Тақырып. МАХАББАТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ

 

Махаббат мәселесі қазіргі философия ғылымында өзекті мәселеге айналуда. Қазір махаббат пен мейірімділікке негізделген жаңа үлгідегі әлемді тану жолында жаңа көзқарасты өзара түсінік философиясын қалыптастыру мәселесі күн тәртібінде тұр.

Махаббат көп жағдайда адамның дәстүрлі әлемі туралы түсінігімен анықталады. Әрбір халық өздерінің көп ғасырлық өзінің тарихында бұл ұғымға мифология дін, философия, этика, музыка, поэзия сияқты дәстүрлі мәденитінің элементтерін енгізді.

Бұрынғы философтар махаббат ұғымын тереңдікпен зерттелген, Әл-Фараби, Ибн Сина, Омар Хайям, және тағы басқа белгілі ойшылдар мен ғалымдар бұл құбылыстың шығу тегін зерттей отырып, әр - түрлі, кейде бір - біріне қарама - қарсы болатын тұжырымдарға да келген. Қоғамның дамуына байланысты махаббат туралы түсініктер де өзгеріп отыратынына қарамастан халықтың тарихы мен дәстүріндегі махаббат ұғымының мәні мен табиғаты жұмбағы көп өзекті мәселесі болып отырды.

Махаббат туралы түсініктің қазақ дәстүрлі дүниетанымды өзіндік ұзақ тарихы бар екені белгілі. Бұл ұғым көбінесе рухани - адамгершілік мәселелермен тығыз байланысты.

Махаббат еркіндік, ар-ұят, жауапкершілік, мейірімділік сияқты адам болмысы категорияларымен байланысты. Бұл сезімнің тамаша бейнесі болып әр кезде әйел танылған.

Халық ұғымында сұлулық, білім, сөйлей білу, ән айту, музыкалық аспапта ойнау, тәкәппарлық сезімде болу - осы қасиеттер әсем қыздың бейнесін толықтыра түседі. Махаббатты қадірлейтін, қастерлейтін еркек те осындай қасиеттер иесі болары анық. Сонымен қатар шынайы махаббатқа еркін рухты адамдар ғана бейімдірек келеді.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» эпосында қазақ дүниетанымындағы махаббат тақырыбының рухани - адамгершілік, әлеуметтік - мәдени негіздері ашылып көрсетілген.

Баян - Сұлудың трагедиялық махаббатының экзистенциалдық мағынасы - кейіпкерлердің өмір сүрген ортасының руханисыздану сияқты келеңсіз құбылысқа қарсылығы болады. Баян - Сұлудың қасіреті сүйіктісі өлгеннен кейін кек алу сезіміне айналды, ақыры өзін - өзі өлтіруге дейін барады. Өмірдің мағынасы ол үшін тек осы махаббаттың ауқымында болды.

Қозы Көрпеш пен Баян - Сұлу тарихы Шығыс мәдениетіндегі өз ғасырынан оза білген махаббаттың өлімді қалайшы жеңгенінің тамаша үлгісі бола алады.

Махаббат ұғымының асыл қасиеттерін жинақтап көрсеткен эпостардағы қыздың тамаша образдарының бірі Қыз Жібек бейнесі. Эпос дәстүрлі сипатта басталмайды, яғни, сезімнің пайда болуы келісімге, тағдырға, пешенге жазғанға негізделмейді, ол таңдау еркіндігіне арқа сүйейді. Негізгі кейіпкер Төлеген өзіне қалыңдықты өзі табады. Махаббаттағы таңдау құқы мен сезім еркіндігінің көрініс беруі қазақ қоғамындағы әлеуметтік - адамгершілік қасиеттредің, қатынастардың жаңа толқынын білдіреді, оны қоғам жазғырмайды, керісінше, қолдауға тырысады. Дегенмен, бұл махаббаттың өмірі де ұзақ болмайды.

Халық бұл сезімді жырлаумен шектеліп қана қоймай, оған жүйелі түрде тәрбиелеу құралы ретінде үлкен мағына береді. Қозы Көрпеш, Төлеген, Қыз Жібек, Баян - Сұлу - барлығы өз ата - аналарының, өз бауырларының және жақындарының махаббатымен, әлеуметтік ортасымен тәрбиеленген жандар.

