Тыпы слоўнікаў

Паводле адбору слоў, мэт і спосабаў іх апісання ўсе слоўнікі падзяляюцца на два тыпы – энцыклапедычныя і лінгвістычныя (філалагічныя).

У энцыклапедычных (ад грэц. еnkyklopaideia – кола ведаў) тлума­чацца не словы, а рэаліі: прадметы, з’явы, гістарычныя факты і паняцці, аба­значаныя словамі. У такіх слоўніках апісваецца сусвет, даюцца наву­ковыя звесткі пра гіс­то­рыю, прыроду, насельніцтва, выдатных дзея­чаў, эканоміку, навуку, асвету, культуру, мастацтва, змяшчаюцца каля­ровыя і чорна-белыя фота­здымкі, малюнкі, рэпрадукцыі, карты, схемы. Як правіла, назвай слоўнікавага артыкула з’яўляецца назоўнік ці спа­лу­чэнне слоў, якія змяшчаюць у сабе найбольшую інфармацыю: Адзенне, Народны танец, Беларуская мова і пад. Загаловачнае слова ў энцыклапедычным артыкуле не мае грама­тычных і стылістычных характарыстык, у ім пазначаецца толькі націск. Калі слова запазычанае, то паказваецца, з якой мовы яно паходзіць. Напрыклад:

ЛІТАРА (лац. littera), графічны знак у складзе алфавіта для аба­значэння на пісьме пэўнага гука ці спалучэння гукаў. Літары бываюць рукапісныя і друкаваныя, малыя (радковыя) і вялікія. Звычайна літара абазначае адзін гук, зрэдку – два, напр., «ёрш» («jорш»), «яма» («jама»). Некаторыя літары ў розных стано­ві­шчах могуць абазначаць розныя гукі («быць» – «біць», «лук» – «люк»). Часам адзін гук перадаецца спалучэннем літар, напр., бел. «дж», «дз» («дж», «дз’»), польск. sz, cz («ш», «ч»). У некато­рых сістэмах пісьма ёсць літары, якія гукаў не абазначаюць (бел. і рус. «ь», рус. «ъ»). Арфаграфія ў параўнанні з гукавой сіс­тэм­ай развіваецца павольней, таму графічнае аблічча слова часта не супадае з яго гукавым складам, напр., бел. «касьба» («каз’ба»), рус. «вода» («вада»). У старажытна-грэцкай, стара­жытна-рускай і старабеларускай пісьменнасці асобныя літары мелі лікавае значэнне (Беларуская энцыклапедыя).

Энцыклапедычныя слоўнікі бываюць універсальнымі і галіновымі.

Універсальныя энцыклапедычныя слоўнікі даюць сістэматызаваныя звесткі з розных галін ведаў і практычнай дзейнасці людзей. Такімі слоўнікамі з’яўляюцца «Беларуская савецкая энцыклапедыя» (БелСЭ, 1969–1975. Т. 1–12); «Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя» (КЭ БССР; 1979–1981. Т. 1–5), якая выдадзена на дзвюх мовах – бела­ру­скай і рускай, што дае магчымасць карыстацца ёю шырокаму колу чы­та­­чоў у Беларусі і за яе межамі. У адпаведнасці з Пастановай Савета Мі­ністраў Рэспублікі Беларусь, выда­вецтва «Беларуская энцыкла­пе­дыя» здзейсніла выданне універ­сальнай 18-томнай «Беларускай энцыклапедыі» – першай нацыянальнай энцыклапедыі незалежнай Рэспублікі Беларусь. У ёй змешчана каля 80 тыс. артыкулаў, вялікая колькасць каляровых, чорна-белых здымкаў, карт, схем. Пер­шы том выйшаў у 1996 годзе, у 2004 г. – апошні 18-ы том у 2-х кнігах. Больш за 5 тыс. артыкулаў змешчана ў аднатомнай энцыклапедыі «Беларусь» – усе­бако­вым, дакладным даведніку пра гісторыю, эканоміку, культуру, літа­ратуру, мастацтва, навуку, адукацыю.

