Студопедия — Төлеген Айбергенов
Студопедия Главная Случайная страница Обратная связь

Разделы: Автомобили Астрономия Биология География Дом и сад Другие языки Другое Информатика История Культура Литература Логика Математика Медицина Металлургия Механика Образование Охрана труда Педагогика Политика Право Психология Религия Риторика Социология Спорт Строительство Технология Туризм Физика Философия Финансы Химия Черчение Экология Экономика Электроника

Төлеген Айбергенов






(1937-1967)

Аса талантты лирик ақын. Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты Төлеген Айбергенов 1937 жылы 3-наурызда Қарақалпақстанның Қоңырат ауданындағы Кегейлі деген жерде дүниеге келген. Алғашында Чкалов атындағы жетіжылдық мектепте, сегізінші сыныптан бастап Максим Горький атындағы орта мектепте білім алып, сондағы балалар үйінде тәрбиеленген. 1954-1959 жылдары Ташкенттегі Низами атындағы педагогикалық институтында қазақ тілі мен әдебиеті факультетінде оқиды. Оны бітіргеннен кейін 1959-1962 жылдары Қоңырат ауданындағы орта мектепте мұғалім болған ақын 1962-1965 жылдары қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданындағы кешкі жастар мектебінде директор қызметін атқарды. 1965 жылдан бастап Қазақстан Жазушылар одағы жанындағы әдебиетті насихаттау бюросында қызмет жасай жүріп, біржола шығармашылықпен айналысты. Қысқа ғұмырында жырдан маржан тере білген ақын қазақ поэзиясын мазмұн, түр жағынан байытты. Оның поэзиясы әуезді ырғақ, жаңа екпінімен ерекше. Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов сынды замандастарына ортақ тағдыр тәлкегін көрген ақын поэзиясында олардан өзге, тың жол тапты. Ол кешегі соғыстың жазылмас жарасын емес, бүгінгі бейбіт өмірдің шуақты жақтарын шабыттана жырға қосты.

Төлеген ақын қазақ поэзиясын «Арман сапары» (1963), «Өмірге саяхат» (1965), «Құмдағы мұнаралар» (1968), «Мен саған ғашық едім» (1970), «Аманат» (1975), «Арман сапары. Таңдамалы шығармалар» (1976), «Бір тойым бар» (1989), т.б. жыр жинақтарымен байытты. «Арман сапары» атты тұңғыш жинағымен дараланған ақын қаламынан туған дүниелер өзіндік сөз саптасымен ерекше. Тұңғыш жинағы «Арман сапарының» қолжазбасын Алматыға алып келе жатып жол үстінде жазған «Менің республикам» өлеңі сол жинақтың беташарындай болды. Ә.Тәжібаев пен С.Бегалин бастаған ақындар қауымын Қазақстаннан жырақта жүрген жас ақын мына жыр жолдарымен баурап еді:

 

Бұл аймақ бір кездегі

қазақ ұшқан.

Жұлдызға

космодром – ғажапстан.

Міне дос, парасатты

партияның

Қолымен қайта туған

Қазақстан!

 

Түрікмен классигі Мақтымқұлы, қарақалпақ әдебиетінің Бердақ пен Ажнияз сынды шайырларынан нәр алған ақын өзбек, қазақ ақындарынан да үйрене білді. Оның поэзиясындағы туған жерге, елге деген сүйіспеншілік кіндік кескен Кегейлі жерінен бастау алады. «Кегейлі дәптерінен» атты жыр шумағында жыраулар поэзиясындағы толғау үлгісімен «Қырында анам қыз күнін, Қыздырып өткен Кегейлі... Су алған сайда әжемнің Сырғасы қалған Кегейлі...» деп ата-баба қонысының сырын санамалап айту басым. Қарақалпақстанда туып, Өзбекстанды жоғары білім алып, Қазақстанға ат басын тіреген ақын үш елдің төл перзенті бола білді. Оны «Ұланы болдым мен бүгін, Ұласқан үш планетаның» деп мақтан тұтады. Сондықтан ақын жырларының бірсыпырасы Қарақалпақ жері мен еліне арналған. «Қарақалпақ жырларында» «Ұмыту сені мүмкін бе? Ұмыту деген – сүймеу ғой» деп түйген ақын туып-өскен жерін бір сәт ұмытқан емес. Ол қарақалпақ жеріне «Әму жағасында», «Туған еліме», «Әмудария жайлы өлеңдер», «Қоңырат», «Туған елге», «Өскен жер», «Ауылым»,т.б. өлеңдерін арнады.