Қазақта «қызға қырық үйден тыю» деген мақал бар. Оның мағынасы қызды біріге отырып рухани адамгершілікке тәрбиелеуде әрбір адам бұл жауапкершілікті жақсы сезінген.

Махаббат ұғымы - қазақ дүниетанымының өзекті де күрделі мәселесі. Махаббат деген адамның өмір сүруінің бірден - бір тәсілі, оның еркіндігінің көрінісі. Данышпан қазақ халқының «сұлу емес, сүйген сұлу» деген соның дәлелі. «Махаббат пен құштарлық ол екі жол» деп Абай айтқандай, махаббат адамдардың қоғамдағы отаншылдық, халық сүйгіштік, ұлтжандық, патриоттық, адамгершілік, имандық қатынастарын айқындайтын халыққа тән философиялық ұғым. Махаббат әр кімнің қолы жете бермейді, ол Алланың нұры жауғандарға ғана болмақ. Махаббаты жоқ адам әлемді және өзін тани алмайды, оның өмірге деген рухани құштарлығы да жоқ адам. Ондайлардың рухында Алланың суреті, яғни сәулесі жоқ. Қазақтың махаббат жырларында осындай пікір қыз бен жігіт арасындағы қалтықсыз сүйіспеншілік арқылы берілген. Адамды рухани жағынан жетілдіру - махаббаттың басты қасиеті. Махаббат жырларының көбісі қайғылы жағдаймен бітетіні де осыдан. Махаббат тақырыбында құрылған жырлар нағыз өмірдің тәжірибесі өткеннің, қазіргі кезеңнің және болашақтың ұлы жетістіктерінің негізінде қалыптасады.

Қазіргі рухани өмірдің тәжірибесі өткеннің, қазіргі кезеңнің және болашақтың ұлы жетістіктерінің негізінде қалыптасады.

Адамның рухани - адамгершілік өмірі дами келе әлеммен жеке адамның арасындағы үйлесімдікке әкеледі. Әлемдік өркениет дамуының үйлесімді бірлігін іздеу әр түрлі тәсілдермен, әдістермен жүзеге асады. Кейбір дәстүрлерде махаббат өтпелі өмір сияқты, ал бірақ, негізделген, көбінесе өмірдің өзі сияқты сипатқа ие болған.

Махаббат туралы Батыс және Шығысқа тән түсініктерді салыстыра отырып, адамзаттың бай рухани тәжірибесін қолданып, біз қазіргі кезеңде «өзімізге қайта оралу» қажеттілігіне бет бұрамыз.

Бұл қайта оралу - Інжілдегі адасқан ұлдың қайта оралуы емес, ол біздің шешілмеген мәселелерімізді түсіну үшін қажет гуманистік қайнар көздерге, рухани құндылықтарға қайта оралу болып табылады. Сонымен қатар, біз өзіміздің дәстүрлі дүниеге қатынасы сәйкес келетіндерін таңдап алуға тиістіміз.

Махаббат әрқашан азап шегумен байланысты болатынын міндетті түрде айту қажет. Қасірет шегу ғашықтардың өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Махаббат - бұл үздіксіз азапқа түсу. Махаббат адамды азапқа түсіретін сезім болғандықтан одан міндетті түрде құтылу керек дейтін буддалықтардың түсінігінен өзгеше, қазақта және басқа да шығыстық тұжырымдамаларда азап рухқа ерекше күш, ғарыштарға айырықша шабыт береді. Ғашықтардың біреуінің өлімі екіншісіне орны толмас қасірет әкеледі.

Махаббатты адамның өмір сүруінің бірден - бір тәсілі ретінде түсінудің қазіргі мағынасы ерте кезден - ақ анықталған.