Галіновыя энцыклапедыі даюць звесткі з якой-небудзь асобнай галі­ны навукі, літаратуры, мовы, мастацтва. Да такіх слоўнікаў нале­жаць «Эн­цыкла­педыя літаратуры і мастацтва Беларусі» (ЭЛіМБел, 1984–1986. Т. 1–5); «Этна­графія Беларусі» (1989); «Архітэктура Бела­русі» (1993); «Ар­хеа­логія і ну­міз­матыка Беларусі» (1993); «Беларуская мова» (1994); «Энцык­лапедыя гіс­то­рыі Беларусі» (1993–2002. Т. 1–6); «Мыслі­целі і асветнікі Беларусі Х – ХІХ стст.» (1995).

Аднатомныя энцыклапедыі нярэдка называюць энцыклапедычнымі да­вед­нікамі. За апошнія гады на Беларусі выйшлі некалькі такіх слоў­ні­каў: «Янка Купала» (1986), «Францыск Скарына і яго час» (1988), «На­род­ная культура Беларусі» (2002), «Каталіцкія храмы на Беларусі» (2001), «Праваслаўныя храмы на Беларусі» (2001), «Культуралогія» (2003).

Лінгвістычныя слоўнікі апісваюць значэнні слоў, іх ужыванне, на­пі­­сан­не, вымаўленне, утварэнне, паходжанне. Паводле размяшчэння зага­ловачных слоў слоўнікі падзяляюцца на алфавітныя і алфавітна-гнездавыя. У алфа­вітных слоўніках словы размяшчаюцца паводле ал­фа­віта. У алфавітна-гнез­да­вым слоўнікавы артыкул аб’ядноўвае асноў­нае слова і вытворныя ад яго, аднакаранёвыя.

Тыпы лінгвістычных слоўнікаў вельмі разнастайныя – тлума­чаль­ныя, слоўнікі сінонімаў, фразеалагічныя, арфаграфічныя, дыялект­ныя, этымала­гіч­ныя, марфемныя, словаўтваральныя, слоўнікі мовы пісьменнікаў, слоўнікі іншамоўных слоў і г. д.

Лінгвістычныя слоўнікі бываюць аднамоўныя, двухмоўныя і шмат­моў­ныя. Аднамоўныя дапамагаюць у асваенні роднай мовы. У двух­мо­ў­ных і шмат­моўных слоўніках словы адной мовы тлумачацца, пера­кладаюцца словамі іншай або іншых моў, таму іх нярэдка называюць перакладнымі.

Сёння для перакладу выкарыстоўваюцца акадэмічныя слоўнікі, да якіх адносіцца «Руска-беларускі слоўнік» (1995. 6-е выд. Т. 1–3). У рэ­ест­равай частцы слоўніка больш за 108 тыс. слоў, каля 5770 фразеа­лагізмаў. Спосаб падачы матэрыялу – алфавітна-гнездавы. У слоўніку пры­нята свая сістэма скарачэнняў: знак цільда ставіцца замест паўта­ральнай часткі слова, пад знакам ромба падаюцца ідыяматычная вы­разы (фразеалагізмы). У слоўнікавым артыкуле прыводзяцца най­больш ужывальныя абрэвіятуры, ва ўсіх рускіх і беларускіх словах ста­віцца націск, розныя значэнні слоў падаюцца пад лічбамі, перакла­даюцца па-рознаму, пры неабходнасці ў дужках даюцца тлумачэнні. Напрыклад:

БУКВ // А літара, -ры ж; строчная б. малая літара; про­пис­ная б. вялікая літара; ◊ буква в букву літара ў літару; б. закона літара закону; оставаться мёртвой ~ ой заставацца мёртвай літарай; ~ АЛЬНО нареч. літаральна; ~ АЛЬНОСТЬ літараль­насць, -ці ж; ~ АЛЬНЫЙ літаральны.

«Беларуска-рускі слоўнік» (1988–1989. 2-е выд. Т. 1–2) змяшчае звыш 110 тысяч слоў, каля 10 тысяч тэрміналагічных і фразеалагічных слова­злучэнняў. Напрыклад:

ГУЛЬНЯ;, ж. в разн. знач. игра; гульні для дзяцей игры для детей; г. ў шахматы игра в шахматы; г. ў велікадушнасць игра в великодушие; ○ алімпійскія гульні олимпийские игры; ◊ г. з агнём игра с огнём; г. ў жмуркі игра в жмурки; небяспечная г. опасная игра; г. слоў игра слов; г. прыроды игра природы; рабіць вясёлую міну пры дрэннай гульні  погов. делать весё­лую мину при плохой игре; г. (не) варта свечак игра не стоит свеч.