Төлегеннің үлкен арманы ата қонысқа, Қазақстанға ат басын тіреу болғандығы поэзиясынан анық аңғарылады. Сондықтан да оның поэзиясында сағыныш басым. «Аруана – бауыр дүниеде»:

 

Аруана жаудың қолына түссе, ботасын шайнап өлтіріп,

Қаралы мойнын қайтадан артқа бұрмастай халге келтіріп,

Жеріне тартып отырады екен моншақтап жасы боздаумен,

Омырауын шерге толтырып.

Апталап-айлап таңдайын мейлі тасбауыр шөлдер құрғатсын.

Қазығын таппай тоқтамайды екен, мәңгілік тіпті күн батсын.

Туған жер төсін аңсаумен өткен аруана – бауыр дүние,

Сен маған осынау ақ жүрегіңмен қымбатсың,

 

– деп жырлаған ақын аруана сынды ата-қонысқа басын тірегенше тыным таппады. Ол бұл арманына жетті де. Қазақстанға келіп қазақ еліне қызмет етті. Қазақстанда жүріп туған жерге «Менің республикам», «Түркістан дәптерінен», «Қаратау», «Қарашық», «Қарсақты», «Аруана – бауыр дүние», «Қазақстан көктемдері», «Атамекен» сынды жыр шумақтарын арнады. Ақын арманы болған Алматыға «Алатауға», «Алматым», «Алатау бұршы маған мойыныңды» өлеңдерін арнады. «Аяз» өлеңінде:

 

«Төндіріп тас төбеден түнегіңді,

Көп болса бозартарсың гүл өңімді,

Ал, бірақ, Алматымды сүйетұғын,

Суыта алмайсың от жүрегімді, – деп жырласа, «Алматыға» бірінші өлеңінде:

 

Сен – менің шабытымның астанасы,

Сен – менің дарынымның бастамасы,

Сен – менің үмітімнің жас қаласы,

Сен – менің арманымның астанасы – дейді.

 

Қазақстанның төрт бұрышын түгел аралаған ақын әр елді мекеннің жетістігін жеткізе жырлады. Маңғыстау саздарындағы «Сырласу», «Шевченко – мұнай ордасы», «Мұнаралар», «Төстегі жаңғырықтар», «Күйлер», «Ақ Жайық», «Ақ ерке ақ Жайық» өлеңдеріндегі «Жиырмасыншы ғасыр жүр Маңғыстауда Мұнаралар басына шырақ тасып», «Мұнаралар жарығы сөнбесін деп, Кірпік ілмей шығады ғұламалар», «Бұрымдарын тарқатқан ақ қайыңнан, Жайық, Жайық, айнасы босамаған!» деп батыстағы мұнайшылардың өмір-тіршілігінен хабар бере отырып, олардың жер қойнауындағы қара алтын игерген ерлігін мақтан етеді. «Маңғыстау жырлары», «Арал жырлары» туған жерге деген үлкен сүйіспеншіліктен туған жалынды жырлар екені анық. Түркістанға ат басын тіреп, Қожахмет Яссауи күмбезін жырға қосып тебіренсе, енді бірде Семей мен Сыр бойындағы мақталы алқаптың еңбекшілеріне сөз арнады. Осылайша ақынның туған жерге деген сүйіспеншілігі Кегейліден Алматыға, Алматыдан Қазақстанға, Қазақстаннан Кеңестер Одағына ұласты.

