Шәует.Шеміршекті және сүйекті балықтардың шәуеттрі талшықты типке жатады. Балықтардың топтарында оның құрлысы әр түрлі. Шәует үш бөлімнен тұрады: бас, ортанғы бөлім және кұйрық немесе талшық. Шәуеттің басы тығыз орналасқан хроматиннен тұрады. Балықтардың көбінесе түрлерінде хроматин гомогенды түрінде, кейбір түрлерде түіршіктер түрінде орналасады. Бастың пішіні әр түрлі улкен систематикалық топтарда. Бір топта әр түрлі түрлерінде оның пішіны әр түрлі болуыда мүмкүн. Сыртынан бас поралары жоқ ядролы қабықшамен және өз клетканың қабықшасымен – плазмалеммамен қапталған. Шеміршекті балықтардың өкілдерінде және сүйекті балықтардаң - саусаққанаттарда, костыныстарда, көпқанаттыларда және бәрірелерде, шәуеттің бастың алдынғы жағында қалпақ түрінде акросома орналасады. Ол гаметалар қосылғанда маңызды роль атқарады. Акросоманың ескі аты – перфараторий, немесе тесік жасайтың, бірақ акросома тесік жасамайды, ол шәует жабысқан жерде қабықшықты ерітеді, себебі онда ерітетін ферменттер бар. Жұмыртқа қабықшасының шәует өтетің арнайы тесігі – микропиле, болмаса, шәуеттін акросомасы болады. Микропиле болса шәуеттін акросомасы болмайды. Ортанғы бөлімі. Шәуеттің басының артынан оның ортанғы бөлімі орналасады. Оның құрысыла клетканын органеллалары – митохондриялар мен центриолялар, қатынасады. Центриолярды аппарат митохондриялармен қоршалған. Балықтардың көп түрлерінде митохондриялар қосылып ірі денешені құрайды. Ортанғы бөлімнің цитоплазмасында басқа клеткалық органеллалар табылады. Шәуеттің талшығы. Шәуеттің талшығы аксонема деп аталатың осьтік жипшемен ұсынылған. Ол цитоплазма қабатымен қоршалған, ал сыртынаң плазматикалық мембранамен капталған. Осьтік жипше микротүтікше деп аталатын комплексті фибриллалардан тұрады. Осьтік жипшенің сыртқы (перифериялық) жағында 9 екіден тұратың (дуплет) микротүтікшілер – L-фибриллалар, ортада 2 бір микротүтікшіден тұратың M-фибриллалар орналасады. Осындай фибриллярды комплекстың формуласы 9 + 2 және барлық жануарлардың шәуеттің талшағанда болады. Тек кей бір балықтарда (жыланбалықта, муренада) ортанғы фибриллалары жок, олардың талшық формуласы - 9 + 0. Шеміршекті балықтарда шәуеттін басы қатты ұзарған және оның спиральтәрізді бұрылыстары болады. Спиральтәрізді бұрылыстарының Гонадо-соматикалық индексті (ГСИ) жәнее пісіп жетілу коэффициентті саны балықтың түрімен байланысты. Тірек талшық (проксимальды центриольдан пайда болады) шәует басының бұрылыстарың қайтарып көрсетеді. Шәуеттің басы тығыз орналасқан хроматиннен тұрады. Балықтардың көбінесе түрлерінде хроматин гомогенды түрінде, кейбір түрлерде түіршіктер түрінде орналасады. Бастың пішіні әр түрлі улкен систематикалық топтарда. Бір топта әр түрлі түрлерінде оның пішіны әр түрлі болуыда мүмкүн. Сыртынан бас поралары жоқ ядролы қабықшамен және өз клетканың қабықшасымен – плазмалеммамен қапталған. Шеміршекті балықтардың өкілдерінде және сүйекті балықтардаң - саусаққанаттарда, костыныстарда, көпқанаттыларда және бәрірелерде, шәуеттің бастың алдынғы жағында қалпақ түрінде акросома орналасады. Ол гаметалар қосылғанда маңызды роль атқарады. Акросоманың ескі аты – перфараторий, немесе тесік жасайтың, бірақ акросома тесік жасамайды, ол шәует жабысқан жерде қабықшықты ерітеді, себебі онда ерітетін ферменттер бар. Жұмыртқа қабықшасының шәует өтетің арнайы тесігі – микропиле, болмаса, шәуеттін акросомасы болады. Микропиле болса шәуеттін акросомасы болмайды. Ортанғы бөлімі. Шәуеттің басының артынан оның ортанғы бөлімі орналасады. Оның құрысыла клетканын органеллалары – митохондриялар мен центриолялар, қатынасады. Центриолярды аппарат митохондриялармен қоршалған. Балықтардың көп түрлерінде митохондриялар қосылып ірі денешені құрайды. Ортанғы бөлімнің цитоплазмасында басқа клеткалық органеллалар табылады. Шәуеттің талшығы. Шәуеттің талшығы аксонема деп аталатың осьтік жипшемен ұсынылған. Ол цитоплазма қабатымен қоршалған, ал сыртынаң плазматикалық мембранамен капталған. Осьтік жипше микротүтікше деп аталатын комплексті фибриллалардан тұрады. Осьтік жипшенің сыртқы (перифериялық) жағында 9 екіден тұратың (дуплет) микротүтікшілер – L-фибриллалар, ортада 2 бір микротүтікшіден тұратың M-фибриллалар орналасады. Осындай фибриллярды комплекстың формуласы 9 + 2 және барлық жануарлардың шәуеттің талшағанда болады. Тек кей бір балықтарда (жыланбалықта, муренада) ортанғы фибриллалары жок, олардың талшық формуласы - 9 + 0. Шеміршекті балықтарда шәуеттін басы қатты ұзарған және оның спиральтәрізді бұрылыстары болады. Спиральтәрізді бұрылыстарының Гонадо-соматикалық индексті (ГСИ) жәнее пісіп жетілу коэффициентті саны балықтың түрімен байланысты.
|