Ұлы Абай махаббатты экзистенциялдық тұрғыдан терең түсінді. Махаббаттың мәнін Абай «жүрек» категориясы арқылы ашты. Махаббат философиясының және жүрек философиясының тілі мен шығу тегі бір болатын. Ендеше, мұндай адамды бұл сезім әуелден - ақ сақталған. Оның өмірі махаббатты іздеуден және оны табудан тұрады. Абай өзінің «қара сөздерінде» жүрек, махаббат туралы көбірек айтады. «Жүрек», «намыс», «рух», «ерлік» «ар-ұят» туралы философиялық пайымдауларын ақын терең герменевтикалық талдаумен кеңейтеді. Ол махаббаттың мәнін анықтай отырып, тек сол ғана адамның өмірін толықтырады деген қорытынды жасайды. Адам өз махаббатын басқаға сыйлай отырып, өзінің жанын біреуге қия отырып, өзі оны жоғалтпайды, керісінше, өз болмысының мәнін жауапкершіліктен, қуаныштан, құрбандықтан табады. Махаббаттың түлері туралы айта келе, Абай сезімдік махаббатты кемсітпейді, оны рухани махаббаттың жоғарғы сатылардың бірі деп есептейді. Абай бізді жүректің тілімен сөйлеуге шақырады.

Шәкәрім болса, махаббатты ақиқаттың, руханилықтың жарығымен байланыстырады. Оның пікірінше, адам өз махаббатын жоғалтса, онда ол өзінің адамдық мәнінің тереңдігінен де айрылады.

Қазақ дүниетанымында махаббат туралы философиялық түсінік көпжақты, көпқырлы, сонымен қатар, ол әлемді үйлесімді - біртұтас ретінде тануға итермелейді. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында махаббат ұғымы әлемді ерекше сезіммен қабылдау тұрғысынан және әлемде өмір сүрудің бірден - бір мүмкін тәсілі ретінде көрініс табады. Махаббаттың нақты - жалпы ұғымының мәні осында жатыр.

Махаббатты терең философиялық түсінуді қайта жаңғырту қажет, яғни, ол жас адамды өз ортасында үйлесімдікке әкеледі. Және қоғамды әлеуметтік жатсынудан құтқарады, өзіне деген махаббаттан басқаға және бүкіл әлемге деген махаббатқа дейін жеткізеді. Бұл сезімге жастарды жүйелі түрде тәрбиелеу қажет: айырықша шығармашылық ретіндегі махаббатқа тәрбиелеу-еліміздегі жастарға тәрбилеу мен білім беру жүйесінің негізі болуы керек. Махаббат нағыз өзімшілдікті жоюшы ретінде - нағыз даралылықты ақтаушы және құтқарушы. Махаббат зерделі санадан үлкенірек, бірақ ол онсыз ішкі құтқарушы күш ретінде әрекет жасай алмас еді, даралықты жоймай, асқақтата түсетіндей.Тек зерделі сананың арқасында (немесе ақиқаттың пайымдалуы десе де болады) адам өзін өзі айқындай алады, яғни өзінің өзімшілдігінен өзінің шынайы даралылығын, сондықтан өзі махаббатқа беріле отырып, осы өзімшілдікті құрбан ете отырып ол онан тек қана тірі ғана емес, тіршілікті туындатушы күшті табады және ол өзінің өзімшілдігімен бірге ол өзінің жеке бейнесін жоғалтпайды, ал керсінше, мәңгілік етеді. Хайуанаттар әлемінде оларда дербес зерделік сананың жоқтығына байланысты махаббатта жүзеге асатын ақиқат өзінің әрекеттеріне ішкі тірек тиянағын таба алмағандықтан оларға әлемдік мақсаттар үшін бөтен соқыр құралдар ретінде иемденген сыртқы тылсым күш ретінде тек тікелей әсер етуі мүмкін бұл жерде махаббат жалпының сыңаржақты салтанаты ретінде, тірліктің даралылықтан үстемдігі ретінде көрініс береді, өйткені хайуанаттарда олардың даралылығы қарапайым жекеленген болмысындағы өзімшілдікпен сәйкес келеді, сондықтан ол өздерімен бірге күйрейді.

Адам махаббатының мағынасы жалпы өзімшілдікті құрбан ете отырып даралылықты ақтау және құтқару. Бұл жалпы негіздің арқасында біз өзіміздің арнайы міндетімізді шешуімізге болады; жыныстық махаббаттың мағынасын түсіндіру. Жыныстық қатынастарды махаббат деп айтудың өзі бекер емес,бірақ жалпының ұйғарымы бойынша ол махаббат түрлерін типі немесе мұраты болып табылады.

