АРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ

 

Уақыты (ұзақтығы): 2 сағат

 

 

Қарағанды 2005 ж.

Курстың әдістемелік мәжілісінде бекітілді

«______» ______________2005 ж. №____ Хаттама

Курс меңгерушісі _______________ м.ғ.д. Приз В.Н.

 

Дәрістің оқулық мақсаты: Мектеп жасындағы балалардың күн тәртібіне және тәрбиелік

процестерінің ұйымдастырылуына қойылатын негізгі

талаптарды мазмұндау.

 

 

Дәрістің жоспары:

1. Оқу тәрбиелік процестерді гигиеналық нормалаудың негізгі принциптері.

1. Бөбек және мектепке дейінгі жастағы балалардың күн тәртібі, оқу пресінің үйымдастырылуы.
2. Оқушылар күн тәртібі және оқу процесін үйымдастыру.

 

 

Әдебиеттер:

 

1. Гигиена детей и подростков. Руководство для санитарных врачей. Под. ред. Академика АМН Сердюковской Г. Н. И проф. А. Г. Сухарева, М. Медицина, 1986г. стр.183

2. Руководство для врачей школ. Под ред. Г. Н. Сердюковской М. Медицина. 1983 – стр.302

3. Сердюковская Г. Н. Социальные условия и состояние здоровья школьников. – М. Медицина, 1979 – стр.496

4. Гигиена детей и подростков. Учебник для студентов мед.институтов. Под ред. В. Н. Кардашенко. М. Медицина,1983-стр438.

5. Шарманов Т. Ш. «Развитие здравоохранения в Казахстане» А-Ата 1980 – стр.41 – 44.

6. Сердюковская Г. Н. Гигиенические проблемы охраны здоровья подрастающего поколения. Гигиена и санитария. 1992 ном.4, стр.24 – 28.

7. Буре В. М. Колесин Н. Д. Анализ влияния социальных факторов на динамику заболеваемости в период экономической нестабильности. Гигиена и санитария. 1999 – ном.2 стр. 62 – 63.

8. Жасқа сай физиология жєне мектеп гигиенасы. Авторы К.Дуйсембин, З. Алиакбарова

Алматы «Медицина» 2002 ж.

9. Гигиена детей и подростков. Учебник для студентов медицинских вузов. Под ред.

В.Р. Кучма Москва «Медицина» 2001 г.

 

1. Оқу тәрбиелік процестерді гигиеналық нормалаудың негізгі принциптері.

 

Балаларды оқыту-тәрбиелеу принциптерінің негізінде сипаты, құрамы және ұзақтығы жағынан алуан түрлі болып келетін олардың іс-қимыл әрекеттері алынды. Іс-қимылдар өзінің энергетикалық шығыны дәрежесіне және қимыл құрамының сипатына байланысты ой (энергия шығыны 100 ккал/сағ.) және дене (энергия шығыны 100 ккал/сағ. Аспайды) іскерлігі болып шартты түрде екіге бөлінеді. Балалардың әліне, мүмкіншіліктеріне сай дене және ой-іскерлігі, нерв жүйесінің, тілдің анализаторлардың қызметі: ынталандырады, және де қалыпты өсіп дамуына мүмкіндік жасайтын органидзімнің энергетикалық процесстерін жылдамдатады. Бірақ та балалардың белсенділігі шексіз уақытқа созылмайды, бұл жағдай организмнің функционалдық шаршауының салдарынан, әсіресе мидың қыртыс клеткарарының қажуына байланысты, физиологиялық шалдығу жағдайымен алмасады.

Шалдығу әрқилы мерзімдегі жұмыстан соң пайда болады. Бұл жағдай қысқа мержімдегі арнаулық демалыстан қалпына келетін, жүктелген органдар функциясы немесе бүкіл организмнің қабілетін уақытша төмендетеді. Егер де арқилы себептердің артық, жүктеме, толық демалмау, сырқаттың салдарынан қалыптағы функция өз қалпына келмесе, онда организмді патологиялық сипаттағы болдыруға әкеп соқтырады. Жалпы жағдайда шалдығу өздік сезім болып табылатын шаршаумен сипатталады, бұл екі жағдай уақыт шеңберінде арқашанда бір мезгілде келмейді. Егер жұмыс көтеріңкі көңіл-күй зеңінде, қызғалықты жағдайда өтсе, балалар өздерінің шаршағанын өлемейді, ал бірақ боъективті тұрғыдан шалдығудың белгілері біліне бастайды. Ал керісінше қызықсыз, бірсарынды жұмыста әлі физиологиялық функцияның қарқыны төмендемегеніне қарамастан, олар тез шаршайды.

Шалдығуды, жергілікті теория тұрғысынан қолдайтындар, оны оқшауланған, организмдегі өзгерістерге қатыссыз және органдарда болатын процесс деп мәлімдейді.

