Серотонинергиялық дәрілер

 

Серотонин рецепторлар өзінің химиялық құрамы бойынша 5-гидрокситриптамин (5-НТ) болып табылады (6.2.1 сурет) және вазоконструкция көрінісін тудыра отырып көптеген физиологиялық үдерістердің кезеңді тізбегін реттейді. Серотониннің шеткері ұлпаларға реакциясын, оның әрекеттерін тежейді және радиолигандалардың байланысуына әсерін тигізетін дәрілік заттар, серотониндік рецепторлардың антогонисттеріне жатады.

Серотониндік рецепторлардың қандай да бір түрін ынталандыруға немесе баяулатуға қабілеттілігін, сондай-ақ, өзге биологиялық белсенді заттармен – адреналин, гистамин, опиаттарға жақындығын ескере отырып, серотониндік рецепторлардың алуан қырлы екендігін атай аламыз.

Серотониндік рецепторлардың көп мөлшерінің анықталуына байланысты рецепторларды қандай да бір типке жатқызу мүмкіндігін беретін нақтылы белгілерді айқындау қажеттігі туындалып келеді. Рецепторлардың номенклатурасы бойынша Халықаралық Комитет серотонин рецепторларын 7 түргее бөлуді ұсынған: 5-НТ₁, 5-НТ₂, 5-НТ₃, 5-НТ₄, 5-НТ₅, 5-НТ₆, 5-НТ₇. Өз алдына 5-НТ- рецепторларының түрі бірнеше рецепторлар бөлімдерінен тұрады.

Серотониннің 5-НТ₃-рецепторларынан басқа барлық рецепторларына жасуша ішіне дабыл беру әрекеті G-ақуыздарының көмегімен жүзеге асырылады, жасуша беткейінің G-ақуыздарымен байланысқан бұл рецепторлар рецепторлардың өте жоғары туыстастығына жатады. Рецепторлар баяулатқыштық G-ақуыздары арқылы аденилатциклазамен байланысқан болады, сол себептен рецепторлар белсенуі кезінде аденилатциклаза белсенуі баяуланады.

5-НТ₃-рецепторлары иондық каналдар түзейді, олар Nа⁺, К⁺ және Са⁺⁺ иондарының ағымын реттейді, сол себептен де шын мәнісінде иондық түтікшелер болып келетін рецепторлардың өте жоғары туыстастығына жатады. 5-НТ₁-рецепторларына жалпы сипаттама бере отырып, туыстастыққа кіретін барлық 5 бөлімдерінің рецепторлары қарапайым протеиндер болып табылады.

 

Сурет 6.2.1. Серотонинергиялық синапс

 

Сонымен, серотониндік рецепторлар плазматикалық мембраналарға ендірілген көптеген гомогенді макромолекулалар, олар серотонин мен оның үйлестері молекулалық дабылдарын жасушалардың өзіндік жауабы ретінде трансформациялайды. Олар пре- және постсинаптикалық мембраналарда шоғырланады, нейроналдық мембраналар мен миоциттерде, сонымен қатар, тромбоциттерде болып, ОЖЖ алуан қилы қызметтеріне, шеткері мүшелердің және тромбоциттердің агрессиялық белсенділігін реттелулеріне т.б. қатысады.

Серотонин мен оның үйлестері (мексамин) дәрілік зат ретінде кең қолданыс тапқан. Мидың төмпешікті безінде түзілетін эндогендік сипаттағы потенциалды зат ретінде мелатонинді атауға болады, ол құрылымы жағынан серотонинге жақын, бұған қоса серотонин рецепторларының агонисттерін (суматриптин, наратриптин) және анагонисттерін (пизотифен) атауға болады.

Мексамин (Mexaminum) серотониннің синтетикалық үйлесімі, радиқорғаныстық қасиетке ие (қан түзу мүшелері - сүйек майында, көк бауырда, тамырлар тарылуы есебінен туындалатын гипоксияға орай). Мексамин серотонин тәрізді шеткері тамырларды тарылтады, ішкі мүшелердің бұлшықеттерінің жиырылуын тудырады, сонымен қоса тыныштандыратын әсерін тигізіп, ұйықтататын дәрілер мен ауыруды басатын дәрілердің әсерін күшейтеді.

Қолдану көрсеткіштері мен мөлшерленуі. Сәуле терапиясы кезінде жалпы сәулелік реакцияның алдын алу үшін. Ішке 50-100 мг мөлшерлемесінде әр сәуле терапиясы алдында 30-40 минут бұрын тағайындалады.

Кері көрсеткіштері. Жүрек пен ми тамырларының айқын атеросклерозы, жүрек-тамыр жеткіліксіздігі, бронх демікпесі, бүйрек қызметінің бұзылуы, жүктілік.

Жанама әсерлері. Диспепсия көріністері, жеңіл түрдегі бас айналуы, лоқсу, эпигастраль аймағының ауырсынулары, сирек кездері құсу.

Шығарылу түрі. 50 мг таблеткалар N. 2, 4, 6.

Мелатонин (Melatoninum), мелаксен. Мелатонин бұл мидың төмпешікті безі (гипофиз) өндіретін эндогендік қосылыс, химиялық құрылымы бойынша серотонин мен мексаминге жақын. Ол физиологиялық ұйқы және ағзадағы бірқатар үдерістердің реттегіші болып табылады.

Қолдану көрсеткіштері мен мөлшерленуі. Ұйқы ырғақтығын, әсіресе уақыт белдеуін ауыстыру кездерінде реттеуші дәрі ретінде қолданылады, ағзаға шамадан тыс күш түсуінде адаптогендік зат ретінде беріледі. Ішке ұйықтар алдында 3 мг мөлшерінде тағайындайды.

Кері көрсеткіштері. Бүйрек қызметінің айқын бұзылуы, аллергиялық және аутоиммундік ауруларда, лейкоз, лимфома, миелома, қояншық, қант диабеті, жүктілік, емізу кездерінде беруге болмайды.

Жанама әсерлері. Бас ауыруы, диспептикалық бұзылыстар, аллергиялық реакциялар мен домбығып ісінулер орын алуы мүмкін.

Шығарылу түрі. 3 мг таблеткалар мен капсулалар түрінде N. 2, 6, 12, 24, 30, 60.

Суматриптан (Sumatriptanum), имигран. Суматриптан триптимин туындысы 5-НТ_1Д-рецепторларының талдамды агонисті, ол бас сақинасы кезінде байқалатын ми тамырларының пульсациялық тонусын басады, осыған орай бас ауырғандығы тыйылады.

Қолдану көрсеткіштері мен мөлшерленуі. Бас сақинасының ұстамалары, сонымен қатар лоқсу, құсу, фотофобия көрініс-белгілерін тыю үшін қолданылады. Бір реттік мөлшерлемесінен бастайды - 50-100 мг, әсері жеткіліксіз болса осы мөлшерлемеде бір сағаттан соң, кейде тері астына 6 мг, бір сағаттан соң қайталап береді.

Кері көрсеткіштері. Жүректің ишемиялық ауруында, аритмиялар, бастан кешірілген миокард инфарктында, ми қан айналымы бұзылуында, бауыр мен бүйрек қызметінің бұзылуы, қояншық, жүктілік, емізгенде, егде жастағылар мен жасөспірімдерге бермейді.

Жанама әсерлері. Беттің қызаруы, бас ауыруы, жүрек, мойын тұстарындағы ауырсынулар, қарыншалық аритмия, жұтыну актінің қиындауы, ауа жетпеу сезімі, бұлшықет ауырсынулары, аллергиялық және өзге жанама көріністер.

Шығарылу түрі. 50 және 100 мг таблеткалар N. 2, 10; 1,2% ерітінділер 0,5 мл шприцтерде N. 2 егу үшін; интраназалдық енгізу үшін 10 және 20 мг/мөлшерлік құтыдағы аэрозоль.

Наратриптан (Naratriptanum), нарамиг. Наратриптан 5-НТ_1В/1Д – серотониндік рецепторлардың таңдап әсер ететін агонисті, бас сақинасы кезінде кеңейген ми тамырларының тарылуын тудырады.

Қолдану көрсеткіштері мен мөлшерленуі. Бас сақинасының ұстамаларын ықшамдау және алдын алу шаралары үшін. Ішке бір реттік тәртіпте бас сақинасы кезінде 2,5 мг тағайындайды, қажет кездері сол мөлшерде 4 сағаттан соң қайталайды.

Кері көрсеткіштері. Стенокардияда, ми және шеткері қан айналымының бұзылуларында, артериалдық гипертензияларда, жүктілікте, егде жастағылар мен жасөспірімдерге бермеу керек.

Жанама әсерлері. Әлсіздік, ұйқышылдық, парестезия, тамақ пен мойын маңында ауырсыну сезімдері, ми және шеткері қан айналымының бұзылулары, диспепсия.

Шығарылу түрі. 2,5 мг таблеткалар N. 2, 4, 6.

 

Пизотифен (Pizotifenum), сандомигран. Пизотифен серотониндік 5-НТ₁ рецепторларының антагонисті, яғни 5-НТ₁-серотониндік және Н₁-гистаминдік рецепторлардың тежегіші.

Қолдану көрсеткіштері мен мөлшерленуі. Бас сақинасы ұстамаларының алдын алу шаралары үшін, вазомоторлық және жарақаттан кейінгі бас ауыруларында, сонымен қатар дисциркуляторлық энцефалопатияларда. Ішке 0,5 мг күніне 3 реттен, кей кездері мөлшерлемесін күніне 3 реттен 1-4 мг дейін ұлғайтып береді.

Кері көрсеткіштері. Жабық бұрышты глаукомада, ауырсынып өтетін несеп бөлінуінде, жүктілік кезінде беруге болмайды.

Жанама әсерлері. Лоқсу, ұйқышылдық, әлсіздік, бас айналуы, дене салмағын қосу түріндегі тәбетінің артуы.

Шығарылу түрі. 0,5 мг таблеткалар N. 2, 4, 6.