На сярэднюю школу разлічаны «Беларуска-рускі слоўнік» С. М. Граб­­чыкава (1993. 4-е выд.), «Русско-белорусский словарь» С. М. Граб­чыкава (1990), «Беларуска-рускі слоўнік» для пачатковых класаў (1994. 3-е выд.).

За апошнія гады на Беларусі створаны разнастайныя перакладныя слоў­нікі: «Украінска-беларускі слоўнік» В. П. Лемцюговай (1980), «Класічны грэцка-беларускі слоўнік» у 2-х ч. (1983, 1985), «Ангельска-беларускі слоўнік. Бела­руска-ангельскі слоўнік» (1993) Яна Пятроўскага, «Англа-беларуска-рускі слоў­нік» (1989), «Кішэнны англа-беларуска-рускі слоўнік» (1995), «Нямецка-бела­руска-рускі слоўнік» (1988, 2-е выд. 1990), «Французска-беларуска-рускі слоўнік» (1992).

Цікавым двухмоўным слоўнікам з’яўляецца кніга І. Шкрабы «Сама­быт­нае слова: слоўнік беларускай безэквівалентнай лексікі (у руска­моў­ным дачыненні)» (1994), дзе тлумачацца словы, спецыфічныя для бе­ла­рускай культуры, якія не маюць аднаслоўнага адпаведніка ў рускай мове.

Кнігарня, -і, ж. Книжный магазин. І заняліся скрозь пажары – гарэў завод, кнігарня, дом. Глебка.

У аднамоўных слоўніках словы тлумачацца сродкамі той самай мовы. Ся­род іх вылучаюцца ў першую чаргу тлумачальныя слоўнікі, якія раскрываюць значэнне слова, даюць яго граматычную і стылі­стычную характарыстыку і адначасова выконваюць функцыю іншых лексікаграфічных даведнікаў: арфа­гра­фічнага, этымалагічнага, фразеа­лагічнага. Значнай падзеяй у беларускай лексікаграфіі стала выданне пяцітомнага (у шасці выпусках) «Тлумачальнага слоўніка бела­рускай мовы» (1977–1984), падрыхтаванага сектарам лексікалогіі і лексікагра­фіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН Беларусі. Слоўнік уключае словы і фразеалагізмы, якія выкарыстоўваюцца ва ўсіх жанрах і стылях сучаснай беларускай літаратурнай мовы, навуковыя тэрміны, якія шырока ўжываюцца ў школьнай практыцы і ў перыя­дычным друку, новыя словы, утвораныя з беларускіх словаўтваральных элементаў ці запазычаныя з іншых моў, архаізмы і гістарызмы, лексічныя дыялек­тызмы, складанаскарочаныя словы.

Слоўнікавы артыкул складаецца з наступных частак: рэестравае слова, яго граматычныя, стылістычныя, сэнсавыя характарыстыкі, ілю­стра­цыйныя прыклады, тэрміналагічныя і фразеалагічныя спалучэнні, якія прыводзяцца адпаведна пасля знакаў ○; і ◊;, этымалагічныя даведкі. Напрыклад:

АНСА́МБЛЬ, -я, м. 1. Мастацкая зладжанасць у якім-н. выкананні (ха­рэа­графічным, музычным). Новы выканаўца ўносіў у спектакль свае ад­ценні, і трэба было, каб яны гарманічна ўліліся ў агульны ансамбль спек­такля. «Полымя». // Стройнае адзінства частак чаго-н. цэлага. Архі­тэктурны ансамбль. Гарадскі ансамбль. □ Злучаныя паміж сабою крылы будынка ўтвараюць прыгожы ансамбль вакол двара. «Маладосць».

2. Група артыстаў, якія выступаюць разам і складаюць адзіны мастацкі калектыў. Ансамбль песні і танца. □ Пасля лек­цыі выступаў калгасны ансамбль, а затым пачаліся агульныя танцы. Дуброўскі.

3. Музычны твор для некалькіх музыкантаў ці спевакоў. Дуэт цымбалаў – прыгожы ансамбль. «Маладосць».