И.П. Сеченов, Н.Е. Введенский, А.А. Ухтомский, И.П. Павловтар шалдығудың себебін орталық нерв жүйесіндегі өзгерістермен байланыстыра отыра дәлелдеп берді.

Орталық нерв жүйесі – оның жоғарғы бөлігі болып табылатын ми қыртысы адамдар мен жоғарғы сатыдағы жануарлардың бар органдарымен жүйелері жұмысын келістіріп, оларды қоршаған ортамен байланыстырады.

Организмнің жауап реакциясы, қоршаған ортадан және организмнің өзінен келіп түсетін сигналдарды біріктіріп, күрделі талдау процестермен өткізу барысында тығыз байланысты. Ми қыртысының клеткаларына жоғарғы сезім талды, ауқымды функционалдық өзгеріс және тез шалдығу тән қасиеттер, Шалдығу жағдайындағы ми қыртысында орын алатын қорғаныс тежегіші, нерв клеткасының функционалдық жағдайы қатерлі шамадан қорғайтын, қорғаныс реакциясы болып табылады, сонымен қоса баланың жұмыс қабілетін көтеретін зең болып есептелінеді.

Міне, сондықтан да балалар мен жасәспірімдердің оқу-еңбек іскерлігін ұйымдатыруға қойылатын басты гигиеналық талап, олардың шалдығуына жол бермеумен шектелмей, оның бастамасынан алшақтатып, организмді қатерлі шалдығудан қорғап, оның қажу процесіне етуіне кедергі жасау.

 

Балалардың шалдығуының бастамасы мына белгілермен сипатталады:

 

1. Жұмыстың сапасы төмендейді (қателер саны, тапсырманы орындау уақыты ұхарады);
2. Ішкі тежеу бәсендейді (тиянақсыздық, жиі елеңдеу, ой тұрақтылығының азаюы байқалады);
3. Физиологиялық функциялардың реттелуі нашарлайды (жүрек соғысы және қимыл тәртібі);
4. Шаршау сезімінің пайда болуы.

Осы көрсетілген белгілер тұрақсыз, демалғаннан соң тез арада қалпына келіп, ми қыртысы функциясының жұмысын бастапқы қалпына келтіреді.

Бірақ демалу дегенімізді таза қимылсыздық, іссіздік деп түсіну дұрыс емес. И.М. Сеченов өзінің жүргізген тәжірибе жұмыстарына сүйене отырып «Белсенді демалыс» ұғымын кіргізген болатын. Осы ұғым бойынша, шалдыққан органдардың демалысын реттеуші орталық нерв жүйесі арқылы басқа органдар жұмысы зеңінде өткізген тиімді әсер береді. Мұндай демалыстың тиімділігі ми қыртысының басқа беліктерін әсерге алумен және жұмыс істеген бөліктердегі қорғаныс тежеуін тереңдете түсуімен құнды болып табылады. Функциялардың қалыптасуы толық қимылс ыздыққа қарағанда, бұлшық ет жұмысы арқасында тез қалыпқа түседі. Сонымен қоса, организмге келіп түсетін оттегінің мөлшері де үлкен орын алады, себебі ми қыртысы клеткаларна арқашанда оттегі қажеттілігінде болады.

Сондықтан да демалуды таза ауада немесе жақсы желдетілген бөлмеде белсенді қимыл режимінде өткізген дұрыс. Организімнің толық демалуы ұйқы уақытында жүрдеі – Ұйқы ми қыртысының шадыққан бөлімдерінде пайда болып, қыртыстың басқа бөлімдеріне және қыртыс астына тарайтын-терең ішкі тежелу процессі.

Осы кезеңде ми қыртысы сыртқы ортадан келіп түскен тітіркенддіргіштерді қабылдамайды, осының салдарынан, жаңа тежеу процессі артпайды, ал бастапқы тежеуі біртіндеп баяулайды, орталық нерв жүйесінің функционалдық жұмыс қабілеті қалпына келеді.

3 кесте.

 

Әр жастағы балалардың ұйықтау уақытының ұзақтығы.

 

 

Жастары	Ұйқы сағаты
Өмірнің бірінші айлары	22-20
1-ден 2 жасқа дейін	14-13,5
2-ден 4 жасқа дейін	13,5-13
4 – тен 5 жасқа дейін	13-12
6-дан 7 жасқа дейін
8-ден 9 жасқа дейін	11-10,5
10- нан 11 жасқа дейін	10,5-10
11- ден 12 жасқа дейін	10-9,5
13 – тен 14 жасқа дейін	9,5-9
15- тен 17 жасқа дейін	8,5-8

 

Баланың жасы кіші болған сайын, сыртқы тітіркенддіргінштердің әсерінен олардың орталық нерв жүйесі тез шаршайды, сол себептен ұйқы қажеттілігі арта түседі. (3 кесте)

Қажудың алғашқы белгілері баланың мінез – құлқының өзгеруімен білінеді. Олардың қаблеттілігі төмендейді, тәбеті жойылады, кейбір функционалдық тұрғыдан нервтік – психикалық өзгерістер байқалады.

