып, оның екі жағы болады: өндіргіш күштер және өндірістік қатынастар. Өндіргіш күштер – бұл өндіріс құрал жабдықтары, ең алдымен еңбек құралдары, сонымен қатар материалдық игіліктерді өндіретін адамдар. Адамдар қоғамның басты өндіргіш күші, олар ғана өндіріс құрал-жабдығын іске қосады. Өндіргіш күштерде ерекше орынды жер алады. Маржинализм теориясы бойынша, төрт өндіріс факторы бар: жер, еңбек, капитал және кәсіпкерлік қабілеттілік. Жер табиғи фактор ретінде қарастырылады. Бұған табиғат байлықтары, пайдалы қазбалар қоры, орман мен жыртуға жарамды жерлер және т.б. жатады. Капитал – бұл машина, құрал-жабдықтар, қойма, көлік және байланыс құралдары. Еңбек адамның ақыл-ой және дене қызметтерін көрсетеді. Адам еңбегі әрқашанда ойланып істелетін, мақсатқа әйкес қызмет. Кәсіпкерлік қабілеттілік – арнайы өндіріс факторы ретінде өндірісті ұйымдастыруда ынталылылқты, төзімділікті және тәуелдіділкті көрсетеді. Өндіріс процесінде адамдар бір-бірімен қатынаста болады. Бір жағынан, бұл қатынастар: ұйымдастырушы, адамдарды оранластыру – техникалық-өндірістік қатынастармен байланысты. Екінші жағынан, бұл қоғамдық өндірістік, яғни экономикалық қатынастар. Олар меншік сипатымен, меншік қатынастарымен анықталады. Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар бір-біріне өзара әсер етеді. Өндіргіш күштердің дамуы өндірістік қатынастардың жетілуіне ықпал етеді. Өз кезегінде өндірістік қатынастар өндіргіш күштерді тоқтатуы немесе дамытуы мүмкін. Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі өндіріс әдісін құрайды. Әрбір өндіріс әдісіне өзінің экономикалық (өндірістік) қатынастары сай келеді. Материалдық өндірістер саласы – халық шаруашылығы салаларының төмендегідей матеиалдық игіліктер өндірісі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс) және материалдық қызмет көрсету саласы бойынша (өнім қозғалысын тұтынушыға дейін қамтамасыз ететін көлік пен сауда, коммуналдық шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету – киімді өңдеу, тігу, жуу, тазалау және т.б.) екгіе бөлінеді. Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымына материалдық өндіріс салаларынан басқа, материалдық емес,өндіріс салаларыда бөлінеді Оларда ерекше материалдық емес игіліктер (рухани құндылықтар) жасалады, сондай-ақ материалдық емес қызмет көрсету – денсаулық сақтау, білім, ғылым, мәдениет, спорт, және басқаларыда бар және бұлар бұрын өндірістік емес салаға жатқызылған. Бүгінгі кезде қазіргі қоғамдық өндірістің алдында төмендегідей маңызды мәселелер тұр: өндірістің тиімділігін арттыру, өндірістің экологиясын сауықтыру, гуманизациялау мәселесі, яғни өндірісте адамға бір қалыпты жағдай жасау. 2. Қоғамдық өндірістің екі түрі бар: а)натуралды және ә)тауарлы шаруашылық. Натуралды шаруашылық қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың ертедегі түрі болып табылады. Алғашқы қауымдағы адамның еңбек құрал-сайманының қарапайымдылығы оған өнімді тек өзінің тұтынысы үшін жасауға мүмкіндік береді. Натуралды шаруашылық алғашқы қауымдық, құлиеленушілік және феодалдық өндіріс әдісінде басым болады. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезеңінде еңбек өнімінің бір бөлігі тауарға айналды. Бұл мал шаруашылығының егін шаруашылығынан бөлінуінен туындап, еңбек өнімділігінің өсуіне және өндірушілердегі артық өнімнің құрылуына алып келеді. Өз кезегінде бұл олардың арасында айырбасты тудыруға жағдай жасап, тауар өндірісінің дамуына түрткі болды. Тауар өндірісі капиталистік өндіріс әдісінде өзінің дамуының жоғары түріне қол жеткізеді және жалпылама сипатқа ие болады. Қазіргі қоғамдық өндіріс – бұл дамыған тауар өндірісіндегі тереңдеген еңбек бөлісінің болуы және оның мамандануы. Тауар өндірісінің пайда болуы төмендегідей үш жағдайда жүзеге асады: -бірінші ең ірі қоғамдық еңбек бөлінісінің болуы; -алғашқы тұрмыстық қауымдастық қойнауында жеке меншіктің пайда болуы; -тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы (отбасының қауымдастықтан экономикалық оқшаулануы). Тауар ең алдымен адамның іс-әрекетінің өнімі, ол өзінің қасиетімен адамдардың қандайда да бір тұтынысын қанағаттандырады. Маркстің ойынша, тауардың екі қасиеті бар: адамдардың сұранымын қанағаттандырады және зат бола отырып, басқа затқа айырбасталу қабілеттілігі. Заттың пайдалылығы, сұранымды қанағаттандыру қасиеті – тұтыну құны деп аталады. Құн – бұл тауарға сіңген қоғамдық еңбек пен айырбас арқылы байқалады. Тауар өндірісінің екі түрі бар: жай және капиталистік. Жай тауар өндірісінде өнім тауар өндірушінің өзіндік еңбегімен жасалады. Мұнда жұмыс күшін жалдау жоқ. Капиталистік тауар өндірісінде өнімді өндіріс құрал-жабдығы жоқ жалдамалы жұмысшы жасайды. Көрнекіліктер: Схема «Қоғамдық өндірістің құрылымы» Әдебиеттер: 1. Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998. 2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет. 3. Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү.С., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994. 4. Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002. 5. Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002. 6. Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет. Бақылау сұрақтары: 1. Өндіріс дегеніміз не?. Өндіріс факторының өзара іс-әрекеті мен өзара байланысын неден байқауға болады? 2. Өндіріс гуманизациясы дегеніміз не? 3. Қоғамдық өндірістің қазіргі құрылымының дәстүрлі өндірістен қандай айырмашылығы бар? 4. Материалдық және материалдық емес өндірістің өзара әсері? 5.Қоғамдық шаруашылықтың нысандарын ата және олардың айырмашылығы неде? 6. Тауардың еңбек өнімінен айырмашылығы неде?
|