Басқа ақындар секілді Төлеген де анаға деген бала махаббатын жеткізе жырлады. Сондықтан да ол анасы қайтыс болғанда «Анама» деген өлеңінде былай күйзеледі:

 

Өтті анам – үш баламның пайғамбары,

Үш сәби жүрегінің сайран бағы.

Жыр қылып жатты біздің қара шаңырақ

Менің сор маңдайымның тайған бағын...

 

Адам өмірінің айтулы кезеңдерін жырға қосу қазақ поэзиясында қалыптасқан дәстүр. Жігіттіктің ең бір есте қалар шағы жиырма бесті жырға қоспаған ақын жоқтың қасы. Төлеген де жиырма бесті «Жиырма бес», «Жиырма бес – станоктардың...», «Саған жақ барлық жақсы адам», «Жиырма бес егер сен тау бола қалсаң», т.б. өлеңдерінде жеткізе жырға қосты. Жиырма бесті бірде тауға, енді бірде биіктік пен тереңдікке, көк пен жерге, ар мен адалдыққа теңеген ақын «Жиырма бес – станоктардың Зырылдап жатқан ұршығы. Бәйгіге қосқан аттардың Тұяқтарының дүрсілі» деп түйіндейді.

Ақын поэзиясынан үлкен орын алатын тақырыптың бірі – табиғат лирикасы. 1958 жылы студент шағында «Қазақ әдебиеті» газетіне «Пейзаж» деген атпен шыққан тұңғыш топтасынан бастап туған жердің сұлу табиғатын бір сәт ұмытқан емес. Ә, дегеннен «Аямай, жерге төгіп алтын нұрын, Күн көзі күлімдейді қасын қағып» деп бейнелі образбен сөйлей білген ақын табиғатқа жан бітіруде жетістікке жетті. Табиғаттың құбылыстарына жан бітірген ақын олармен бірде сырласады, енді бірде бай табиғатқа таңдай қаға сұқтанады. Мәселен, «Таң жыры» атты өлеңінде:

 

Аймалап ерке желі жан-денені,

Бозарып қылаң беріп таң келеді.

Малынып шығар күннің шұғыласына

Көк құрақ мың құбылып сәнденеді,

немесе:

Ну қамыс жарыса өскен шулап күліп,

Қайтадан түрегелді сұлап барып.

Толқыны жардан құлап,

аунап тұрып,

Сұңқылдап жатыр бұлақ сыр ақтарып,

 

– деп жансызға жан бітірген ақын дерексіз затты көз алдыңа көлбеңдете бейнелейді. «Күн – бикеш көкжиектен құлап кеткен», «Ұқсаған көктегі ай асқан шамға», «Арманың ада болмас арна сенің», «Отырмын түнді жамылып», «Бақшаға саяхат», «Шығанға шұлғып шың басын», «Не деген мынау сән-көрік», «Тау жолында», т.б. өлеңдерінде ақын жаңа тіркестер арқылы жаңа образдар жасады. «Күн – бикеш көкжиектен құлап кеткен», «Ұқсаған көктегі ай асқан шамға», «Суықтан дала жатыр тұмауратқан, Мұртына теректердің қырау қатқан», «Ұялшақ сәби талдың жағадағы Етегін гулеп ойнап жел түреді», «Сыңсиды жел қобызын бұрап тартқан», «Шебер қыс көлді ұқсатып бір ғалымға, Көзіне іліп кетіпті көзілдірік...» сынды тіркестер ақынның қазақ поэзиясына алып келген жаңа бейнелері.

Ол өзі өмір сүрген кеңестік дәуірдегі замана жырын жырға қоса білді. Оны «Космонавт монологы» поэмасы мен «Арайлы күн жүзіне ұлы Ленин», «Көсем туралы жырлар», «Партия туралы жырлар» сынды туындыларынан көруге болады.