[Фр. ensemble – разам]

Тлумачэнні слоў у слоўніку падаюцца пераважна ў выглядзе роз­нага тыпу лагічных азначэнняў (дэфініцый): лаканічныя фармулёўкі рэаль­нага значэння слова, раскрыццё значэння словаўтваральнай асновы, сінанімічны рад. У «Тлумачальным слоўніку беларускай мовы» шырока раскрываецца мнага­значнасць слова: прыводзяцца прамыя і пераносныя значэнні і адценні значэнняў слоў.

У 2002 г. выдадзена 3-е выданне «Тлумачальнага слоўніка беларускай літаратур­най мовы», які, па задуме складальнікаў, павінен адлюстроўваюць ас­ноўнае лексічнае багацце беларускай літаратурнай мовы перыяду 1980–90-х гадоў. Слоўнік змяшчае больш за 65000 слоў. Неабходна так­сама адзначыць і прызначаны для сярэдняй школы «Тлумачальны слоў­нік беларускай мовы» А. Я. Баханькова, І. М. Гайдукевіча, П. П. Шу­бы (1966, 1972, 1979, 1990).

Разнавіднасцю тлумачальных слоўнікаў з’яўляюцца дыялектныя (аб­ласныя, краёвыя, рэгіянальныя) слоўнікі, якія змяшчаюць і рас­тлу­мач­ваюць дыялектную лексіку, запісаную ў пэўнай гаворцы, у якой-небудзь мясцовасці Беларусі ці яе пагранічча. Ужо надрукавана каля 20 бе­ларускіх дыялектных слоўнікаў. Сярод іх «Дыялектны слоўнік» Ф. М. Янкоўскага (вып. 1–3, 1959, 1960, 1970), які адлюстроўвае гаворкі Глу­скага раёна Магілёўскай вобласці; «Дыялектны слоўнік: Гаворкі Мсці­слаўчшыны» Г. Юрчанкі (1966), «Дыялектны слоўнік» П. Сцяцко (1970), «Дыялектны слоўнік Лоеўшчыны» Т. С. Янковай (1982), «Слоўнік бела­рускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча» (1979–1986), «Тураўскі слоўнік» (1982–1987) ды іншыя.

Крыніцай для вывучэння слоўнікавага складу мовы мінулых эпох з’яўляюцца гістарычныя слоўнікі, якія можна разглядаць і як помнікі культуры. Зафіксаванае ў ім слоўнае багацце мінулых эпох яскрава характарызуе ступень развіцця народа, кола яго духоўных інтарэсаў, звычаі, абрады, побыт і ўзровень матэрыяльнай культуры. У 1961 г. у Інсты­туце мовазнаўства імя Якуба Коласа пачалася праца над выдан­нем «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» (пад рэд. А. І. Жу­раў­скага), першы выпуск якога выйшаў у 1982 годзе. Храналагічна слоўнік ахоплівае амаль чатыры стагоддзі з ХІV да ХVІІІ ст. і адлюстроўвае лексіку мастацкіх, навуковых, публіцыстычных, рэлі­гійных, юрыдычных ды іншых жанраў старажытнага беларускага пісьменства.

Этымалагічныя слоўнікі раскрываюць паходжанне слова, аднаў­ляюць яго пачатковае значэнне, паказваюць змены ў значэнні і гукавым афармленні слова. У 1978 г. Інстытут мовазнаўства пачаў выданне «Эты­ма­ла­гічнага слоўніка беларускай мовы», асноўная задача якога – рэ­канструяваць першапачатковае значэнне слова. У слоўнікавым арты­ку­ле раскрываецца лексічнае значэнне слова, прыводзяцца семан­тыч­ныя паралелі з іншых моў, высвятляецца першапачатковае значэнне слова, пры неабходнасці робяцца спасылкі на іншыя этымалагічныя даведнікі.

У слоўніках іншамоўных слоў адзначаюцца словы, запазычаныя з іншых моў, падаецца напісанне кожнага слова, яго значэнне як у мове-першакрыніцы ці ў мове-перадатчыцы, так і ў сучаснай беларускай мове. У 1999 г. выда­дзены «Слоўнік іншамоўных слоў» А. М. Булыкі ў 2-х тамах. Прыклад з гэтага слоўніка:

АЭРОБІ́КА (ад гр. aer = паветра + bios = жыццё) – праграма фізічнага аздараўлення на аснове фізічных практыкаванняў пераважна цыклічнага характару (хадзьба, бег, плаванне і інш.).

