ТЭМА 2 ІВАН ШАМЯКІН

 

ТЭМА 2 ІВАН ШАМЯКІН

(1921—2004)

Шырокая вядомасць І. Шамякіна ў Беларусі і за яе межамі (творы перакладзены больш чым на 30 моў свету). Высокае грамадскае прызнанне мастакоўскага таленту І. Шамякіна: прысуджэнне Дзяржаўнай прэміі СССР (1951), Дзяржаўных прэмій БССР (1968 і 1982), наданне званняў народнага пісьменніка Беларусі (1972), Героя Сацыялістычнай Працы (1981), абранне акадэмікам Акадэміі навук Беларусі (1994) і інш.

Біяграфічныя звесткі пра пісьменніка. Палессе ў жыцці і творчасці І. Шамякіна. Бацькі, дзяцінства і сталенне. Прырода і кніга ў лёсе будучага пісьменніка. Вучоба ў Гомелі, праца тэхнікам-будаўніком. Першыя творчыя спробы. Удзел І. Шамякіна ў Вялікай Айчыннай вайне. Публікацыя вершаў і допісаў у армейскім друку. Пачатак творчасці на беларускай мове. Першае апавяданне “У снежнай пустыні”, напісанае ў гады вайны (1944). Настаўніцкая праца на родным Палессі, вучоба на завочным аддзяленні Гомельскага педінстытута. Уплыў вайны на станаўленне творчай асобы пісьменніка, яго грамадзянскай пазіцыі.

Складанасць канкрэтных абставінаў ваеннага часу ў аповесці “Помста” (1945). Маральная сутнасць канфлікту. Развіццё сюжэтнага дзеяння. Адметнасць аўтарскай канцэпцыі чалавека на вайне (вобраз маёра Раманенкі). Гуманістычны пафас твора. Услаўленне дабра, чалавечнасці, духоўнай прыгажосці.

Раман “Глыбокая плынь” (1949), яго папулярнасць і высокая грамадская ацэнка. Прычыны фенаменальнага поспеху твора. Блізкасць герояў рамана да іх прататыпаў. Жыццёвы матэрыял, які лёг у аснову “Глыбокай плыні”. Наватарства пісьменніка ў распрацоўцы партызанскай тэмы. Адлюстраванне цяжару і суровых выпрабаванняў ваеннага часу. Сям’я Маеўскіх ва ўмовах фашысцкай акупацыі, тыповасць яе лёсу. Аўтарская засяроджанасць на ўнутраным свеце чалавека. Ідэйна-мастацкая трактоўка вобразаў Карпа Маеўскага і яго дачкі Таццяны. Маральная змястоўнасць характараў. Інтымныя пачуцці і перажыванні Таццяны Маеўскай у выяўленні празаіка.

Раман І. Шамякіна як эпічная карціна пра народны подзвіг у гады Вялікай Айчыннай вайны. Канцэпцыя антыфашысцкай барацьбы ў Беларусі як усенароднай, патрыятычнай, вызваленчай. Удзельнікі партызанскага руху, іх асабістыя якасці, учынкі і справы: камандзір брыгады Прыборны, камісар Лясніцкі, разведчыкі Буйскі і Майбарада, камсамолец-падпольшчык Жэня Лубян і інш. Героі пісьменніка як людзі свайго часу, пэўных ідэалаў і перакананняў. Вайна і вёска ў творы. Раскрыццё мужнасці, гераізму і самаахвярнасці простых, звычайных людзей. Драматызм і трагіз жыцця ва ўмовах акупацыі. Жорсткае аблічча фашызму. Выяўленне маральнай моцы і духоўнай нязломнасці беларускага народа ў гады гітлераўскай навалы. Творчасць І. Шамякіна ў кантэксце ваеннай прозы.

Тэхналогія мадэлявання мастацкай прасторы ў рамане, яго кампазіцыя. Сюжэтны дынамізм, займальнасць у разгортванні падзей, чытэльнасць твора. Элементы рамантызацыі і падкрэсленая гераізацыя ў паказе падполля і партызаншчыны, скарыстанне пісьменнікам прыгодніцка-дэтэктыўных прыёмаў. Найбольш вострыя, напружаныя моманты ў сюжэце. Функцыі пейзажу ў рамане.

Адлюстраванне ў рамане “У добры час” (1952) першых гадоў мірнага жыцця. Сюжэтныя лініі твора. Тагачасная вёска, калгасная рэчаіснасць вачыма пісьменніка і яго герояў. Адбітак чалавечых настрояў, аўтарскае прадчуванне перамен у жыцці. Вобраз старшыні калгаса Максіма Лескаўца як кіраўніка новага тыпу. Псіхалагічная складанасць героя, яго ўзаемаадносіны з Машай. Змены ў ацэнцы твора крытыкай на працягу дзесяцігоддзяў.