 

Қажу кезінде білінетін басты белгілер мыналар:

1. Ой мен дене жұмысы қаблеттілігінің ұзақ мезгілге күрт төмендеуі.
2. Нервтік- психикалық ауытқу (ұйқының бұзылуы, қорқыныш сезімнің пайда болуы).
3. Организмнің вегетативтік қызметінің реттелуінің тұрақты өзгеруі (аритмия, гипертониялық және гипотониялық тұрғыдағы вегетативтік – тамырлық дистония).
4. Организмнің қолайсыз факторлар мен патогендік микробтарға организмге қарсы тұру дәрежесінің төмендеуі.

Осы аталған өзгерістер қысқа мезгілдегі демалыстан кейін жойылмайды, тіпті ұзақ түнгі ұйқының өзінен соң қалпына келмейді. Бұл жағдайда дәрі-дермектерді және физиотерапевтік амалдарды қолдану арқылы кешенді түрде емдеу қажет. Г.Н. Сперанский, балалар мен жасәспірімдерде болатын патологиялық жағдайлардың басты себебі- «қажу» деп саналады.

Адам организміне физиологиялық процестердің ырғақтық қасиеті тән. Мысалы: сергектік пен ұйқы, жүрек бұлшығының ауыспалы түрдегі жиырылу және босау ырғағы т.б. тамақтану, ұйқы, жұмысқа кірісу мезгілдерінде түзілген күрделі шартты рефлекстер-динакалық, стереотип сипатында қалыптасады. Оның түзілуі уақытты үнемдеп, дұрыс қолдануды, жұмысқа тез кірісіп, нәтижелі орындауды және парасатты тиімді деп алуды қамтамасыз етеді.

Стереотип – дегеніміз организм мен орта арасында түзілген тепе-теңдік шартты және шартсыз рефлекстердің уақыт бойынша арнаулы тәртіппен орындалуы қалыптасқан рефлекстердің арқасында, балалардың организмі әр сәтте болатын іске дайыдн болып, сәтті қабылдайды, уақытты іскерлікттің барлық түрлеріне, демалысына белу-күн тәртібі деп аталады, бұл балалардың - өмірдіндегі міндетті заң болып табылады.

 

2. Бөбек және мектепке дейінгі жастағы балалардың күн тәртібі.

 

Бөбек жастағы балалардың күн тәртібіндегі басты құрамалар: ұйқы-тамақтану-сергектік – ұйқы. Алғашқы айлық жастағы балалар тамақтандыру мезгілінде тез тамақтанудан іс-қимылға ауысады да, күн тәртібінің сәтерінің алмасуы мына түрде болады:

Ұйқы-сергектік-тамақтану – сергектік – ұйқы. Сергектік уақыт бастапқы мезгілдерде тәрбиенің басқаруымен орындалатын күрделі іс-қимыл ойындармен толықтырылады. БҰл ойындар баланың психикалық, тіл, қимылдың жағдайлары дамыту мақсатында, өздерін күтудің қарапайым амалдарын үйрету болып табылады.

Сергектік уақыты ұзарған сайын, ұйқының ұзақтығы қысқарып отырады: (бірінші 3 айдағы 22-20 сағаттан 1-3 жастан 13-14 сағатқа дейін). Сонымен қоса тамақтану саны да қысқарады: (3-3,5 айлардағы бөбектерге тәулікте 6 мәрте болса, 1 жастан 4 мәртеге жетеді)

Балаларды бөбектер бақшасында боған мезгілде олардың күн тәртібі әр бір 3-4 айда өзгеріп тұрады.

Мысалы: 1,5 жасқа дейінгі бөьектерге тәулігіне 2 мәрте күндізгі ұйқы, ал 1,5 жастан соң ұзақтығы 2,5-3 сағаттық 1 мәртелік күндізгі ұйқы ұйымдастырылады.

1,5 жастан бастап 10-11 дейін жалпы дамыту сабақтары жүргізіле бастайды, оның ішінде 4-уі тілді дамыту және қоршаған әлеммен таныстыру, 3-уі дидактикалық ойындар, 2-уі қимылды дамыту, және де 2-уі ән-күй сабақтары. Күнделікті түске дейін және түстен кейін ұзақтығы 8-10 мин. 2 сабақ жүргізіледі. Бөбектер бақшасындағы балалардың дербес іскерлігін ынталандыру мақсатында, алуан-түрлі көрнекті ойыншықтардың болуы міндетті.

