ЛІТАРАТУРА ПЕРЫЯДУ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ

Агульная характарыстыка. Беларусь — адна з еўрапейскіх краін, якая можа як ніякая іншая перажыла мноства спусташальных войнаў. Такой была для яе і другая сусветная. Гэта была вайна, якая наклала адбітак на ўсе сферы жыцця. Ад яе залежаў лёс нацыі, кожнага чалавека паасобку. Перыяд вайны патрабаваў высокай духоўнай стойкасці, мужнасці і патрыятызму. У гэты цяжкі час народ праявіў масавы гераізм у змаганні з ворагам. У краіне разгарнуўся шырокі партызанскі рух.

Свой уклад у барацьбу з каварным ворагам унесла і творчая інтэлігенцыя Беларусі. У выступленні на сакавіцкай сесіі Акадэміі навук Беларусі ў 1942 г., якая праводзілася ў Казані, Я.Купала адзначаў: «Я з гонарам і радасцю магу падкрэсліць, што наш перадавы атрад мастацкай інтэлігенцыі — беларускія пісьменнікі разам з усім савецкім народам, не шкадуючы сіл і свайго жыцця, актыўна змагаюцца супраць фашысцкіх варвараў. Беларуская літаратура на працягу ўсёй сваёй гісторыі была, ёсць і будзе магутнай зброяй у руках народа ў барацьбе супраць крывавых прыгнятальнікаў і парабаціцеляў. Працаўнікі мастацтва Беларускай ССР хто са зброяй у руках, а хто сваім мастацкім словам, музыкай, малюнкам дапамагаюць біць заклятага ворага. Усе яны з'яўляюцца ўдзельнікамі Вялікай Айчыннай вайны»^{1 .} У той грозны час у рады дзеючай арміі ўступілі К.Крапіва, М.Лынькоў, П.Глебка, А.Куляшоў, П.Броўка, П.Панчанка, М.Танк і інш. На палях бітваў загінулі 22 сябры Саюза пісьменнікаў Беларусі, сярод іх 3.Астапенка, Л.Гаўрылаў, А.Гейнэ, А.Жаўрук, А.Коршак, М.Сурначоў, А.Ушакоў, I.Шапавалаў, Г.Шведзік, X.Шынклер і інш.

Нягледзячы на выключныя цяжкасці ваеннага часу, прадаўжалі працу навуковыя і культурна-асветныя ўстановы Беларусі: у Свярдлоўску — праўленне Саюза пісьменнікаў, у Казані — Акадэмія навук, у Маскве — радыёстанцыя «Савецкая Беларусь». Прадстаўнікі беларускай культуры знайшлі цёплы, сардэчны прыём у рэспубліках Савецкага Саюза.

У гарадах Расіі, Казахстана працавалі беларускія тэатры: у Томску — Першы Беларускі драматычны тэатр, ва Уральску, а затым у Арэхава-Зуеве — Другі Беларускі драматычны тэатр, у Горкім — Беларускі дзяржаўны тэатр оперы і балета.

На франтах выдаваліся беларускія газеты і часопісы: «Савецкая Беларусь», «За свабодную Беларусь», «За Савецкую Беларусь», «Раздавім фашысцкую гадзіну», «Партызанская дубінка». У 1943 г. у Маскве пачаў выходзіць часопіс «Беларусь». На старонках гэтых перыядычных выданняў друкаваліся вершы беларускіх пісьменнікаў, артыкулы, паэмы («Сцяг брыгады» А. Куляшова), п'есы («Проба агнбм» К. Крапівы), апавяданні.

Творы беларускіх пісьменнікаў друкаваліся ў рускамоўных выданнях. Іх актыўнымі перакладчыкамі былі вядомыя паэты М.Ісакоўскі, С.Гарадзецкі, М.Галодны, П.Сямынін, М.Рыленаў, Д.Кедрын і інш. Былі выдадзены асобнымі кнігамі творы беларускіх паэтаў «Сны о Родине» (1941), «За Советскую Беларусь» (1942), «Беларусь в огне» (1943) Я.Купалы; «Голос земли» (1942) Я.Коласа; «Тебе, Беларусь» (1942) П.Панчанкі; «К родным берегам» (1943) П.Броўкі. У Маскве і Ташкенце праводзіліся вечары беларускай паэзіі. На франтавых шляхах сустракаліся і чыталі свае творы беларускія, рускія і іншыя майстры мастацкага слова.

Не перапынілася літаратурна-мастацкае жыццё і на акупіравакай ворагам тэрыторыі Беларусі. Тут, асабліва ў партызанскіх зонах, пашыралася масавая паэзія, творчасць прафесіянальных пісьменнікаў, якія аказаліся на акупіраванай тэрыторыі і сталі партызанамі ці падполыпчыкамі: А.Астрэйкі, Я.Брыля, А.Бялевіча, М.Васілька, М.Засіма, А.Іверса, Н.Тарас, В.Таўлая, П.Пестрака.

У сваім развіцці беларуская літаратура часу Айчыннай вайны абапіралася на традыцыі класікі, нацыянальнага фальклору, найболын значныя здабыткі героіка-рэвалюцыйнай паэзіі папярэдніх часоў. Разам з тым пад уплывам новых абставін у ёй адбыліся прыкметныя змены ў стылі і жанравых формах. Шырокую папулярнасць набылі вершы-клятвы, вершы-наказы і звароты, узнёслыя словы пра воінаў-герояў з вялікім зарадам гневу і помсты, памфлеты, сатырычныя творы.

Безумоўна, не ўсё напісанае ў гады вайны вытрымала выпрабаванне часам, не ўсё раўназначнае па сваіх вартасцях. Найбольшых поспехаў дасягнулі тагачасныя паэзія і публіцыстыка. Цікавым быў творчы вопыт К.Чорнага ў эпічным адлюстраванні падзей вайны. Раманы і аповесці пісьменніка «Млечны шлях», «Пошукі будучыні», «Вялікі дзень», «Скіп'ёўскі лес», над якімі ён працаваў у ваенныя гады, аказалі ўгоіыў на творчасць многіх сучасных празаікаў.