Ақын «Есек пен сауысқан» атты мысалы арқылы замандастарына ой салып, оның жақсылық пен жамандық, адалдық пен аярлық, аңғалдық пен зымияндық жайындағы ойын осы мысал арқылы көркем бейнелей білді. Жақсы да, жаман да қасиеттерді мысал арқылы жеткізу – ақынның үлкен табысы.

Ақынның лирикалық кейіпкері сағыныштан жаралғандай. Оның қай өлеңін алсаңыз да, сағыныш басым. Туған-жерге, туған-туысқа, дос-бауырға деген сағыныш – ақын поэзиясының лейтмотиві. Қарақалпақстанда жүргендегі Қазақстанға деген сағынышы Қазақстанға келген соң кіндік қаны тамған жерге деген сағынышпен ауысты. Сол үлкен сағыныштан болса керек, өмірінің соңғы күндерін ол өзі туып-өскен қарақалпақ жерінде өткізді, сол жердің топырағы бұйырды. «Сағынған көздің моншағы, Шашылып жатыр төсекте...» дейтін Төлегеннің сағынышқа толы лирикасының шоқтығы биігі – Мұхтар Шахановқа арнап жазған «Сағыныш» өлеңі:

 

Қажет жерінде қатыгездік пен қаталдық керек десек те,

Адамның заңғар ұлылығын сен сағынышымен есепте.

Олсыз сен тіпті тұлпар да болсаң, қосыла алмайсың

қатарға,

Әуелі әбден сағынып алмай шығушы болма сапарға.

Сағынбай барсаң, теңіз де сенің тебіренбес жастық

шағыңдай.

Бұлбұлдың даусын есіте алмайсың

Бауларға кірсең сағынбай.

Сағынбай барсаң таулар да сенің алдыңнан

шықпас асқақатап,

Ойлауың мүмкін дүниені мынау кеткен екен деп

тас қаптап...

 

«Космонавт монологы» деп аталатын лирикалық поэмасында шағын лирикадағы табысын эпикалық шығарма жазуда сынап көрді. Космонавт монологымен берілген «Ұшарда», «Көтерілу», «Көк төсінде», «Қиырда», «Оралу» атты бөлімдер жинала келіп, поэманың тұтастығына қызмет етеді. Айға көтерілген ұшқыштың Жер туралы монологынан оның туған жерге деген отаншылдық рухын көруге болады. Жер бетінде болаған алапаттар мен қасіреттер нәзік жүректі ақынның жан-дүниесін астан-кестен етеді. Сондықтан да ол Жер – ананы былайша жырға қосты:

 

Мен – Жермін арман толы аңқылдаған,

Мен – Жермін мың сөніп, мың жарқылдаған.

 

Мен – Жермін бармағы бал, бауыры – қан,

Қасірет сорғалаған сауырынан.

Сан рет шөгіп қайта түрегелген

Уақыттың ала сапыран дауылынан...

 

«Елеуреп сан ояндым шырт ұйқымнан Қара Жер күңіренгенде оқтын-оқтын», «Күнәсіз даңқты өмірлер кісенделген, Дәл қазір көз алдымда ол да менің», «Сан рет бездірдік қой қонған бақты, Бауырмал жүректерге тізгін салып», «Тірнектеп жиғанымды аш көдікпен Қанқұмар талай ғасыр тонап алған» дейтін лирикалық кейіпкер тыныштықты бұзушыларға лағнет айтады. Ол адам қолымен жасалған зұлымдықтар мен қасіреттердің Жер-ананың төсін қанға бояғанын кешіре алмайды. Сондықтан да Айға ұшып, Жерге қайта қонаған лирикалық кейіпкер: «Адамзат тыныштығын қорғау үшін, Ғаламның бұзып келем тыныштығын!» деген түйін жасайды. Жұбайы Үрнисаның айтуына қарағанда жазғанының бәрін жатқа айтатын ақынның дүние салардан екі-үш ай бұрын жазған 174 жолдан тұратын поэмасы қағазға түспей қалған. «Сенің ойыңша, бұл қазір пайда болғандай көрініп тұр ғой. Мен оны толғатқалы қашан!», - деген ақын алдындағы жинақтардың шығуын күтіп жүріп, келесі жинақтарға енетін жырларын тек жатқа айтып жүрген тәрізді. Бұл әрине өкінішті.