Өзімшілдіктің жалғандығы мен зұлымдығы адамның өзін жоғары бағалауында өзіне шексіз лайықтылықты және маңыздылықты беруінде емес; ол осынысымен дұрыс, өйткені кез - келген адами субъект тірі күштердің дербес орталығы ретінде, шексіз мүмкіндік ретінде,абсалюттік ақиқатты санасымен өміріне бойлата алатын тіршілік иесі ретінде - кез келген бұл сипатта мағыналық пен абыройлыққа ие болады. Шынымен де ауыстыру болмайтын нәрсе де болады және әркім өзін жоғары бағалауға болмайды. Бұл мағыналықты мойындамау адами абыройды бас тартуымен бірдей: бұл негізгі адасу және кез келген сенімсіздіктің бастауы: оның жанының әлсіздігі соншалық өзіне өзі сенбейді, сондықтан ол басқа нәрсеге қалай сенсін? Өзімшіліктің негізгі өтірігі мен зұлымдығы субъектінің бұл абсалютті өзіндік санасымен өзіндік бағалауында емес ол оның өзіне әділеттілікпен мағыналықты тани отырып оны басқаларға әділетсіздікпен танудан бас тартуында:өзін өмірдің орталығы ретінде мойындай отырып ол басқаларды өзінің маңайындағы болмысқа жатқызады және оларға сырттағы және, салыстырмалы құндылықты ғана қалдырады.

Махаббатта басқаның ақиқатын дерексіз емес, мазмұнда танып білу арқылы, өз өмірінің орталығын эмприкалық шеңбердің сыртына ауыстырып қана біз өзіміздің жеке ақиқатымызды, өзіміздің міндетті түрдегі маңызымызды көрсете аламыз. Ол өзіміздің дерек жүзіндегі феномендік болмысымыздың шекараларынан шығу қабілетінде, тек қана өзі үшін ғана өмір сүрмеу, яғни басқамен де өмір сүру қабілетінде болып отыр.

Кез келген махаббат осы қабілеттердің көрініс беруінде, бірақ оны кез келген дәрежеде жүзеге асырмайды, кез келгендер өзімшілдікті бірдей етіп түбегейлі құрта алмайды. Өзімшілдік тек қана нақты емес. Ол негізгі және біздің болмысымыздың ең терең орталығына тамырлап кеткен күш, міне осыдан оның біздің шындығымызға ендеп алған және барлығын баурап алатындай күші бар және ол біздің тіршілігіміздің барлық жекелеген сәттерінде үздіксіз қимылдайтын күш. Шынымен де өзімшілдікті түбірімен жою үшін оған біздің тіршілігіміздің тұла бойына ендеген, бізді билеп алған махаббатты қарсы қоюымыз керек. Біздің даралылығымызды өзімшілдіктің құрсауынан босатуы тиісті басқа нәрсе осы даралылықпен тұтастай қатынаста болуы керек және ол да сондай нақты және өзіміз сияқты объектіленген субъект болуы тиіс, екінші жағынан шынымен басқа болуы үшін бізден айырмасы болуы керек, яғни бізге тән барлық маңызды мазмұнға ие болып, оларға басқа кейіпте, тәсілде иемденуі тиіс. Сол арқылы біздің тіршілігіміздің кез келген көрінісі кез келген өмірлік акт осы басқа да жеткілікті деңгейде болып, басқаға деген қатынас онымен толық және ылғи озара алысу, өзін басқа да толық және ылғи бекіту, жетілген өзара әрекеттесужәне қарым – қатынастар болып табылады. Міне сонда ғана өзімшілдік тек принциптік мағынада емес, тұтастай нақты түрінде жойылады. Тек осы жағдайда, яғни химиялық түрде, бір тектес және әр түрлі екі тіршілік иесінің бірігуінде жаңа адамды қалыптастыру, шынайы адами даралылық нақты жүзеге асыру мүмкін. Осындай бірігуді немесе оған барынша жақын мүмкіндікті біз жыныстық махаббаттан табамыз, сондықтан біз оған барлық әрі қарай дамудың қажетті және қайталанбас негізі ретінде, тек адам ғана шынымен де ақиқатта болатындай тұрақты және міндетті түрдегі шарт ретінде ерекше маңыз береміз.