Раскрываючы шляхі развіцця беларускай літаратуры ваенных гадоў, сёння нельга абысці ўвагай творчасць тых пісьменнікаў, якія групаваліся вакол легальных беларускамоўных выданняў, што выходзілі ў той час у акупіраванай Беларусі. Супрацоўнікамі такіх газет былі Ф.Аляхновіч, Н.Арсеннева, Я.Золак, Хв.Ілляшэвіч, У.Клішэвіч, А.Салавей і інш. У сваіх творах гэтыя пісьменнікі апявалі родную Беларусь, выступалі з патрыятычнымі творамі.

Паэзія. Паэзія часу Вялікай Айчыннай вайны сцвярджала высокія ідэалы нашага народа, якія фарміраваліся на працягу шматвяковай яго складанай гісторыі.

У першыя вельмі цяжкія для народаў Савецкага Саюза дні вайны былі пашыраны публіцыстычныя вершы з характэрнай для іх агітацыйнай накіраванасцю. У іх перададзена пачуццё нечаканасці таго, як пачалі разгортвацца ваенныя падзеі. У перадваенныя гады ў нашай паэзіі былі пашыраны вершы на абаронную тэму. У іх сцвярджалася самаахвярнасць савецкіх салдат у будучай вайне, але ніхто не мог нават падумаць, што ім давядзецца адступаць.

Рэальныя падзеі першых месяцаў вайны выклікалі ў паэтаў пачуццё гневу да каварнага ворага і жаданне дапамагчы свайму народу захаваць баявы дух і патрыятычныя пачуцці, адчуванне сваёй чалавечай і наііыянальнай годнасці ў гэты цяжкі час. Ужо на трэці дзень вайны ў газеце «Правда» на беларускай мове быў надрукаваны вершзаклік Я.Коласа «Шалёнага пса— на ланцуг!».

Да зброі, народы раскутай краіны: Разбойнік штурмуе наш дом! Магутнаю раццю, патокам адзіным Абрушым на ворага гром! —

пісаў Я.Колас. У той жа дзень гэты верш змясціла «Звязда», а побач вершы «Смялей у бой» П.Глебкі і «Мы пойдзем за праўду...» А.Бялевіча.

Агітацыйная публіцыстычная лірыка была адрасавана салдатам-франтавікам, партызанам, падполыычыкам, да якіх яна даходзіла праз франтавую газету, лістоўку, радыё. Вось чаму ў той час на першы план выступаюць такія формы, як верш-пасланне («Беларускім партызанам» Я.Купалы, «Абаронцам роднай зямлі» Я.Коласа, «Байцу беларускага фронту» М.Танка), баявая песня («Песня пілота» Я.Коласа, «Партызанская» М.Танка), лірыка-публіцыстычны маналог («Ноч перад святам» П.Панчанкі, «28 чэрвеня» М.Танка). У заклікальна-агітацыйных вершах для ўзмацнення іх эмацыянальнасці выкарыстоўваліся прыбмы градацыі, анафары, унутраныя паўторы, афарыстычныя рэфрэны.

Сваёй гуманістычнай скіраванасцю і публіцыстычным пафасам паэзія пачатку вайны пераклікаецца з антыфашысцкай лірыкай 30-х гадоў. У той час з'явілася шэраг твораў, якія ўяўляюць сабою наследаванне вядомым паэтам. Так, партызанская песня «Праважала сына маці» складзена на аснове верша Я.Купалы «Выпраўляла маці сына». На аснове Купалавага тэксту «Над ракою ў спакою» была створана «Балада аб партызанцы Галіне». Са строфамі драматызаванай паэмы П.Глебкі «Над Бярозайракой» пераклікаецца партызанская песня «Над Бярозай-ракой, над далінаю».

Шырокае распаўсюджанне ў гады вайны набылі вершы-подпісы пад плакатамі. Ідэя ў іх выказваецца публіцыстычна, як, напрыклад, у вершы Я. Коласа «Запытай ты сябе, чалавеча...»:

Запытай ты сябе, чалавеча: Што зрабіў для айчыны, ці многа? I які ўзяў цяжар ты на плечы, Каб наблізіць наш час перамогі?

«Па сваёй сутнасці паэзія першых месяцаў вайны была паэзіяй абагульняючых высноў,— справядліва адзначае М.Ярош.— Вышыня майстэрства, сіла і дзейснасць твора вызначыліся тым, наколькі істотным, згушчаным у адну ўсебаковую эмоцыю, у адно парыванне быў паэтычны змест твора і наколькі ўладна і моцна гэты твор пранікаў у душу»¹. Аднак рэальны воблік вайны ва ўсёй яго складанасці не мог быць выяўлены ў форме адной стылявой плыні. Час вымагаў і індывідуальна-асабовай лірыкі, чуйнай да болю, трывог, гневу чалавека.

Такія творы пачалі паяўляцца ўжо ў пачатковы перыяд вайны. Найчасцей гэта былі вершы, напісаныя пад уражаннем адступлення. Многія пісьменнікі на ўласныя вочы бачылі адступленне і арміі, і цывільных людзей на ўсход з усімі яго бедамі і жахамі.

Ад гора горкага

Я цёмны стаў.

Ну чым я памагу малой дзяўчынцы?

Я ж сам таксама круглы сірата,

Брыду далей ад смерці па гасцінцу...—

так выявіў свае пачуцці таго часу А.Астрэйка.

Яшчэ болын трагічны малюнак пачатковага перыяду вайны падаў П.Глебка ў вершы «Галасы дарог»:

У каляіне злегшы гразкай, Уся дзіравая ад ран, Стаіць дзіцячая каляска, Ляжыць разбіты чамадан.

Вакол яго бялеюць трупы, I па абочынах равоў. Забітыя сінеюць трупы, I яркая цямнее кроў.

А воддаль на грудку высокім, Нібы не зрокшыся жыцця, Ляжыць пажоўклае ад спёкі I нерухомае дзіця.

Арганічнае спалучэнне фальклорна-рамантычнай вобразнасці з прыёмамі публіцыстычнага выяўлення ідэі ўласціва вершам Я.Купалы «Беларускім партызанам» і «Зноў будзем шчасце мець і волю». Вялікую ідэйна-мастацкую ролю ў іх адыгрываюць традыцыйныя вобразы-сімвалы (груган, совы, чорная ноч). У рытміка-інтанацьійным ладзе верша «Беларускім партызанам» можна адчуць арыентацыю на паэтычна-сінтаксічныя прыёмы народнай песні . У лірычным плане падае Я.Купала вобраз роднай Беларусі ў вершы «Зноў будзем шчасце мець і волю». Вораг салдацкім ботам топча зямлю, «што леты, зімы жыла шчасліваю, свабоднай». Але Беларусь скарыць нельга: здзекі выклікалі ўсенародны гаеў і пачуцці помсты. Паэт сцвярджае, што барацьба, якую вядзе народ, мае вялікі гуманістычны сэнс. Змаганне ідзе за мірны шчаслівы дзень. Прыйдзе час, і «святочна прыбяруцца людзі», вярнуўшыся да родных хат і палеткаў. Наследуючы фальклор, Я. Купала ўвасабляе пасляваенную будучыню ў вобразе каласістай нівы: «і схінуцца, як калісьці, для нас нашы каласью. Матыў мірнай стваральнай працы, аднаўлення зруйнаваных вёсак і гарадоў, які вьвначае змест верша, набываў шырокае гучанне ў беларускай паэзіі.

Праз вобразы, звязаныя з адвечнай земляробчай працай (чыстае зерне, дождж праменны, буйнае збожжа), сцвярджаецца глыбока гуманістычная ідэя: жыццё і праца непераможныя — у вершы П.Броўкі «Будзем сеяць, беларусы!». Традыцыйны паэтычны вобраз-сімвал разгорнуты ў ім у маляўнічую паэтычную карціну:

Стане поле каласіцца, Ляжа шоўкавым абрусам, Будзем сеяць, беларусы! Закрасуе буйна збожжа...

Тэма Радзімы — галоўная ў тагачаснай беларускай паэзіі. У многіх вершах, асабліва ў напісаных у пачатку вайны, вобраз Радзімы насіў «эмблемны» характар. Паэты звярталі ўвагу пераважна на тое, што раскрывала змест такіх паняццяў, як народ, нацыя, дзяржава. У грозны час выпрабаванняў паэзія становіцца асабліва ўважлівай да народнай гісторыі, да зямлі, на якой гэтая гісторыя здзяйснялася. Паэты глыбока перажывалі горыч расставання з бацькоўскім краем.

Ёсць у кожнага з нас

Незгасальная мара —

Свой куток,

Свой парог,

Свой пад вокнамі клён,—

пісаў П. Броўка ў вершы «Байцам-беларусам». Увесь час лірычны герой чуе ўсплёскі «хваляў шырокай Дзвіны». Герой М.Танка не можа забыць «сінь Нарачы». «I поіць акрываўленая Свіслач нянавісцю паэтавы радкі», — прызнаваўся П.Панчанка ў вершы «Змагайцеся адважна за Радзіму».

Паэзія імкнецца ажывіць народныя паданні і легенды, паставіць гераічны эпас на службу часу. У аснове верша П.Броўкі «Кастусь Каліноўскі» ляжыць народнае паданне пра нацыянальнага героя беларускага народа: «А з вёскі да вёскі ідуць пагалоскі: «Жыве ў Беларусі Кастусь Каліноўскі». Гераічная сучаснасць пераклікаецца ў вершы з гераічным мінулым.

У паэзіі ажываюць вобразы «Слова пра паход Ігаравы». Барвовае воблака нагадала лірычнаму герою верша П.Панчанкі «Курганы» далёкія «палавецкія часы». Яму здалося, быццам ажылі прыдняпроўскія курганы. Герой гатовы ахвяраваць жыццём, каб вораг не апаганіў «славу пачэсную» роднай зямлі. Яму ўспамінаецца паход Ігара і плач Яраслаўны:

Яраслаўна заплача па новаму Ігару, Сумны голас пакоціцца шалямі рэк.

Эмацыянальнапаэтычнае пераасэнсаванне знайшоў вобраз Яраслаўны ў лірычным вершы К. Кірэенкі «Ты — мая Яраслаўна». Воін глыбока перажывае расставанне з родным домам, ведае, пгго пра яго непакояцца блізкія і сярод іх верная сяброўка жыцця:

Ты — мая Яраслаўна, I калі табе сніўся крумкач Над параненым мной — Што ж, не сорам, паплач. Мне сляза твая шчырая Будае збавай ад смугку і стомы. 3 ей з ваеннага выраю Пераможцам вярнуся дадому.

Цікавую спробу паставіць на службу дня бессмяротнае «Слова» робіць А.Вялюгін. Ён піша ў стылі фальклору твор, які ўяўляе сабой вершаваны пераказ плачу Яраслаўны, што смуткуе па мужу. Вобразы «Слова пра паход Ігаравы» падаюцца аўтарам праз прызму суровай вайны, удзельнікам якой ён быў сам: «Пачарнела спелае калоссе, хмары нізка ходзяць над зямлёй». У заключным галашэнні гучыць не нараканне на горкую долю, як у арыгінале, а заклінанне, у якім сцвярджаецца ідэя самаахвярнасці ў імя Радзімы:

Заклінаю, валадар адзіны: як паганец вытапча палі — I мяне, і князя, і дружыну лепш на попел полымя спалі.