У арфаграфічных і арфаэпічных слоўніках даецца правільнае напі­сан­не і вымаўленне слоў. Сярод такіх слоўнікаў трэба адзначыць «Слоўнік бела­рускай мовы: Арфаграфія, Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Слова­­змяненне» (1987), «Арфаграфічны слоўнік для сярэдняй школы» (1990. 6-е выд.) М. П. Лобана і М. Р. Судніка, дзе падаюцца не толькі сло­вы, якія могуць выклікаць цяжкасці пры напісанні, а і асноўныя пра­вілы правапісу, назвы дзяржаў, іх сталіц, прозвішчы, асабовыя імёны. Асноўным аб’ектам увагі «Кароткага слоўніка бела­рускай мовы: Права­піс. Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжы­ванне» Г. У. Ара­шонкавай і В. П. Лемцюговай (1994) з’яўляюцца цяжкасці бела­рускай мовы, якія ўзнікаюць пры напісанні і вымаўленні імёнаў, пастаноўцы націску, пры выбары слоў і іх формаў. Каштоўным даведнікам па акцэнта­лагічных нормах беларускай мовы з’яўляецца «Слоўнік націску ў беларускай мове» М. В. Бірылы (1992). Розным праблемам бела­рускага правапісу прысве­чаны слоўнікі Г. У. Арашонкавай, і В. П. Лем­цю­говай «Кіраванне ў беларускай і рускай мовах» (1991), М. Р. Прыго­дзіча «Асобна, разам, праз дэфіс» (1994), «Слоўнік беларускай мовы (цяж­касці правапісу, вымаўлення, акцэнтуацыі, словазмянення)» (скла­дальнікі Л. А. Ламека, Ул. Б. Ламека – 2000).

У слоўніках сінонімаў падаюцца сінанімічныя рады слоў. Словы гру­пу­юцца вакол апорнага слова – дамінанты, якое найбольш дакладна і поўна выражае агульнае паняцце. Сінанімічныя рады размешчаны ў алфавітным парадку паводле загаловачнага слова. Ужыванне кожнага сіноніма з сінані­міч­нага рада суправаджаецца ілюстрацыйным прыкладам з мастацкай літара­туры, фальклору. У канцы слоўніка ёсць індэкс (алфавітны пералік) усіх слоў сінанімічных радоў, які дапамагае лягчэй і хутчэй знайсці і падабраць патрэбны сінонім. У «Слоўніку сінонімаў і блізказначных слоў» М. К. Клышкі (1993) змешчана каля 1900 сінанімічных радоў. Напрыклад:

КРЫЧА́ЦЬ, гука́ць, е́нчыць, гарлапа́ніць, гарла́ніць, галёкаць, раўці ́, верашча́ць, дзе́рціся (разм.) □ дзе́рці гло́тку, рваць гло́тку, захо́дзіцца кры́кам, захо́дзіцца ад кры́ку (прыклад на кожнае слова).

Слоўнікі амонімаў і паронімаў дапамагаюць правільна ўжываць і не блы­таць словы з блізкім або аднолькавым гучаннем і розным значэннем як у бела­рускай, так і рускай мовах. Да такіх слоўнікаў у беларускай лексікаграфіі адносяцца «Цяжкія выпадкі ўжывання блізкіх па гучанню слоў» (1977) С. М. Граб­чыкава, «Межъязыковые омонимы и паронимы» (1980) С. М. Граб­чыкава, «Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы» (1987) Г. У. Арашонкавай і В. П. Лемцюговай, «Слоўнік амонімаў» (1991) В. Дз. Старычонка.

Слоўнікавы артыкул у слоўніку амонімаў:

люты 1–2, тып V

ЛЮ́ТЫ ¹ прым. Злы, жорсткі. Люты звер; люты чалавек; лютая нянавісць да ворагаў.

ЛЮ́ТЫ ² м. Другі месяц года. У лютым пачынаюцца студэнцкія канікулы.

Слоўнікавы артыкул у слоўніку паронімаў: