Сағи Жиенбаев

(1934-1994)

Қазақтың көрнекті лирик ақыны.

1934 жылы 15-мамырда Ақтөбе облысы, Байғанин ауданындағы Оймауыт ауылында өмірге келген. Осы жердегі орта мектепте оқып, оны тәмамдаған соң, Қызылорда қаласындағы педагогикалық институттың филология факультетіне түсіп оқиды. Оны бітіргеннен кейін 1955 жылы Жезқазған қаласының №10 орта мектебіне мұғалімі болып орналасып, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ береді.

Бірақ шынайы ақындықты арман еткен жас 1956 жылы Алматы қаласына ауысып, «Қазақ әдебиеті», «Қазақстан пионері» газеттерінің, «Мәдениет және тұрмыс», «Жұлдыз» журналдарының редакцияларында жұмыс жасайды. Көп жылдар бойы «Жазушы» баспасының поэзия редакциясын басқарды. Өмірінің соңғы жылдары «Ақ Орда» журналының бас редакторы қызметін атқарды.

Дүние құбылыстарын барынша шеберлікпен жырлай білген ол – отыздан астам өлеңдер мен поэмалар кітабының авторы. «Қарлығаш» атты алғашқы өлеңдер жинағы 1959 жылы жарық көрген. Ұлы жазушы М.Әуезовтің өзі жас ақын шығармашылығы туралы «С.Жиенбаевтың бірқатар өлеңдерін ризалықпен оқыдым. Оларда толып жатқан образ, көп шындық, көпшілікке ортақ шындық бар... – поэзияға керек нәрсе осы, шыншылдық» – деген екен.

Ақын лирикасының ұтымдылығын ондағы шындық пен шеберліктің шынайы ұштасуында, үн мен ұғымның сұлу үйлесімінде жатыр деп бағалауға болады. Оның өлеңдерінде көркемдік құралдары дәл қолданылып отырады.

Сағи Жиенбаев поэзиясының айтулы қасиеті – Отанға, туған жерге, биік адамдық атқа деген нәзік те асқақ сезімінде, тәрбиелік мәнінде. Оның туған жерді қастерлеу, Отанды сүю, еңбекке баулу, адамгершілік, табиғат әсемдігін сезіне білу және т.б. алуан түрлі тақырыптарға жазылған өлеңдері тәлім-тәрбиелік қуатымен де назар аудартады.

Ақынның өзіндік бір қырларымен оқырман көзіне жас, көңіліне мейірім ұялататын бір өлеңі – «Әйелдер». Қазіргі аналар, аяулы әжелер Ұлы Отан соғысы басталғанда майданға әкесін, ағасын, бауырын, жарын шығарып салған бойжеткендер мен келіншектер – қандай жыр-дастандарға да арқау болуға лайықты адамдар.

Ақынның ең таңдаулы өлеңдері музыка тілінде де сөйлеп, халық арасында кең тарап кетті. Атап айтқанда, олардың ішінде «Қарттарым, аман- сау жүрші», «Ана», «Елім менің», «Бейбітшілік жыры», «Ашық аспан», «Ауыл азаматтары», «Таң бұлбұлы», «Соғыс ардагері», «Қайдасың сен?», «Дәурен-ай» және т.б. өлеңдері бар. Сонымен бірге-ақ «Еңлік-Кебек», «Махамбет», «Боранды Едіге» либреттоларының авторы.

Сағи Жиенбаев әлем поэзиясының аудармашысы ретінде жемісті еңбек етті. Оның аудармасында Байронның, Пушкиннің, Туманиянның, Лермонтовтың және басқа әлем әдебиеті классиктерінің өлмес туындылары қазақ тілінде көркем тілмен сөйледі.

Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының мүшесі ретінде С.Жиенбаев қазақ әдебиетінің жас өркенін, әсіресе, лирика жанрындағы ізбасарларын тәрбиелеп өсіруге көп күш жұмсаған.

Қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Сағи Жиенбаев оқырман қауымның назарын өзінің мөлдір лирикаға толы, көркемдігі кенеулі өлеңдерімен аударған болатын. Көркемдік әлемінің өзіндік талаптары бар екендігі – өмір қойнауынан, эстетикалық болмыстан туындайтын ақиқат. Осы тұрғыдан алып қарағанда, шынайы көркемдік заулап өтіп жатқан уақыт желіне мүжілмейді, ескірмейді, керісінше, әрбір оқыған сайын жаңа болып көрінеді. Сағи Жиенбаев өлеңдерінің көркемдік-эстетикалық болмысы да нақ осындай ескірмейтін қалыптан көрінеді.

Зерттеушілер бұл ақынның шығармаларын тақырыптық жағынан негізінен үш топқа бөліп қарастырады. Ол тақырыптар – көркемсөз зергерлерінің қай-қайсысы да аттап өте алмайтын ең негізгі қасиетті тақырыптар. Олар – туған жер, Отан, табиғат және махаббат. Ақын бұлардың қай-қайсысын да өзіне тән өрнекпен, үздіккен лирикалық сезіммен жырлай білді. Өзінің жүрек түбінде аунақшыған сезім күйлерін оқырманға бейнелі түрде жеткізуге барын салып бақты. Соның нәтижесінде өмірге адам жанының жарқырап түскен сәулесіндей болып көркем пішілген жырлары өмірге келді.

 

– Қайдансың?

– Қазақстаннан!

Шығады жарқын дауысым.

Көтеріп мені ұшқандай

Көгілдір дала, кәрі шың.

 

Бастарын изеп,

Жұрт елтіп,

Бір-бірін мақұлдатады...

Көтеріп мені,

Үлкейтіп, тауларым келе жатады.

 

Елестеп сол шақ көзіме,

Қырларым,

Қала,

Қыстағым,

Арқамды сүйеп өзіңе,

Тұрамын, Қазақстаным,

 

– деген шумақтар алғаш рет оқыған оқырманның өзіне соншалықты таныс болып көрінеді. Өйткені бұндағы айтылар ой әрбір қазақстандықтың көкірегінде жүрген патриоттық сезіммен оңай үндесіп жатыр. Ақынның өз ойын жеткізуі қарапайым да көркем, сондықтан да жанымызға жақын. Осы сипаттас жарқын шумақтар ақын лирикасында жиі ұшырасады.

Туған жер табиғатын сезім жылылығымен бейнелейтін мына бір жолдарға назар аударайықшы. Әсем кестеленген ықшам штрихтар көз алдыңызға әсерлі суреттерді тізіп береді:

 

Шығып ап еркін көгіне,

Қанатын ерке жайқалтып,

Барады құстар жолымен

Ауаны көлдей шайқалтып.

Жалтылдап жалы асқардан,

Жарысып ойнап, аптығып.

Соғады жақпар тастарға

Толқынды толқын лақтырып,

 

– дейді ақын өз көзімен көрген көріністерді қолмен қойғандай етіп бейнелеп. Қысқа қайырылған бұл жолдарда образ да, сезім де, ой да бар. Өлеңді бір оқып шыққан оқырман өзі күнде көріп жүрген туған жер табиғатына енді басқаша көзбен қарай бастайды. Өз Отанымызға, туған жерімізге сүйіспеншілігімізді арттыратын мұндай көркем шумақтар Сағи өлеңдерінде жиі ұшырасып отырады.

«Көргенін түсінетін Сағи, төңірегін, тіпті табиғат көріністерін де мәңгі қозғалыс қалпында қабылдайды. Ақын ұғымындағы қозғалыс. Ол табиғатты құрғақ суреттеп жатпайды, әдемі ырғақ, келісті сөзбен баяндап, бір кезде көргенмен, есте сақталмаған ғажайып көріністерді қайтадан көз алдыңа әкеледі» (Шаңғытбаев Қ. Сағи лирикасы. Кітапта// Жиенбаев С. Іңкәр дүние, – Алматы: Жазушы, 1981, 392 бет, 7-8-беттер) дейді қазақтың көрнекті ақыны Қуандық Шаңғытбаев ақын жырлары туралы ой толғай келіп.

Ғашығын ойлаған лирикалық кейіпкер оның есімін жағалаудағы құмға дірілдеген саусақтарымен жазады, оны тентек жел өшіріп тастайды. Ақ қарға жазады, долы боран басып тастайды.

 

Гүл жапты талай белеңді,

Бұрқады талай ақ боран.

Атыңды сенің мен енді

Кеудеме жазып сақтағам.

 

Сақтаулы сонда бейнеңмен

Сонау бір балғын күлкің де.

Енді оны менің кеудемнен

Өшіру, сірә, мүмкін бе? – дейді ең соңында ғашық жігіт.

Бұл арадағы лирикалық кейіпкердің толғана отырып жасаған шешімі өзгеше. Сүйгеніңді жадыңнан шығармаудың, ешқашан ұмыттырмаудың төте жолы оның қадірлі есімін кеудеңе жазу екен. Бұл арада «Мен сені сүйемін, күйіп-жанамын» дейтін ашық ынтызарлық жоқ. Лирикалық кейіпкер өзінің махаббатты соншалықты қастерлей білетіндігін ойын астарлап, ишаралап жеткізу арқылы аңғартып тұр. Сезім тәрізді нәзік тақырыптың өзінде осындай символиканы ұтымды пайдалана білген ақынның махаббат тақырыбын ерекше құрметпен, нәзіктікпен жырлауының көрінісі деп ой түюге болады.

С.Жиенбаев – балалық шағы Ұлы Отан соғысының өртіне шарпылған ұрпақтардың санатынан. Оның өз балалық шағы жайлы жазылған өлеңдерінің ауыр тыныспен, ерекше күрсініспен оқылатыны да сондықтан. Оның Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған өлеңдері поэзиямыздың үздік үлгілері қатарында. Атап айтқанда, «Сыртта боран ұлып тұр», «Сүт туралы баллада», «Күткен күн», «Жеңістің тұңғыш таңы бұл» өлеңдері, «Жер құдіреті» жинағындағы «Ескерткіш», «Соғыс кезіндегі сәбилер», «Бейбіт басындағы белгі» және т.б. өлеңдері көркем жазылуымен назар аударады. Өмірдің күрделі де нәзік сырларына жетелейтін «Тарту», «Дала гүлі», «Теңіз сыры», «Таң алдында», «Қайырлы таң», «Ақ толқын», «Киік», «Есімде сол бір көктем», «Әлия», «Гүл дәурен», «Оймауытым», «Бозторғай», «Іңкәр дүние» және өлеңдері өздерінің көркемдік деңгейінің жоғарылығымен кезінде қазақ поэзиясының кезекті табысы саналды. Оның Кеңес Одағының батырлары Әлия Молдағұлова, Нүркен Әбдіров туралы дастандары таңдаулы қазақ поэмаларының қатарынан табылады.

Ұлы Отан соғысының бүкіл қазақстандықтар үшін орны толмас қасірет болғанын ақын ықшам өлеңдері арқылы да шеберлікпен жеткізе білді. Мысал үшін алғанда, «Ескерткіш» атты өлеңі соғыс құрбандарына арнап қойылған ескерткіш туралы сыр толғайды. Тастан соғылған сол ескерткіште лирикалық кейіпкердің әкесінің есімі де жазылыпты. Әкесі майданға аттанған кезде емшекте қалған жас баланың жадында ол кісінің бейнесі сақталмаған да. Енді азамат болған уақытында сол қымбатты адамының есімін қашалған тастан оқып, жан жүрегі елжіреп кетеді. Бұл арада соғыс трагедиясын күшейтіп тұрған ұтымды деталь – кейіпкер жігіттің ышқына дауыстап «көке» деп айтқан бір ауыз сөзі.

Сағи өлеңдерінің бір тобы халықтар достығына, өзі болған жерлердегі сапар саздарына арналған. Бұл тақырып бейбітшілік, адамзат теңдігі төңірегіндегі ұтымды ойларды өрнектеудің таптырмас құралы ретінде көрінеді. Қай тақырыпты алса да, ол жадағай жырлаудан, жалаң дидактикаға бой ұрудан аулақ. Адам ретіндегі жеке түйсінген сезімдерін образды түрде сыздықтатып жеткізе отырып, оқырманды ойға бөлей біледі. Бұл да – ақын стилінің бір ұнасымды қыры.

Ақынның қаламынан бірсыпыра балладалар да туған. Көркемдік табиғатына қарап оларды лирикалық балладалар деп атауға әбден болады. Сонымен бірге Сағидың поэма жанрына көп қалам тарта қоймағанын да айтуымыз керек. Поэзиядағы биіктік поэма санымен өлшенбейтінін ескерсек, бұл жағдай қай ақын үшін де кемшілік болып есесптелмейтіні анық.

Қандай жағдайда да оқырманның кейінгі ұрпақтары С.Жиенбаевты қазақ лирикасының көгінен көріп, тани біледі. Оның көркемдікпен кестеленген өлең-жырларынан алдағы уақытта да сусындай береді, рухани-эстетикалық ләззат алады деп білеміз.

Өнегелі еңбектері жақын шетелдегі орыс, украин, армян, түркімен, грузин, қырғыз және басқа ТМД халықтары тілдерінде аударылған. Сондай-ақ, неміс, поляк, чех, монғол, француз тілдеріне де аударылып, жақын және алыс шетелдерде басылып шықты.

С.Жиенбаев қазақ әдебиетін дамытудағы айтулы еңбегі үшін Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен, басқа да мемлекеттік наградаларымен марапатталған.

Сағи Жиенбаев 1994 жылы 15-мамырда 61 жасқа қараған шағында кенеттен қайтыс болды.