Оның «Ақерке Жайық», «Жаңғырған Маңғыстау», «Қазақстан», «Сені ойладым», «Мені ойла», «Ақ қайыңдар», «Бір тойым бар», т.б. өлеңдеріне жазылған әндерді ән сүйер қауым сүйіп тыңдап келеді. Көзінің тірісінде «атан жілікті атақты ақын» атанған Төлеген ақынның классикалық туындысының бірі – «Бір тойым бар» өлеңі.

 

Бір тойым болатыны сөзсіз менің,

Дәл қай күні екенін айта алмаймын.

Бірақ... бірақ...

Ешкімді де билетпей қайтармаймын...

Мен сөйтіп бар шаңнан бір сілкінемін,

Мен сөйтіп рақаттанып бір күлемін.

Кім білсін талай түнгі тілегім ед,

Мәңгілік тарқамауы да мүмкін оның,

 

– деген ақынның өзі айтқандай оның тойы мәңгілік болды. Жыр сүйер қазақ оны той гимні тәрізді жатқа айтып, «Бір тойым бар» өлеңінсіз бір қазақ той жасамайтын дәрежеге жетті. Қазақ поэзиясына жасампаздық рухпен келген ақынның жыр өлшемдері де өзгеше. 2 буыннан бастап 3, 6, 8, 13, 18, 15, 17 сынды әртүрлі буындармен төгіп-төгіп алатын ақын лирикасын әуезді әуенге құра білді. Үйлесімді екпінге құрылған әртүрлі буынмен жазылған өлеңдерінен басы артық бунақ та шумақ та кездеспейді. Өлеңдерінің басынан аяғына, аяғынан басына қарай бір деммен оқылатындығы ақынның өзі алғашында жатқа айтатындығынан, екпінге, әуезге құра білгендігінен болса керек. Төлеген Айбергенов – қазақ поэзиясына жаңа мазмұн, жаңа түр, жаңа ырғақ, жаңа леп алып келген жаңашыл ақын.

 

Асқар Сүлейменов

(1938-1992)

 

Жазушы-драматург, сыншы, киносценаршы, аудармашы, 1996 ж. “Ситуациялар” триптихі үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы берілген.

1938 жылы 29-желтоқсанда қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданы, Шорнақ ауылында дүниеге келген. 1953 жылы осы облыстың Созақ ауданы, Шолаққорған ауылындағы Калинин атындағы орта мектепті бітірді.

1954-1959 жж. Қазақтың Мемлекеттік Абай атындағы педагогикалық институты тарих-филология факультетін, 1959-1962 жж. осы институт аспирантурасының толық курсын тәмамдаған.

1962-1992 жж. аралығында “Жұлдыз” журналы редакциясында, “Қазақфильм” киностудиясында, М.Әуезов атындағы академиялық драма театрында, Қазақстан Жазушылар одағында, “Парасат” журналы редакциясында қызмет істеді, аралығында бірнеше жыл шығармашылықпен айналысты.

1992 жылы 15-мамырда Алматыда дүние салды.

Алғашқы мақаласы 1961 жылы “Жол басы” “Лениншіл жас” газетінде жарияланған соң, республикалық әдеби басылымдарда көптеген мақаласы жарық көріп, ол жаңа сипатты сыншы ретінде танылды. 1964 жылы «Жұлдыз» журналында шыққан «Түр туралы бірер сөз» атты мақаласы әдеби ортада үлкен пікірталас тудырды. 1970 жылы алғашқы кітабы «Бесін» “Жазушы” баспасынан шықты. Бұл кітапқа көрнекті суреткер Ғ.Мүсірепов арнайы мақала жазып, жоғары баға берді.