Егер күн тәртібі дұрыс, тиімді қойылып денсаулығында ауытқуы бар балаларға арнайы тәртіппен жүргізілсе, онда балалар әрқашанда белсенді, қимылды және арқилы ойындармен шұғылданады. Мінез-құлықтағы өзгерістер, сыебепсіз жиі жылау, тамақ ішпеуі, ерегізсуі және уақытында тез ұйықтамауы, осы балаларға арналған күн тәртібінің олардың жасына, орталық нерв жүйесінің функционалдық мүмкіншіліктеріне сәйкес келмеуін көрсетеді және осы күн тәртібін өзгертіп қайта қарауды талап етеді.

Мектеп жасына дейінгі балалар өздерінің іс-қимылға деген құштарлығымен ерекшеленеді, оларға қимылдық белсенділік, тілді жетілдіру, ой әсерін кеңейту және күрделі қимыл дағдыларын меңгеру тән қасиет болып табылады.

Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу процессі бас жастың топқа арналған күн тәртібі негізінде құралады. Оның құрылымы күн тәртәбә сәттерінің кезектігі және ауысуы. Оның құрылымы күн тәртібі сәттерінің кезектігі және ауысуы бар жастық топтарға ыңғайлы ұйымдастырылуы керек.

Олардың негізгі айырмашылықтары осы сәттердің ұзақтығында. Мысалы: жас ұлғайған сайын сабаққа бөлінетін уақыт ұзарып күндізгі ұйқы, тамақтану, сабаққа және сереундеуге арналған уақыттары қысқарады. Балдырғандардың күн тәртібінде 10 сағат түнгі ұйқыға бөліндеі, ал уақыттың тәуліктің таралуы олардың жасына байланысты ұзақтығы әр қилы 6 сәттен тұрады.

4 кесте.

Мектепке дейінгі топтарда тәуліктік уақыттық тарамы

(жылдың суық мезгілінде)

 

Күн тәртібінің сіттері.	Жасқа байланысты ұзақтығы
2-3	3-4	4-5	5-6	6-7
Дербес іскелік ойындар, еңбек, жеке гигиенасы т.б.	4 сағ.	5 сағ.	5 сағ.	4 сағ.	4,5 сағ.
Тамақтану	2 сағ.	2 сағ.	1,5 сағ.	1,5 сағ.	1,5 сағ.
Сабақтар (үзілісімен)	30 мин	40 мин	45 мин	1-1,5 сағ.	2 сағ.
Серуендеу	4 сағ.	4 сағ.	4 сағ.	4-4,5 сағ.	4 сағ.
Күндізгі ұйқы	2,5 сағ.	2 сағ.	2 сағ.	2 сағ.	1,5 сағ.
Түнгі ұйқы	11 сағ.	10,5 сағ.	10 сағ.	10 сағ.	10 сағ.

 

 

Ойын іскерлігі –тәрбие жұмысының тиімді құралы. Балалар ойын арқылы қоршаған әлеммен танысады. Ойын балалардың сезім органдарының дамуын, ой-түйсігінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.

Дидактикалық ойындар оқу сабақтарын алмастырып тұрады. Бірақ бұл ойындар аз қимылмен беріледі. Ал қимылды ойындар организімнің нығайуына ықпал жасап, оның шыдамдылығын арттырады, қимыл түрлерін, ептілікті, күштілікті, жылдамдықты, ұйымдықты, кеңістекте бейімделуді және тежеу процестерінің жаттығуын жетілдіреді. Қимыл ойындарын, таңертеңгі уақыттарда, ал қимылсыз ойындарды сабақтар алдында немесе аралығында өткізу ұсынылады. Жүргізу ойындары, секіру, өрмелеу т.б. серуендеу мезгілінде міндетті түрде болуы қажет.

Қимылды ойындарды ұйқы алдында, тамақтану алдында ойнамаған дұрыс, сыебебі: көпшілік балаларда ойыннан соң қорыту сөлдерінің түзілуі төмендеп, тәбетінің төмендеуіне және ас қорыту мен тағамның сіңуінің нашарлауына әкеп соқтырады.

Балалардың ойын уақыты кезінде ойыншықтармен ойнауы міндетті жағдай, әсіресе олардың іс-қимылға тартатын ойыншықтардың болуы (құрылыс материалдары, доптар т.б.) ерекше орын алады.

Осындай ойын бұйымдары балалардың белсекнділіктерін арттырып, қимыл дәрежесін шынықтырады.

Балдырғандар ойынына еңбекті қатыстыруы да маңызды, олар 5-6 жастан ойын мен еңбекті ажырату шамасына жетеді. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу негізінен өзіндік қызмет көрсету дағдыларын үйретуге арналады (өзі киіну, шешіну, жуыну, тамақтану, өсімдіктерді, жануарларды күтуде көмек көрсету).