Махаббаттың басқа түрлерінің ұлы маңыздылығы мен жоғары абыройын мойындай отырып, жалған сприртуализм мен импонентті моралдизм олармен жыныстық махаббатты ауыстырғысы келеді. Дегенімен біз осы соңғысы екі негізгі талапты қанағаттандырады және оларсыз басқалармен толық өмірлік қарым - қатынаста өзіндікті толық шешімді түрде жою мүмкін емес. Барлық махаббаттың түрлерінде сүюші мен сүиіктінің арасындағы бір тектілік және өзара әрекеттестік жоқ.

Махаббаттың сезімі ретінде мағынасы мен абыройы өның өзімшілдіктің күші арқасында тек өзіміздің бойымыздан ғана түйсінетін басқадағы міндетті түрдегі орталықтық мағынаны біздің барлық тіршіліктік күшімізбен мойындауға бізді мәжбүрлейді. Махаббат біздің сезімдеріміздің бірі ғана ретінде ғана емес, ол біздің барлық өмірлік мүдделеріміздің өзімізден басқаға ауыстырумен, біздің жеке өміріміздің біздің жеке өміріміздің өзіндік орталығын қайта ауыстырумен маңызды. Бұл кез келген махаббатқа тән бірақ жыныстық махаббатқа басымдырақ болып келеді; ол басқа махаббаттың түрлерін үлкен пәрменділігімен және тартымды мінезімен және толық жан жақты өзара түсінісу мүмкіндігімен айырықшаланады; тек осы махаббат қана екі өмірдің шынайы және айырмасыз бірігуіне жетелеуі мүмкін, ол туралы Құдай сөзінде төмендегідей айтылған: екі дене біреуге айналады, яғни бір нақты тіршілік иесі болады.

Сезім қосылудың толықтығын, іштейлігі мен аяқталғанын талап етеді, біріқ іс бұл субъективті талаптар мен ұмытылыстардан арттыққа бармайды және ол өтпелі ғана болады. Шын мәнінде мәңгі және орталықтық қосылу поэзиясының орнына біршама ғана ұзақтығы бар дүние келеді.

Кез келген міндетті табысты шешуге деген алғашқы қадам оны саналы және дұрыс қоя білу: бірақ махаббат міндеті ешқашан да саналы қойған емес, сондықтан ол ешқашанда тиісті түрде шешщімін тапқан емес. Махаббатқа адам басынан кешіретін белгілі бір дерек, белгілі бір жағдай ретінде қараған және қарайды да, бірақ ешнірсеге оны міндеттемейді; дегенімен мұнда екі міндет жапсырылады: сүікті кісімен физиологиялық жақындықта болу онымен күнделікті тіршілікте одақ құру – ал соңғысы адамға кейбір міндеттерді жүктейді - ол біржағынан, хаиуанаттық табиғаттың заңдарына баңынады, Ал енді басынан аяғына дейін өзіне құзыры берілген махаббат сағымдай жоғалып кетеді. Әрине, махаббат алдымен табиғаттың дерегі, бізге байланыссыз пайда болатын табиғи процесс; бірақ бұдан біз оған саналы түрде қарамауымыз немесе бұл табиғи процесті жоғарғы мақсаттарға өз еркімізбен бағыттауымыз керек деген нәрсе туындамайды. Сөз құдіреті адамның табиғи қасиеттерінің бірі, тілді махаббат сияқты ойлап табуға болмайды. Дегенімен егер біз оған бойымызда өзінен өзі болып жататын тек табиғи процесс деп қарайтын болсақ, онда ол өте өкінішті болар еді, Егер біз құстардың сайрағанындай сөйлесек, жанымыз арқылы еріксіз өтетін сезімдер мен түсініктер көрініс табу үшін дыбыстар мен сөздердің табиғи байланысына барынша берілген болар едік, ал тілден тізбекпен келетін ойларды жеткізудің құралын жасамаған болар едік

Шынайы рухани сезім адамның негізгі байлығы болуы керек.