1969-1970 жж. «Қыз Жібек” көркем фильмінің редакторы ретінде көптеген шығармашылық жұмыс атқарды.

1980 ж. Шымкент облыстық драма театрында “Кек” драма-диалогы қойылды /режиссері Қ.Жетпісбаев/, кейін ол Алматыда да көрсетілді.

1988 ж. “Адасқақ” проза кітабы “Жазушы” баспасынан шықты.

1988 ж. “Ситауациялар” триптихінің алғашқы драма-диалогы “Төрт тақта–жайнамаз” М.Әуезов театрында қойылды /режиссері Ә.Рахимов/.

1962-1989 жж. дүниежүзілік драматургияның айтулы үлгілері Б.Брехттің «Сычуанның мейірі», Ж.Мольердің «Ақымақ болған басым-ай!», Э.Хемингуэйдің «Бесінші колонна», М.Булгаковтың «Жендеттер», Т.Уильямстың «Әйнек хайуанатхана», Е.Шварцтың «Күн қыз-күл қыз», «Қар ханым», С.Ахмадтың «Келіндер көтерілісі», Н.Мирошниченконың «Айтыс», тағы да басқа көптеген пьесаларды қазақ тілінде көркем сөйлетті.

1992 ж. “Шашылып түскен тіркестер” атты философиялық ой-толғамдары алғаш рет “Егемен Қазақстанда” жарияланды.

«Құлагер», «Арғымақ пен шабандоз» киносценарийлерінің авторы.

Осы мәліметтерден көрініп отырғанындай, А.Сүлейменов шығармашылығы үш бағытта – әдебиет сыны, көркем проза және драматругия саласында өрбіген. Ол – осы үш салада да өзінің айқын қолтаңбасын қалдырып кеткен суреткер. А.Сүлейменов шығармаларының оқиғалары қызықты, сюжеттік желілердің шешімдері тосын болып келеді.

Кеңес дәуірінде жазылғанына қарамастан, жазушы өзінің көркем шығармаларында өткір мәселелер қоя білді. Мысалы, «Бесін» жинағына кірген «Бесатар» повесінде қазақ халқының басына түскен нәубеттердің отаршылдық зардабы екендігін көркем оймен сездіріп өтті. Қазақ халқының құқығының кейде аяқасты болуын Кеңес дәуірінде көркемсөзбен жеткізуге мүмкіндік шектеулі екендігіне қарамастан, жазушы жекелеген жайларды сездіріп өткені ол жасаған Крейгель образы басқа ұлт өкілі болуымен ғана емес, тосын көркемдік ерекшелігмен де оқырман жадында қалды.

Асқар Сүлейменов — шығармашылық тілге көп мән берген жазушы. Қалыпты әдеби шығармаларда сөз материал арқылы көркем образ жасалса, Асқар сөз материалдың өзінен көркем образ жасайды. Көркем тілге, сөзге деген құштарлық ("особый вкус к слову, к языку". Б.Эйхенбаум) Асқардың қолтаңбалық мәнерінде айқын көрініп отырады.

Асқардың прозалық материалға тілдік белгі ретінде қолданбақшы болған тілі — осындай жауапкершілікке, көрсеткішке ие тіл. Бұл жөнінде жазушының жоғарыда біз келтірген тіл жайлы ұстанымы А.Байтұрсынов ұстанымымен дәл келеді.

"Бесіннен" бастап, "Адасқаққа" дейінгі шығармаларында көркем жасалаған бейнелер, ширыққан психологиялық қақтығыстар тағып көркем әдебиетке тән биіктікте орындалған. Кейде шұбалаңқылау көрінгенімен, шығармаларының композициялық бітіміндегі соны ізденістер айқын.