(«Плач Яраслаўны»)

Такая арганічная сувязь з патрыятычнымі матывамі твораў даўняй літаратуры — нярэдкая з'ява ў тагачаснай паэзіі.

«Мы вернемся» — так назваў М.Танк свой першы ваенны верш. У ім гучыць цвёрдая ўпэўненасць паэта ў перамозе: «Настане дзень баёў апошніх!». Герой верша «Яшчэ нямала вёрст і дзён...» уступае ў бітву за высакародныя ідэалы братэрства і шчасця людзей:

Мы прынясём сцягоў зару, Свабоду, мір палям і хатам, I зноў ты будзеш, Беларусь, Квітнець з сям'ей народаў братніх.

Каб паказаць маштабы трагедыі, што перажывае яго родная Беларусь, М. Танк выкарыстоўвае вобраз Дантавага пекла:

Толькі цені ўстаюць —

I цень кожны гаворыць мне імя —

I праз горад ідуць,

I, як Дантэ, іду я за імі...

Гэта, можа, страшней

Ад усіх падарожжаў у пекла,

Дзе б агнямі мяне

За грахі катавалі і секлі.

(«Мы ў свой горад прыйшлі»)

У заключных радках суровыя інтанацыі прыглушаюцца, узмацняецца жыццесцвярджальны пафас. «Праз вяршыню гадоў» бачыцца герою горад з маладымі садамі, увесь заліты сонцам. А цяпер чуюцца толькі гулкія грымоты гармат, грукат абозу. Герой бачыць, як зза Дзвіны, зза палескіх імшар і туманоў, зза Бярэзіны ў свой горад ідуць партызаны. I яму здаецца, што

Гэта — новы прылбт

Птушак з выраю віць свае гнёзды.

Так у вершы М.Танка ажывае старадаўні вобраз-сімвал, які ўжыў некалі Ф.Скарына ў прадмове да першай беларускай друкаванай кнігі. Вайна, што прымусіла многія тысячы людзей зведаць лёс выгнаннікаў, зноў выклікала яго да жыцця.

Глыбокай народнасцю вызначаецца паэзія П.Броўкі ваеннага часу. Паэту ўласцівы народны погляд на падзеі і факты франтавога жыцця. Вершы яго прасякнуты высокай грамадзянскасцю і адначасова адухоўлены тонкім лірызмам:

Знаю, сціхнуў бы боль, Каб напіўся жывіцы 3 той крыніцы, Што смагу таліла не раз, Каб чабору таго, Каб тае медуніцы, Каб паветра з бароў, Што пад Мінскам у нас.

(«Рана»)

Радзіма ў вершах П.Броўкі найчасцей персаніфікуецца і выступае ў вобразе маці. У цэнтры сваіх твораў паэт ставіць народныя характары. Героі яго вершаў — народны мсцівец, якога лясным салдатам зрабіў людскі гнеў («Партызан Бумажкоў»), вясковая жанчына — маці трох сыноў, што пайшлі на бой за родны край («Дахаты»), дзяўчына-паланянка («НадзяНадзейка»), воін-франтавік («Спатканне»).

У многіх вершах П.Броўкі часу вайны даволі адчувальны ўплыў фальклору. Паэт творча выкарыстоўвае народную сімволіку («Магіла байца», «Возьмем сеўні»), народна-песенныя інтанацыі («Надзя-Надзейка»). Усё гэта ўзбагачае і разнастаіць асаблівасці лірызму паэзіі П.Броўкі.

Інтымна-медытатыўнай засяроджанасцю вызначаюцца лепшыя вершы П.Глебкі перыяду Вялікай Айчыннай вайны. Вымушанае расстанне з Радзімай выклікала ў душы лірычнага героя зусім зразумелыя пачуцці тугі, пяшчоты і замілавання да роднай зямлі:

Зямля беларуская, сонечны край, Пачуй жа наш голас любві! У шчодрасці стомленым дужасці дай, Знябытых ад мук ажыві!

(«Мы вернемся»)

На цяжкіх дарогах вайны герой П.Глебкі не агрубеў, не страціў цеплыні чалавечых пачуццяў, высакароднасці. У яго думках часта ажываюць вобразы маці, маленькіх сыноў і дачок, што пакутуюць у няволі і чакаюць яго, вызваліцеля і пераможцу.

Адметным лірызмам характарызуецца творчасць П. Панчанкі. 3 выключнай мастацкай сілай выявіў паэт усю складанасць перажыванняў воінафрантавіка — яго сум і радасць, боль і гнеў, няўтольную прагу аддомсціць ворагу: Краіна мая, маці мая, Час твой цяжкі і гаротны! Топча, катуе тваю зямлю

Вылюдак ашалелы.

Я кроў да апошняе кроплі пралью,

Каб толькі табе палягчэла.

(«Краіна мая»)

Лірычны герой П.Панчанкі — асоба шматгранная, цэласная. Балюча перажываючы расстанне з роднай зямлёй («Кожны з нас прыпасае Радзімы куток...»), свой воінскі абавязак ён бачыць у тым, каб «перамогу і шчасце прынесці любімай краіне», добра разумее, што як салдат ён выконвае вялікую гуманістычную місію — змагаецца за высокія ідэалы свабоды, шчасця.

Выключнае месца ў творчасці П.Панчанкі і ўсёй беларускай паэзіі ваенных гадоў займае лірычны цыкл «Іранскі дзённік». У ім асабліва ярка выявіўся лірычны талент паэта, патрыятычны пафас яго лірыкі.

Высокія грамадзянскія матывы вызначаюць змест паэзіі А.Куляшова. Асаблівай папулярнасцю карысталіся яго балады.