Творчасць І. Шамякіна другой паловы 50-х — 60-х гг. Наватарская адметнасць рамана “Крыніцы” (1956). Надзённасць, актуальнасць пастаўленых праблем, асэнсаванне складаных грамадскіх працэсаў. Школа, вёска і калгаснае жыццё ў адлюстраванні празаіка. Актыўная дзейнасць камуніста Лемяшэвіча, яго прафесійныя і чалавечыя якасці. Бародка як сацыяльны тып. Метады яго кіраўніцтва і стыль жыцця. Сацыяльная і маральная сутнасць канфлікту Лемяшэвіча і Бародкі, палярызацыя гэтых вобразаў. Аўтарская пазіцыя пісьменніка, выкрыццё бародкаўшчыны як вялікае мастацкае дасягненне таго часу. Стылёвыя асаблівасці рамана: публіцыстычнасць, спалучэнне рэалізму і рамантызму.

Сюжэтна-кампазіцыйная пабудова пенталогіі “Трывожнае шчасце”, якая ўключае цыкл аповесцей “Непаўторная вясна” (1957), “Начныя зарніцы” (1958), “Агонь і снег” (1959), “Пошукі сустрэчы” (1959) і “Мост” (1965). Аўтабіяграфічнасць твораў. Пятро Шапятовіч і Саша Траянава — тыповыя прадстаўнікі даваеннага пакалення моладзі. Лёс шамякінскіх герояў, багацце іх унутранага свету. Паэтызацыя чалавечых пачуццяў у “Непаўторнай вясне”. Шматстайнасць праяўленняў і формаў кахання. Каханне і рэўнасць. Каханне як важнейшая духоўная каштоўнасць. Хуткае сталенне герояў дзякуючы каханню. Шляхі-дарогі Пятра Шапятовіча і Сашы Траянавай у гады вайны. Цёплы гумар твора. Вобраз апавядальніка — мудрага, разважлівага, трохі іранічнага. Драматызм аповесці “Начныя зарніцы”. Чалавек у франтавых абставінах (“Агонь і снег”) Наватарства пісьменніка ў паказе чалавека на вайне. Духоўная эвалюцыя герояў, іх вернасць каханню (“Пошукі сустрэчы”, “Мост”). Аповесць “Мост” — адзін з лепшых твораў беларускай літаратуры пра пасляваенную рэчаіснасць. Паглыбленне рэалістычнай асновы ідэйна-мастацкага мыслення пісьменніка. Аголеная праўдзівасць у паказе жыццёвых супярэчнасцей. Лірычная плынь аповеду ў “Трывожным шчасці”. Майстэрства псіхалагічнага аналізу. Роля мастацкіх прыёмаў і сродкаў у індывідуалізацыі характараў (рамантызацыя, рэфлексія, псіхалагічная дэталь і інш.). Ацэнка пенталогіі ў беларускай крытыцы (В. Каваленка, В. Быкаў, Д. Бугаёў, Р. Шкраба і інш.).

Значэнне зборнікаў І. Шамякіна “На знаёмых шляхах” (1949), “Дзве сілы” (1951), “Першае спатканне” (1956), “Матчыны рукі” (1961), “Вячэрні сеанс” (1968) у развіцці беларускага апавядання. Маральны пафас у асэнсаванні чалавека і жыцця. Эстэтычная змястоўнасць апавяданняў пісьменніка, своеасаблівасць мастацкіх структур, прыёмы стварэння характараў (“Дзівак чалавек”, “Матчыны рукі”, “Бацькаў гонар”, “Дзеці настаўніцы”, “Непрыгожая”, “Аксана”, “Вясновымі днямі” і інш.).

І. Шамякін — адзін з лепшых у беларускай літаратуры майстроў паказу жаночых характараў. Складанасць чалавечых узаемаадносінаў у аповесці “Ах, Міхаліна, Міхаліна” (1966), рэабілітацыя права чалавека на свабоду пачуццяў у гэтым творы. Жанчына і вайна ў аповесцях “Шлюбная ноч” (1974), “Гандлярка і паэт” (1975), рамане “Зеніт” (1987) і інш. Асоба жонкі І. Шамякіна Марыі Філатаўны, яе роля ў працэсе мастацкай вобразатворчасці. Непасрэднасць, адкрытасць, даверлівасць гаворкі аўтара з чытачамі.