6,7 жастағы балалардың еңбегі әр қилы және күрделене түседі. Бұл өздік қызмет, шаруашылық жұмыстары (ойыншықтарын жуу, үй тазалауда, ауланы күтуде), табиғаттағы еңбек (жер еңдеу, гүл отырғызу, өсімдіктер мен жануарларды күту), қол еңбегі (қағаздан, маталардан, жіптерден алуан түрлі ойыншықтар жасау т.б.).

Тамақтану-негізінен белгіленген ас қабылдау сағаттарын қатаң түрде орындау болып табылады, бұл асқорыту сәлдерінің белсенді белінуін және қоректік заттардың ұтымды сіңірілуін қамтамасыз ететін, шартты рефлекторлық тітіркендіргіш болып табылады. Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ас қабылдаудың өзі тәрбиелік сәт болып есептелінеді, себебі оның барысы гигиеналық дағдыларды меңгеруге жүктейді. Мысалы: ас алдында қол жуу, ас қабылдау құралдарын қолдану, асты толық шайнау.

Күн тәртібі барысында ас қабылдау үшін арнаулы уақыт бөлінеді: таңертеңгі асқа 10-15 мин, түске 20-25 мин, сәскелікке 10 мин, кешкі асқа 10-15 мин.

Сабақ оқу-балалар бақшасындағы өткізілетін оқу-тәрбиелік процестерінің негізгі түрі. Балаларды оқыту арнаулы жүйеде, олардың жастық ерекшеліктерін ескере отыра, сабақты біртіндеп күрделендіруді талап етеді. Жасқа байланысты аптасына 10-нан 19 сабаққа дейін жоспарланады.

5 жасқа дейінгі балаларға арқайсысы 15-20 мин күнделікті 2 сабақ өткізіледі. Жоғары топтарда (5,6 жас) аптаның 4 күнінде, ұзақтығы үзілісімен қосқанда 1 сағ 25 мин-ң 3 сабақ және 1 күн жалпы ұзақтығы 1 сағаттық 2 сабақ өткізіледі.

Дайындық тобында – аптасына 4 күн 4 сабақтан (жалпы ұзақтығы 1 сағат 50 минут), және 1 күн 3 сабақ өткізіледі (жалпы ұзақтығы 1 сағат 25 минут).

Сабақтар балаларға қойлатын талаптардың күрделігіне байланысты бөлінеді:

1. Қиын сабақтар (оның ұзақтығы ыкіші топтарда 10 мин аспауы қажет, жоғарғы топтарда 25 минут).
2. Жеңіл сабақтар (10,15 минут, 25,30 минут).
3. Қимылдық сабақтар 15-30 минут аралығында (дене тәрбиесі, ән-күй).

Күрделі сабақтарды құруда, алғашқы 5 мин баланың қалыптасуына қажеттігін ескерген жөн, сондықтан да сабақ басында өткен тақырыпты қайталау ұсынылады, содан соң жаңа тақырып түсіндіріліп, бекітіледі.

Сабақтың соңғы 5 мин, шалдығу кезеңінде жүреді, сондықтан да сабақтың 2-шщі жартысында 2,3 минутың физкульт үзіліс жасау қажет. Соңғы жылдардағы зерттеулер көрсеткендей 5-7 жастағы балалар миының қабілеттерегенің физиологиялық көрсеткіштері, көрнекті құралдары қосымша қолданған жағдайда шартты рефлекстердің тиімді түзілуін қамтамасыз етеді.

Серуендеу-сауықтандырудың организмді білектендірудің және шалдығудың алдын-алудағы тиімді құрал.

Бөбектер бақшасының күн тәртібінде міндетті түрдегі серуендеу қарастырылады, ал үшіншісін жанұяда өткізу ұсынылады. Серуендеудің жалпы уақтыты 4 сағаттан кем болмауы қажет. Серуендеуді дұрыс ұйымдастыруда және қажетті ұзақтыққа болғанда, балалардың белсенді қимыл қажеттілігінің 45% ӨТЕЛЕДІ. Серуендеу жай қимылсыз болмай, белсенді ойындармен өткізілуі керек. Егер серуендеу алдында статикалық сабақтар жүргізілсе, онда серундеуді қимыл рекетімен бастаған жөн. Дене тәрбиесі немесе ән-күй сабақтарынан кейін серуендеу оның басында бәсең түрде болып, ал қимылды ойындар серуеннің орта мәніне сәйкес келуі қажет. Серуен топтық немесе дербес баяу ойындармен аяқталады.

Ұйқы мектеп жасына дейінгі балалар үшін күндізгі ұйқының ұймдастырылуы, оладың сергектік күйге 5,5-6 сағатта алмасуына байланысты. Шектен тыс сергектік – олардың нерв жүйесіне артымды жүктеме болып табылады. Ұйқыны тежеуінің таралуын ми қыртысындағы көтеріңкі қозу ошаған тежейді.