Балада як ліраэпічны жанр нечым набліжаецца да паэмы і трагедыі. У ёй паказваюцца моцныя характары, адлюстроўваюцца напружаныя жыццёвыя сітуацыі. Вялікая Айчынная вайна давала мноства прыкладаў выключнага гераізму савецкіх людзей. Гэта і вызначыла змест такіх твораў баладнага жанру, як «У завею», «Балада пра партызана Дубягу» М.Танка, «Пасланец» П.Глебкі, «Балада аб чатырох заложніках», «Маці» А.Куляшова, «Герой» П.Панчанкі.

«Баладу аб чатырох заложніках» А.Куляшоў прысвяціў партызанскаму камандзіру бацьку Мінаю. Гераічнае ў творы паказваецца не як выключны факт, а як агульнанародная, масавая з'ява. Вобразы гэтай балады перарастаюць у сімвалы вечнасці і непераможнасці жыцця.

Умоўна-сімвалічны план выкарыстаны з той жа мэтай і ў баладзе П.Панчанкі «Герой». Калі загінуў герой-пехацінец, горыч страты адчула нават прырода: «Стала балюча і травам, і росам, і ветрам гаючым, што прыляцелі з валдайскіх азёр». Пейзажныя малюнкі ў ваеннай паэзіі перадаюць выключна напружаны драматызм падзей, узрушаны псіхалагічны стан лірычнага героя.

У гады вайны ў беларускай паэзіі плённа развіваўся жанр фальклорна-рамантычнай балады, звязанай сваімі вытокамі з народнай песняй і казкай. У баладах «Магіла байца» і «Маці» П.Броўка і А.Куляшоў выкарыстоўваюць традыцыйныя матывы цвіцення і завядання прыроды ў залежнасці ад лёсу чалавека. У першай з іх прырода аплаквае трагічную смерць салдата: «Па Сожу журботныя хвалі хадзілі, па долі салдацкай яны галасілі». У другой — маці салдата з вялікага гора просіць палявую дарогу, каб тая задобрыла чэрствы камень, на якім не ўзыходзяць пасеяныя ёю зярняты, што сімвалізуюць жыццё. У эпілогу раскрываецца самаахвярнасць мацярынскай любові: маці стала каменем, а камень стаў зямлёю, і на ім прараслі зярняты:

На камні былым пры дарозе ўзыходзяць зярняты. Вяртаецца сын па дарозе з паходу дахаты.

Паспяхова развіваючы традыцыі фальклорна-рамантычнай балады, кожны з названых паэтаў выяўляў сваю творчую індывідуальнасць, разнастаіў тыпалогію жанру. У баладах А.Куляшова і П.Панчанкі на першы план вылучаецца трагічнае. Ад паэтычных радкоў вее суровасцю, лірычныя інтанацыі стрыманыя. П.Броўка і М.Танк шырока выкарыстоўваюць умоўны план, асацыятыўныя вобразы, казачныя сітуацыі.

У агульным развіцці паэтычных жанраў балада перыяду Вялікай Айчыннай вайны адыграла вялікую ролю. 3 гэтым жанрам быў звязаны пераход некаторых нашых паэтаў ад малых вершаваных форм да паэмы (А.Куляшоў, А.Вялюгін).

У суровыя гады вайны мужнеў голас маладых паэтаў-франтавікоў, якія ў даваенны час заявілі пра сябе першымі вершамі. Непасрэднымі ўдзельнікамі баёў былі многія пачынаючыя аўтары. Прымаў удзел у абароне Масквы, вызваленні Варшавы К.Кірэенка. У яго франтавых вершах, якія склалі зборнік «Ранак ідзе», адлюстраваны ваенныя салдацкія будні, выказана радасць сустрэчы з роднай зямлёй («Поле»). Для вершаў паэта характэрна рамантычная прыўзнятасць, схільнасць да ўзбуйнення асобы героя. Імкненнем пранікнуць у свет перажыванняў воінафрантавіка прасякнуты першыя вершы М.Аўрамчыка («Галубы», «Уначы перад наступленнем»). Малады паэт нярэдка звяртаўся да жанру балады. Суровымі, трагічнымі інтанацыямі прасякнуты яго верш «Трое» — пра выключную салдацкую мужнасць і жыццястойкасць. Шчырасцю пачуццяў падкупляюць вершы А.Вялюгіна пра родную Беларусь, успамін аб якой абуджаў у воінаў-беларусаў высакародныя пачуцці патрыятазму («Перапёлачка», «Васількі»).

Як ужо адзначалася, вайна заўчасна спыніла літаратурную дзейнасць многіх паэтаў, якія ўпэўнена пачыналі свой творчы шлях у перадваенныя гады. Не вярнуліся з вайны 22 члены Саюза пісьменнікаў Беларусі. У іх ліку 3.Астапенка.

У 30-я гады 3.Астапенка выдаў тры паэтычныя зборнікі: «На ўсход сонца» (1931), «Краіне» (1931), «Абураныя» (1932). Вершы былі прасякнуты радасным настроем, верай у шчаслівую будучыню краіны. Паэта хвалявала тэма гераічнай барацьбы працоўных Заходняй Беларусі («Ноч на станцыі Негарэлае», «Два таварышы»). У гады вайны зпад гара паэта выходзяць вершаваная аповесць «Ганна», паэма «Эдэм», цыкл вершаў «Спаленая вёска».

На берагах Волгі, абараняючы Сталінград, загінуў малады паэт А.Жаўрук. Да вайны ён быў вядомы як аўтар двух паэтычных зборнікаў — «Ручаіны» (1936) і «Дняпро выходзіць з берагоў» (1938). Вершы паэта выяўлялі радасныя настроі маладога пакалення, пачуцці юнацкага кахання.