Асэнсаванне пісьменнікам вострых маральна-этычных праблем і агульнафіласофскіх пытанняў чалавечага быцця. Сацыяльна-этычная сутнасць канфлікту ў рамане “Сэрца на далоні” (1963). Адметнасць і дынамізм сюжэта. Фальсіфікацыя Гуканам гісторыі падпольнага руху ў гады вайны. Змаганне доктара Яраша і журналіста Кірылы Шыковіча за праўду пра мінулае. Гуканаўшчына як сацыяльна небяспечная з’ява. Трагізм лёсу Зосі Савіч. Сэнс назвы твора, сімвалізацыя як сродак мастацкага асэнсавання чалавека і свету. Маладое пакаленне ў рамане (Славік, Тарас, Маша). Праблема бацькоў і дзяцей, духоўнага станаўлення асобы. Своеасаблівасць структуры рамана, значэнне рэтраспекцыі.

Праблемнасць рамана “Снежныя зімы” (1968). Канкрэтыка адлюстраваных падзей. Паказ змен у грамадскай свядомасці. Крытычны пафас, канфліктная аснова твора. Псіхалагічная глыбіня ў стварэнні вобраза Івана Антанюка. Сацыяльная актыўнасць героя, яго маральныя якасці. Асаблівасці паэтыкі рамана: інверсійная пабудова (спалучэнне сучаснага і мінулага), сюжэтная інтрыга, літаратурная ўмоўнасць, прыгодніцкія і дэтэктыўныя элементы.

Тэматычна-праблемная навізна рамана “Атланты і карыятыды” (1974). Архітэктура ў жыцці І. Шамякіна. Прататып галоўнага героя. Заглыбленасць пісьменніка ў сферу жыцця гарадской інтэлігенцыі. Узмацненне інтэлектуальнага пачатку, мастацкага аналітызму. Сутнасць канфлікту твора. Максім Карнач як неардынарная асоба, псіхалагічна складаны характар. Яго прафесійныя якасці, эрудыцыя, сучаснасць мыслення. Клопаты і хваляванні галоўнага архітэктара. Сучаснасць поглядаў на архітэктуру М. Карнача, здзяйсненне яго мар у наш час. М. Карнач як творчая асоба. Ускладненне сямейнага жыцця Карнача, яго ўзаемаадносіны з жонкай. Пераканальнае псіхалагічнае раскрыццё вобразаў Віктара і Паліны Шугачовых, Мікалая Ігнатовіча, мужа і жонкі Макаедаў і інш. Філасафічнасць зместу твора.

Катэгорыя памяці, праблема злачынства і даравання ў рамане “Вазьму твой боль” (1979). Маральна-псіхалагічная сутнасць канфлікту паміж Іванам Батраком і былым паліцаем Шышковічам. Балючае вяртанне героя ў ваеннае мінулае. Унутраны драматызм, напружанасць жыцця Івана Батрака. Плынь свядомасці ў выяўленні ўнутранага стану героя. Складанасць выбару Таісы Батрак. Адлюстраванне ў рамане жыцця і праблем беларускай вёскі.

Рамантызацыя ў паказе рэвалюцыйных падзей, вобраза Леніна (“Хлеб”, “Матрос з “Алега”, “Першы генерал” і інш.). Раман “Петраград — Брэст” (1983) у кантэксце беларускай ленініяны. Выяўленне аўтарскіх ідэалаў і поглядаў. Даніна пісьменніка свайму часу.

І. Шамякін як актыўны летапісец сучаснасці. Творчая актыўнасць пісьменніка ў другой палове 80-х — 90-я гг. Выхад кніг “Сатанінскі тур” (1995), “Палеская мадонна” (1998), “Пошукі прытулку” (2001).

Аповесць “Драма” (1988) як мастацкі дакумент часу перабудовы. Дырэктар завода Васіль Ліхач — носьбіт новага мыслення. Сутыкненне героя з камандна-адміністрацыйнай сістэмай. Адметнасць вобраза дзелавой жанчыны Алы Уладзіславаўны Наліцкай.

Мастацкае пераасэнсаванне савецкай гісторыі ў аповесці “Ахвяры” (1990). Канцэпцыя ваеннага часу. Вобраз маёра дзяржбяспекі Золатава як тыповае ўвасабленне сталінскай карнай сістэмы. Трагізм чалавечых лёсаў.