Сондықтан да ұйқы, тамақтанар алдында қимылды ойындарды ойнау тиімсіз. Ұйқы бөлмесінде тыныш, ыңғайлы, қолайлы төсек орын, ауа температурасы 18-19 град. Шамасында болуы қажет. Сонымен қоса бұл бөлме жақсы желдетілуі тиіс, себебі ұйқы мезгілінде оттегі қажеттілігі артады. Ең маңызды мәселе, ұйқыға бір мезгідле жатқан жөн, себебі уақытқа қалыптасқан рефлекс тез ұйықтауына ықпал жасайды.

 

 

3. Оқушылар күн тәртібі және оқу процесін үйымдастыру.

 

Мектепте және үйде негізінен оқу-білім алу іскерлігімен шұғылданатын, оқушылардың күн тәртібін құруда, олардың биологиялық, ырғағын және нерв жүйесінің қызметін ескеру қажет. Көптеген, жоғарғы мүмкіншілігі таң-ертеңгі және күндізгі уақыттарды белгіленген, длейді. Жұмыс қабілетінің алғашқы көтерілуі 8-12 сағатқа, ал екіншісі 16-18 сағатқа келеді. Оқушылардың күн тәртібі, олардың физиологиялық функцияларының қуатының көтерілуі мыен төмендеу кезеңдеріне сәйкес құрылуы қажет.

Күн тәртібінде негізгі 6 сәт белінеді:

1. Ұйқы.
2. Таза ауада серуендеу.
3. Оқу жұмысы.
4. Ойыны және қалауы бойнша дем алу.
5. Тамақтану.
6. Жеке гигиенасы.

Осы сәтердің мазмұны, олардың әрқайсысының ұзақтығы мен сипаты арнаулы жастық кезеңге байланысты заңды түрде өзгеріп отытады.

5 кесте.

 

Әр жастағы оқушылардың тәуліктік уақыт таралымы.

 

Күн тәртібінің сәттері	Жасы
			9-10	11-12			15-16
Ұйқы түнгі күндізгі		10-11						8-8,5
		-		-	-	-	-
Таза ауадағы демалу
	3,5	3,5	3,5			2-2,5	2-2,5
Оқу мектепте үйде			4-4,5	4-4,5			5-6	5-6
-		1,5	1,5		2,5	2,5
Қалауы бойынша демалу
1,5	1,5	1,5-2	1,5-2		1,5-2	1,5-2	1,5-2
Тамақтану	1,5	1,5	1,5	1,5	1,5	1,5	1,5	1,5
Жеке гигиенасы		1,5	1,5	1,5	1-1,5	1-1,5	1-1,5	1-1,5

 

 

Ұйқы барлық физиологиялық жүйелердің, оның ішінде ми клеткалары функциясының толық қолпына келуін қамтамасыз етеді.

Алты жастан мектепке барған балалардың күн тәртібінде күндізгі ұйқы міндетті түрде болуы қажет, 7 жастағы оқушылардың күн тәртібіне 1 сағаттық күндізгі ұйқы қажет ұсынылады. Сол сияқты әр жастағы балалардың оқу жүктемелері артқан кезеңдерде, мысалы: емтиханға дайындалу уақыттарында күндізгі ұйқы дұрыс депұсынылады. Түнгі ұйқының ұзақтығы да балалардың жасына байланысты болып 17-18 жасқа келгенде ересек адамдардың нормасына жақындайды (8-8,5 сағ). Күндізгі, қысқы мусымдарда жасәспірімдердің ұйқы тапшылығы байқалады, сондықтан осы мезгілдерде ол 9 сағаттан кем болмауы қажет.

Әрдайым ұйқы қанбаса, балалардың жоғарғы нерв іскерлігі бұзылып, ой қабілеті төмендедйді.

Таза ауада серуендеу-организмде орын алған шадығудың әсуін төмендететін қысқа мезгілдегі ең тиімді темалу. Серуендеудің тиімділігі, қанның оттегінуінің артуына, тоттығу процестерінің және тіндік тынысының жақсаруына, ми қыртысына және қыртыс асты бөлімдеріне оңтайлы әсер беруіне байланысты.

Таза ауада серуендеу-организмді шынықтыру құралы, ультрокүлгін сәулелердің тапшылығын және гиподинамикалық алдын алу болып табылады.

Оқу сабақтары біртіндеп, оқушылардың тәуліктік салмақты үлесін ала түседі. Даму сатасындағы организмнің функционалдық мүмкіншілігінің артуы заңды құбылыс, дегенмен де көптеген көрсеткіштері жағынан ересек адамдардан лаыс қалады.

Осы жағдайдағы байланысты, оларға берілетін ой және дене жүктемелері, өзінің сипаты және ұзақтығы жағынан біртіндеп өсуі керек. Бұл тиімді оқу тәртібінің бірден бір міндетті жағдайы.