У перадваенныя гады актыўна выступалі ў друку А.Коршак і М.Сурначоў. А.Коршак выявіў улюбёнасць у жыццё, шчырасць юнацкіх мар і захапленняў. У некаторых яго вершах гучаў матыў прадчування вялікіх ваенных выпрабаванняў. Для лірычнага героя А.Коршака ваеннага часу характэрны такія рысы, як дабрыня, шчырасць, таварыскасць, любоў да прыроды і адчуванне яе прыгажосці («Расстрэл», «Паранены»).

Ваенныя вершы М.Сурначова вызначаюцца глыбока інтымным настроем. У іх грамадскае, агульназначнае выяўляецца як запаветна асабістае:

Старонка мая, у смутку Ты сына свайго не кляні! Мне ў кожным лясным закутку Сняцца твае кляны, Хваёвыя пералескі, Пасек мядзвяны пах...

(«Старонка мая...»)

Цікавай старонкай у паэзію перыяду вайны ўпісваецца творчасць беларускіх паэтаў, што апынуліся на часова акупіраванай ворагам тэрыторыі, сталі партызанамі ці падпольшчыкамі. У адным з партызанскіх атрадаў на Палессі змагаўся П.Пестрак. У яго вершах выявілася ўпэўненасць народа ў немінучай перамозе над ворагам («На варце», «Пад зорным небазводам»).

Шырокай папулярнасцю сярод партызан і насельніцтва захопленых ворагам вёсак і гарадоў карысталіся творы А.Астрэйкі. Яго вершы, напісаныя ў кароткія і трывожныя перапынкі паміж баямі, у часы зацяжных блакад, па сваёй форме і змесце блізкія да народнай паэзіі. Асобныя з іх сталі папулярнымі песнямі партызан і пазней былі зафіксаваны як народныя («У лесе, на імшыстай палянцы»). У 1943 г. у падпольнай друкарні на Случчыне выйшаў зборнік А.Астрэйкі «Слуцкі пояс».

Перайшоўшы лінію фронту, пэўны час знаходзіўся ў брыгадзе бацькі Міная паэт А.Бялевіч. Там ён напісаў сваю першую паэму «Мой майстра».

Жахі фашысцкай акупацыі з першых да апошніх яе дзён зведаў М.Засім. Пры яго непасрэдным удзеле зараджалася і развівалася падполле і партызанская барацьба (ён быў інструктарам антыфашысцкага камітэта Брэсцкай вобласці). Паэт бачыў пакуты і смерць людзей, масавы гераізм народа і расказаў пра гэта ў цыкле патрыятычнай лірыкі «Партызанская зброя».

У суровых умовах вайны зброяй і словам змагаліся з ворагам В.Таўлай, які стаў партызанскім сувязным, А.Іверс — мужны народны мсцівец. У іх творчасці, прасякнутай глыбокімі пачуццямі патрыятызму, узнавіліся традыцыі давераснёўскай заходнебеларускай масавай паэзіі.

Шырокае распаўсюджанне ў гады вайны набыла сатырычная паэзія. На старонках перыядычных выданняў «Раздавім фашысцкую гадзіну», «Партызанская дубінка» змяшчаліся злабадзённыя і палітычна завостраныя сатырычныя вершы, байкі, памфлеты, аўтарамі якіх былі К.Крапіва, П.Броўка, П.Глебка, П.Панчанка, М.Лужанін і інш. Асабліва папулярнымі былі творы К.Крапівы. Яны вызначаліся дасціпнасцю, шырынёй абагульненняў («Фрыцавы трафеі», «Янка і Карла»). Пісьменнік творча развіваў традыцыі нацыянальнай сатыры. Высокая культура яго твораў станоўча ўплывала на масавую сатырычную паэзію.

На выключна драматычным этапе гісторыі, якім была Вялікая Айчынная вайна, плённа развіваецца ў літаратуры жанр паэмы, якая смела брала на сябе функцыі вялікай прозы, шырока і мнагапланава асвятляла падзеі вайны. Беларуская паэма часоў Вялікай Айчыннай вайны — жанр сінтэтычны. У ёй арганічна спалучаліся эпас, лірыка і драма.

Ля начаткаў беларускай паэмы ваенных гадоў стаяць два розныя па стылю творы гэтага жанру — «Сцяг брыгады» А.Куля шова і «Паэма пра Смалячкова» П.Броўкі, напісаныя ў 1942 г. Апошняя належыць да дакументальнарэпартажных твораў, якія былі пашыраны ў пачатку вайны. У гэтым жанры працавалі ў той час многія вядомыя рускія паэты («Слова пра дваццаць восем гвардзейцаў» М.Ціханава, «За намі Масква» С.Васільева, «Сябры», «Безыменная вышыня» М. Матукоўскага).

«Паэма пра Смалячкова» — гэта разгорнуты паэтычны партрэт воіна — абаронцы Ленінграда. Прытрымліваючыся фактаў рэальнай біяграфіі, аўтар узбуйняе вобраз, і ў фінале твора Фядос Смалячкоў паўстае ў абліччы быліннага асілка, якому родная зямля дала «арліныя крыллі» і «зоркія вочы».

Ёсць напамін пра дакументальнасць і ў паэме А.Куляшова «Сцяг брыгады»: «Я не проста свой дзённік пішу...» Аднак форма дзённікавага запісу выкарыстана паэтам як прыём, які дазваляе закрануць многія пласты ваеннай рэчаіснасці (горад, фронт, захопленыя ворагам беларускія вёскі, глухая гасцінная леснічоўка), дае магчымасць дасягнуць зладжанасці ў архітэктоніцы, гэта значыць, выкарыстаць спосабы, якія характэрны для кампазіцыі лірычных, эпічных і драматычных твораў. У стылі паэмы сінтэзаваны багатыя традыцыі жанру — прыёмы разгорнутага эпічнага апавядання, імклівы сюжэт («Хоць хацеў бы я, не апішу бой за ўзгорак, за рэчку»), маналогісповедзі («Я хачу, каб вякі чорных асаў спалілі праклёнам»), прыгодніцкі план (стрэл на вяселлі здрадніка Мядзведскага), казачныя і ўмоўнасімвалічныя малюнкі (разбураны Мінск, апісанне «поля смерці»).