Першы раман пра Чарнобыль у беларускай літаратуры — “Злая зорка” (1991). Паездкі пісьменніка на радзіму. Публіцыстычнасць рамана. Раскрыццё чарнобыльскай трагедыі праз лёсы сям’яў Пустаходаў і Пыльчанкаў. Праўда пра аварыю і яе наступствы. Паводзіны партыйных і савецкіх кіраўнікоў у крытычных абставінах (Пятро Сінякоў, Уладзімір Пыльчанка і інш.), паказ іх адказнасці за лёсы людзей. Афганская вайна ў лёсе сям’і Пыльчанкаў. Пейзажныя вобразы ў рамане. Сімвалічнасць назвы рамана. Пратэст пісьменніка супраць сляпога тэхнічнага прагрэсу, супраць антычалавечых эксперыментаў над народам, на якія яго асудзілі бяздушныя, палахлівыя і раўнадушныя кіраўнікі.

Працяг асэнсавання трагічных падзей у аповесці “Зона павышанай радыяцыі” (1997). Вайна ў Афганістане і выбух на Чарнобыльскай АЭС у жыцці Паўла Вятрэнкі і яго жонкі Галіны. Мастацкае даследаванне часу праз лёс канкрэтнага чалавека і сям’і.

Гістарычны раман “Вялікая княгіня” (1996). Зварот пісьменніка да гістарычнага жанру як заканамерны этап у развіцці ім эпічнай традыцыі і гістарызму беларускай літаратуры. Арыентаванасць пісьменніка на ідэалы хрысціянства. Духоўны свет княгіні Алены. Паэтыка рамана.

Адлюстраванне разнастайных бакоў сучаснага жыцця і маральна-этычная праблематыка ў аповесцях “Сатанінскі тур” (1993), “Падзенне” (1994), “Без пакаяння” (1995), “Палеская мадонна” (1996), “Крывінка” (1995), “Завіхрэнне” (1998), “У засені палаца” (2000) і інш. Набліжэнне аўтарскай трактоўкі свету да антыутопіі і літаратуры абсурду. Сацыяльна-крытычная і гуманістычная пазіцыя аўтара. Кантрасты і парадоксы сучаснасці ў творах пісьменніка. Рэакцыя пісьменніка на разбурэнне чалавечых узаемаадносінаў. Сацыяльны тыпаж герояў у прозе 90-х гг. Герой і антыгерой у мастацкім мысленні аўтара. Паказ вобразаў-масак перараджэнцаў, маральных дэгенератаў (Раман Юшкоўскі, Казімір Анкуда і інш.). Лёс людзей мастацтва, культуры і навукі ў аповесцях “Paradis auf erden” (1992), “Вернісаж” (1992), “Адна на падмостках” (1993), “Пошукі прытулку” (1999). Сям’я, дзеці і моладзь у эпоху перамен і сацыяльнай неўладкаванасці (“Палеская мадонна”, “Крывінка” і інш.). Трывога пісьменніка пра захаванне духоўнасці, вечных агульначалавечых каштоўнасцей. Хваласпеў жонцы і жанчыне-маці ў аповесці “Слаўся, Марыя!” (1998). Рэалізм як вызначальны творчы метад І. Шамякіна. Інтэртэкстуальнасць твораў пра сучаснасць, постмадэрнісцкія рысы пісьма. Лаканізм стылю аповесцей, жорсткая манера адлюстравання.

Уменне І. Шамякіна ўвасобіць “уласна чалавечы бок вялікіх падзей... ХХ ст.” (М. Тычына).

Сімволіка загалоўкаў у творах І. Шамякіна.

Сюжэтная дынаміка і драматызм канфлікту як адна з прычын звароту кінарэжысёраў да твораў І. Шамякіна. Экранізацыя аповесці “Гандлярка і паэт”, раманаў “Глыбокая плынь”, “Вазьму твой боль”, “Атланты і карыятыды” і інш.

Шамякін-драматург. Праблематыка найбольш значных п’ес “Выгнанне блудніцы” (1961), “Дзеці аднаго дома” (1967), “Экзамен на восень” (1973), “І змоўклі птушкі” (1977), “Залаты медаль” (1979).

Публіцыстыка, літаратурная крытыка і дзённікавыя запісы І. Шамякіна. Кнігі “Размова з чытачом” (1973), “Карэнні і галіны” (1986), “Роздум на апошнім перагоне” (1998), “Начныя ўспаміны” (2002—2004), іх каштоўнасць для разумення светапогляду пісьменніка, яго творчай лабараторыі. Суб’ектыўна-псіхалагічная насычанасць зместу дзённікаў.

Папулярнасць мастацкіх твораў празаіка. Яго сапраўдная народнасць. Уплыў І. Шамякіна на сучасны літаратурны працэс. Уклад у развіццё нацыянальнага пісьменства і культуры. Зборы твораў І. Шамякіна.