Оқушылардың оқу сабақтары мектептегі сабақ және үй тапсырмасын орындау екіге бөлінеді. Әр сабақтың және үй үзілістің ұзақтығы орта мектептер Уставында белгіленген және барлық жастағы балаларға біркелкі. Сондықтан, күндік оқудың жалпы ұзақтығы сабақ соңымен анықталады. Оқушылардың оқу жүктемесі мынадай:

 

 

1 сыныпқа аптасына	20 сағ.
2 сыныпқа аптасына	22 сағ.
3-4 сыныпқа	24 сағ.
5-8 сыныпқа	30 сағ.
9-11 сыныпқа	31 сағ.

 

Мектептің біркезектік зұмысында сабақтың басталуы таңертеңгі 9- дан ерте болмауы қажет, кей жағдайларда 8- ден ерте болмауы, ал екінші кезктің сабақ соңы 18.00 көп болмауы қажет.

Бірінші және жоғарғы (8-11 сынып) мектеп бітіруші сыныптар тек бірінші кезекті оқуы керек, қалғандары бірінші және екінші кезекте ауысып отырады. Оқу шалдығуының алдын алуда, басты орын сабақтың дұрыс ұйымдастырылуына беріледі, әсіресе басауыш сыныптарда, себебі балалар бақшасында қалаптасқан стереотип елеулі дәрежеде сақталып қалған, және оларда ұзақ уақыт зейін қою дағдылары қалыптасқан. Орта мектептердегі сабақ уақытының ұзақтығы 45 минуттан белгіленген, бірақ педагогикалық кеңестің шешімі бойынша сабақ ұзақтығы бастапқы сыныптарда 35 минутқа,

ал бүгінгі таңда төменгі сынып оқушыларының сабақ ұзақтығын қысқаратып, үзіліс уақытын ұзатру даму сатысындағы балалардың шалдығуының алдын алуындағы ең тиімді шара болып табылады. Оқу просін ұймдастыруда, балалар мен жасәспірідердің жұмыс қабілетінің өзгеру принципін міндетті түрде ескеру қажет.

 

3 сүрет. Жұмыс қабілетінің физиологиялық өзгеру қисығы.

Басында жұмыс қабілеті көтеріледі, содан соң жоғары деңгейде болады да (жоғары қабілеттік кезең), біртіндеп төмендейді (шалдығу бастамасы). Қисықтың соңғы белігі 3 бөлімнен тұрады:

1 – толық емес компенсация.

2 - соңғы (жұмыстың аяқталуына байланысты, көңіл – күйі жақсарып, жұмыс қабілетінің уақытша артуы).

3 – прогрессивті құлдырау.

Сүреттегі жұмыс қабілетінің осы типтік қисығы оқу-іскерлігінің бар түрін құрудың, негізі болып келеді, яғни сабақты, оқу күйін, оқу аптасын, жылдық және оқу тоқсанын құру осы қисыққа сәйкес жүргізілеуі керек.

Осы қисыққа сәйкес алсақ, сабақтың басы апта басындағы және тоқсан, жыл басы ауыртпалықтары жеңіл болуы қажет, басқаша айтқанда бұл кезеңдерде оқушылардың жұмыс қабілеті төмендеген. Оқушыларға орналған күрделі талапты жоғары жұмыс қабілетінің аорту зеңінде берген дұрыс; сабақ күн, апта, тоқсан орталарында. Осы мезгілдерде сабақтың факультативтік сабақтардың, үйірмелердің ең көлемді түрлері жоспарлануы қажет. Жұмыс қабілетінің күрт төмендеген мезгілінде, ауыр жүктеме орындауды талап ету тиімсіз, бұл жағдайда организмнің энергетикалық қоры азайып, оқушы денсаулығына кері әсерін тигізеді.

Сабақ құрлымы барлық сыныптарда біркелкі болады, олар мына сәттермен айқындалады: сабақ процесіне микроүзілістер берілуі өзінің жоғарғы шегіне жетуі керек, ал соңына қарай төмендетіледі. Осы талаптарға сай сабақ барысында шартты түрде үшке бөлінген:

1) кіріспе

2) негізгі

3) қорытынды бөлімі

Кіріспе бөлімі сабақты ұйымдатыру шараларына және оқушыларды сұрауға, негізгі бөлімі-жаңа жақырыпты түсіндіруге, ал қорытынды бөлімі-материалды қайталауға арналады. Оқу процесінде техникалық құралдары қолдану сабақты біркелкілігін өзгертіп, сабаққа деген қолайлы көңіл-күй туғызып, оқушылардың жұмысқа қабілетін арттырып, олардың үлгерімін жақсартады. Бірақ, техникалық оқу құралдарын пайдалану барасында оқушыларды отралық нерв жүйесіне ауырлықта болады.