Адметнасць паэмы «Сцяг брыгады» А.Твардоўскі бачыў не толькі ў яе змесце, але і ў багацці самастойных і арганічна нацыянальных сродкаў формы. Зварот да самабытнанацыянальных крыніц меў у той суровы час прынцыповае значэнне: фашызм імкнуўся знішчыць беларускую нацыю, яе культуру і мову. Вытокі мужнасці і патрыятызму А.Куляшоў бачыць ва ўсім укладзе жыцця нашага народа, яго гісторыі, звычаях і абрадах. У самыя крытычныя моманты простыя людзі беларускіх вёсак прыходзяць на дапамогу, падтрымліваюць Алеся Рыбку і камісара Заруднага, якія выратоўваюць сцяг брыгады. У паэме шырока выкарыстаны элементы беларускага фальклору (казачныя прыёмы адухаўлення рэчаў і прыроды, матыў аб «заклятым полі»). Водгук папулярнай беларускай песні «Бывайце здаровы» сцвярджае ў паэме самабытныя традыцыі беларускага народа.

У паэме Я.Коласа «Суд у лесе» (1942) пададзены абагульнены вобраз партызын — «ваякаў, што паўсталі за свой край». Аўтар хоць і вылучае з агульнай масы асобных герояў (Мікітка, Гамыра, Ігнат Варывода), аднак не надзяляе іх індывідуальнымі рысамі («Той веры не траціць Мікітка, Мікітак — мільён!»). У эпічна-апавядальную плынь твора аўтар уключае публіцыстычныя маналогі-ўстаўкі, прасякнутыя патрыятычньм пафасам («Кроў сыноў-герояў родзіць, раздзімае помсты жар»). Падкупляе ў паэме натуральнасць лірычнай інтанацыі, у якой нярэдка чуюцца журба і смутак самога паэта па роднай зямлі («Мне не забыць і тых часін...»). Выяўленню патрыятычнай ідэі падпарадкаваны і пейзажныя карціны, прасякнутыя філасофскім зместам («Люблю я лес, адвечны бор...»).

У рэалістычных традыцыях напісана і другая паэма Я.Коласа «Адплата» (1944). Стваралася яна ўдалечыні ад роднай Беларусі. У думках паэт часта пераносіўся на зямлю бацькоў: «Я ў мыслях на край свой далёкі зірну, і сціснецца сэрца зацята». Лірычны матыў паэмы выяўляе душэўную прыгажосць чалавека-патрыёта, улюбёнага ў родны край.

У рэчышчы адзначаных раней традыцый напісаны паэмы «Янук Сяліба» (1943) М.Танка і «Эдэм» (1944) 3.Астапенкі. М.Танк засяродзіў увагу на паказе разгортвання партызанскай барацьбы ў заходніх абласцях Беларусі. Ужо ў першай частцы, дзе апісваюцца падзеі пярэдадня вайны, намячаецца асноўны канфлікт твора. У абагульнена-ўмоўнай форме яго сутнасць выказана ў сне Янука Сялібы: колішні «дужы гаспадар» Гарыдавец хоча «перакаціць на шнур валочны свой» сонца, але здзейсніць гэты злачынны намер яму перашкаджае Янук:

I вось хістаюцца панад зямлёй То дзень, то ноч.

Усё ж праменны дыск Янук узносіць дужаю рукой Вышэй, вышэй.

Янук Сяліба прайшоў добрую школу рэвалюцыйнай загартоўкі: «У радах паўстанцаў з кобрынцамі быў, аж трапіў за астрожныя муры». Жыццё для Янука Сялібы «было настаўнікам ліхім», «але нішто не пагасіла ў ім душы паэта... любоў да бацькаўшчыны, да сяброў, да родных ніў, узгоркаў і бяроз».

Цікавым атрымаўся ў паэме і вобраз Раіны, у характары якой можна ўбачыць рысы, уласцівыя жаночым вобразам даверас нёўскай лірыкі М.Танка, у прыватнасці Таццяне з паэмы «Нарач». Эмацыянальна-прываблівымі фарбамі малюе М.Танк яе партрэт: «Блакіт вачэй напамінаў вясну, і толькі мятай дыхаў косаў шоўк». Вобраз Раіны раскрываецца ў трагедыйналірычным плане. Яна гіне, як тая кнігаўка, што адводзіць смерць ад роднага гнязда, ахвяруючы ўласным жыццём.

Змрочнай сіле фашызму ў паэме «Янук Сяліба» супрацьстаіць народ, многавяковы ўклад яго жыцця, народная мудрасць, маральны змест якой вывераны лёсам не аднаго пакалення людзей.

Значную ідэйна-мастацкую ролю адыгрывае ў паэме ўмоўна-сімвалічны план: легенда пра музыканта Куліка, апавяданне старога Рыгора пра тое, як ён перахітрыў чорта, сказ Банадыка «Над чыстым полем кружаць крумкачы». Супастаўленне суровай гераічнай рэальнасці з тым, што захавала памяць народа ў легендах, дазваляе М. Танку выказаць народны пункт гледжання на ўчынкі і дзеянні герояў паэмы.

Складаныя сацыяльныя і маральна-псіхалагічныя калізіі вызначаюць змест паэмы 3.Астапенкі «Эдэм». Дэзерцір Юхім Кашлаты жыве надзеяй на эдэм, спадзяецца, што акупанты вернуць спадчыну бацькі — хутар і млын: «I зноў зраблюся я гаспадаром — яшчэ мацнейшым, як нябожчык тата!» Юхім становіцца нямецкім паслугачом, старастам. Яго сястра, настаўніца Наста, жанчына выключнай душэўнай прыгожосці, не можа змірыцца са здрадніцтвам брата. У цяжкія перадсмяротныя хвіліны яна прыклала выключныя намаганні, каб не паказаць ворагу сваёй фізічнай знясіленасці. У бяссіллі і роспачы кідаецца Юхім Кашлаты да шыбеніцы, але нічым не можа дапамагчы сястры. Здраднікадшчапенец перажывае маральную спустошанасць. Жыццё развеяла яго спадзяванні, і ён, глыбока ўзрушаны і ашаломлены, падпальвае сваю сядзібу.

Паэма «Эдэм» вызначаецца складанасцю чалавечых характараў, псіхалагізмам, кампазіцыйнай завершанасцю. Пашыраючы тэматыку беларускай паэмы перыяду вайны, яна ўносіла новае ў трактоўку гераічнага і трагічнага нашай літаратурай.

Важную ролю ў раскрыцці ідэйнага зместу многіх паэм ваеннага часу адыгрывалі, як ужо адзначалася, умоўна-сімвалічныя, фальклорна-казачныя па сваіх вытоках вобразы. Умоўнасць, заснаваная на народна-паэтычнай вобразнасці,— сталая традыцыя беларускай нацыянальнай паэмы («Адвечная песня», «Курган» Я.Купалы, «Сымон-музыка» Я.Коласа і інш.) Зыходзячы з надзённых праблем і апіраючыся на фальклорныя і літаратурныя традыцыі, А.Куляшоў піша паэму-казку «Прыгоды цымбал» (1944), у якой сцвярджаецца ідэя бяссмерця народа і нацыянальнага мастацгва. Сімвалам народнага мастацтва выступаюць тут цымбалы. Музыка атрымаў іх ад дзеда. Цяпер ён хоча, каб на цымбалах ігралі дзеці, якіх вайна выгнала з бацькоўскіх хат.

Выкарыстоўваючы прыёмы казачнага абагульнення, А.Куляшоў гіпербалізуе вобразы герояў, вылучае найбольш істотнае ў іх характарах. Народны музыка, напрыклад, горача ўлюбёны ў родны край,

...Умясціў... у сэрцы

Усе ад зямлі да нябёс,

Пушчы, рэкі, ад смерці

У сэрцы схаваўшы,

ПанЕс.

Многія алегарычныя сцэны ў паэме асацыіруюцца з суровымі падзеямі вайны. Чужынцы рашылі пакараць цымбалы — «закінуць за хмары, навек адарваць ад зямлі». Аднак яны зноў вяртаюцца да вясковых стрэх: «дакрануліся струны саломы», і сваімі гукамі навялі страх на ворагаў. Цудадзейная ігра цымбалаў-самаграяў выратоўвае дзяцей ад фашысцкай расправы. На іх кліч спяшаецца маці («Гэта маці дзяцей ратаваці з дубровы ідзе!»), у вобразе якой сімвалізуецца радзіма, што вяла мужную барацьбу супраць ворагаў. Паэма А.Куляшова «Прыгоды цымбал», у якой знайшлі сваё развіццё традыцыі нацыянальнай рамантычнай паэмы з выразнымі адзнакамі фальклорнай умоўнасці, сведчыла пра вялікія магчымасці рэалізму ў адлюстраванні суровай ваеннай рэчаіснасці.

Сярод паэм ваеннага часу вызначаюцца такія лірычныя паэмы, як «Беларусь» (1943) П.Броўкі, «Поўдзень» (1944) В.Віткі, «Маладосць у паходзе» (1945) П.Панчанкі.

Узнёсла-ўрачыстыя інтанацыі вызначаюць пафас паэмы «Беларусь». У асэнсаванні вобраза Беларусі П.Броўка адштурхоўваецца ад купалаўскіх традыцый:

Ты ў вышытай белай кужэльнай сарочцы. Стан поясам слуцкім, як быццам зарой, Абвіла. I лбнам цвілі твае вочы...

Своеасаблівая мазаічная кампазіцыя дазволіла аўтару ўключыць у твор паэтычныя сказы-легенды — «былога быліны, старога паданні», узнёславелічныя гімны роднай прыродзе («О, як ты прыгожа над Нёманам, лета!»), пракляцце-заклінанне ворагам («Дык будзьце пракляты на вечныя векі...»), узнёсла-публіцыстычныя аўтарскія маналогі.

На заключным этапе вайны з друку выходзяць паэмы, прысвечаныя вызваленню Беларусі. Лірычны герой паэмы А.Куляшова «Дом № 24» пакінуў свой горад у першыя дні вайны, а зараз ён вярнуўся дамоў пераможцам. Вецер даносіць не толькі горкі пах тлеючых папялішчаў: «На астыўшых руінах пад попелам чуецца плач». Аднак пачуццё жалю, балючыя ўспаміны не паслабілі волі героя. Усёй сваёй істотай ён імкнецца да мірнай працы.

Радасць вяртання ў родную вёску азмрочана ў лірычнага героя з паэмы «Ясны кут» П.Броўкі асабістым горам: фашысты забілі яго маці і любімага сына Васілька. На папялішчах роднага сяла сустракае нядаўні франтавік аднавяскоўца Лукаша, што вярнуўся з партызанскага атрада. Разам яны «уладарна кладуць баразну». Вырастаюць першыя хаты. Агні іх акон клічуць аднавяскоўцаў на бацькоўскія сялібы. Паэма «Ясны кут» прасякнута глыбокім лірызмам. П.Броўка паэтызуе селяніна-сейбіта, які вяртае жыццё роднай ніве:

О, як хораша ў нас на палях,

Тут і ветры свае,

Тут і тушка пяе,

Жытні колас па твару нам б'е.

Беларуская паэма перыяду Вялікай Айчыннай вайны была асабліва чуйнай да жыцця народа. Яе традыцыю — выяўляць гераічнае праз трагічнае — з поспех