 

Сондықтан да диофильмдерді, кинофильмдерді, телехабарларды көру, компьютермен жұмыс істеу гигиеналық тұрғыдан шектеліп нормаланады. Мектеп кестесін тиімді құруда гигиенистер пәннің ауырлығын, сабақ уақытындағы статистикалық және динамикалық құрылымдардың басымдылығын ескеруді басшылыққа алады.

Сабақты бағалауда, бірден-бір әдіс болып табылатын қиындықтың рангты шкаласын алуға болады (И.Г. Сивкова, 1975).

 

Математика, орыс тілі (ұлттық мектептерде)	11 балл.
Шет тілі	10 балл.
Физика, химия	9 балл.
Тарих	8 балл.
Ана тілі және әдебиет	7 балл.
Табиғат тану, география	6 балл.
Дене тәрбиесі	5 балл.
Еңбек	4 балл.
Сызу	3 балл.
Сурет	2 балл.
ән-күй	1 балл.

 

Едәуір күрделі пәндерді күндік кестеде екінші немесе үшінші сабақтарға қойған дұрыс. Екі күрделі сабақтарды қатар қою ұсынылмайды, оларды жеңіл пәндермен кезектестіріп қою керек. Математикалық немесе гуманитарлық пәндерді, дене тәрбиесі мен еңбек, ән-күй, сурет сабақтарымен кезектестіріп өткізгенде оқушылардың ойы, олардың ой іскерлігі, дене іскерлігімен алмасып, жұмыс қабілетін арттыруда өте тиімді әсер береді. Мектеп кестесін пәндер қиындығының рангтық шкаласы бойынша гигиеналық бағалауда мына түрде болады: егер рангтық шкаласының қимылдық қисығы бір көтеріліммен (сенбі немесе бейсенбі), немесе екі көтеріліммен (сейсенбі және жұма) берілсе, онда тиімді дұрыс деп бағаланады. Ал мектеп кестесінде бір қалыпты бөлінетін болса, онда қолайсыз, тиімсіз болып табылады.

Өте маңызды жайдың бірі ол үзілістердің ұзақтығын және сипатын қадағалау.

Үзлістің ең, аз шегі- 10 мин. Бастаушы сыныптарда екі – 10 мин-тан, және бір - 20 мин, үзіліс ұйымдастырылған оңтайлы әсер береді. Ал жоғарғы сыныптарды ұзақтығы 30 мин кем болмайтын үзіліс 3-ші сабақтан соң ұйымдастырылады, немесе екі – 20 мин үзілістер 2-ші және 3-ші сабақтардан соң болуы керек.

Үзілістердің тиімділігі тек олардың ұзақтығымен шектелмей, олардың мәні дұрыс ұйымдастырылуында. Барлық үзілістерді мүмкіндігінше міндетті түрде, және жыл мезгіліне қарамастан таза ауада, төменгі сынып оқушылары үшін қимылды ойындар ұйымдастырып өткізген тиімді болып табылады. Үй тапсырмасын орындау (өздік дайындық) бұл уақыт жұмыс қабілетінің физиологиялық көтерілісіне сай келу керек, 1-ші кезекте оқитындарда – 16-18 сағат, ал 2-ші кезекте оқитындарда -9-12 сағат аралығында күн тәртібінде, өздік дайындық таза ауада белсенді демалу, ал 6-7 жастағы оқушыларға күндізгі ұйқы ұйымдастырылуы қажет. Өздік дайындық құрылымы мектеп сабақтарының құрлымымен бірдей болады. Орта және жоғарғы сынып сабақтарының құрлымымен бірдей болады. Орта және жоғарғы сынып оқушыларының үздіксіз сабақ дайындау уақыты – 45 мин, ал бастауыш сынып оқушылары 30-35 мин дайындалып арасында 5-10 мин үзулус жасайды.

Үзіліс уақытында дене жаттығуларын жасау өте тиімді.

Сабаққа дайындық мезгілінде белмеде алаңдататын заттар болмай, тыныштық сақтау қажет.

Тиімді жарықпен қамтамасыз ету міндетті жағдай. Тбиғи және жасанды жарық көздері балалардың қолдарын көлеңкелеу үшін сол жақтан түсуі қажет. Оқушы үстелінің жанындағы терезеге ештеңе ілмеу керек, тезере алдына биік гүлдер қоюға болмайды. Бөлмені жиі желдету керек. Сабаққа дайындалу орта мектептер Уставы бойынша, жасқа байланысты 1 мен 4 сағат арасында. Оңтайлы ұзақтығы – 45 минуттан 3 сағатқа дейін.

Ойын және қалаулы дем алу-балаларда қолайлы көңіл-күйдің қалыптасуына әсер береді.

Әр қилы мектептен тыс, сыныптан тыс ойындар, олардың қалаулары бойынша аланса, жұмсалған күштің нәтижесін к&#