"Адаскақ" – образдар шығармасы. Бұнда жазушы басқа ешқандай бөтен, тұманды, көмескі мақсат көздеп тұрған жоқ деуге болады. «Адасқақтың» философиялық проза екендігі шығарманың идеясы мен мазмұнынан көрініп жатады.

Жазушы прозасындағы бірінші көзге ұрар поэтикалық ерекшелік ол — тілдік құбылыс. Өзіне тән тілдік мәнерінде бейнелі тіркестерді Асқардай көп пайдаланатын жазушы әдебиетімізде сирек. Мысалы, «көмейдегі шоқ қыжылды салқын күлмен көмдім», «күйік күшіктің қарғысын сыпырды» (А.Сүлейменов. Адасқақ, Алматы,1988.) деген тәріздес теңеулері де тың, тосын бояуға ие. Бұл тұрғыда ол бұрын-соңды поэтикалық айналымға түспеген тұрмыстық, заттық құбылыстарды прозашыға лайық шеберлікпен сәтті пайдалана алады.

Жазушының тілдік мәнерінде көп қолданылатын көріктеу құралы – эпитет. Оның эпитеттері күрделі, ауыр, көбіне метафоралық бояумен беріледі. «Енесінің емшегіне шиқан шыққыр екінді», «талапқа бергісіз бұзау тіс өтініш», «қос қайнауы ішіндегі қызыл ет әуен»... Осындай троптық әдістердің арқасында жазушыда тосын суретті эпитеттер көп жасалынады. Жазушы шығармашылығында абстрактылы ұғымдардың деректі заттармен байланысқа түсуі де тосын.

Асқардың тілдік қолданыстарындағы бұл сипат — жазушы қолтаңбасында көп шығармашылық жолдан, эксперименттік сыннан өтіп орныққан нәрсе. Кезінде бұл өрнек сынға да ұшыраған. Ғ.Мүсірепов бұны "ішкі теңеулері рабайсыз сөйлемдер" (Ғ.Мүсірепов. Кітап аты- “Бесін”, авторы – Асқар,” Қазақ әдебиеті, 27.09.1970) деп атаған. Кейіннен сол "рабайсыз" тілдік өрнек жазушының қолтаңбалық ерекшелігіне айналды. Жазушы өзінің поэтикалық, стильдік шеберханасында троптың неше түрін кеңінен, мол пайдаланады.

Асқар Сүлейменов тілі көбінесе көркем астарға ие болып келеді. Жай қарапайым баяндаудың өзінде ол қарабайырлықпен емес, шешендікпен сөйлейді. Мысалы, «Адасқақ» повесіндегі Жанботаның Біржанға тіл қатуы – нағыз көркемдіктің үлгісі десе де боларлық.

Оның сөйлем құру жүйесі көбіне инверсияға негізделеді. "Шайнамай тізесін, кемірмей тұяғын тына қояр, тынши қояр түрі жоқ"(Адасқақ). Ол оның сөйлемінің қозғалыс динамикасын арттырады, ұшқыр етеді. Асқар тілінің поэтикалық әлемін тілдік механизм тұрғысынан Р.Сыздықова жақсы талдайды (Р.Сыздықова. Асқардың сөз өрімі, Парасат падишасы, Алматы, 1998). Р.Сыздықова жазушының "Бесатар"" повесін нысана етіп алған. А.Сүлейменов үшін бүкіл көркем шығарма — салт-дәстүр, тіл, саясат, философия, дін, тарих, әдебиет, психологияны көрсететін құрылым.

Жазушы шығармаларының көркемдік мақсаты айқын, ол — ұлттық идея.

 

Оразбек Сәрсенбай

(1938 жылы туған)

 

Қазақ прозасына еңбек сіңірген қаламгерлеріміздің бірі. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2000). Ол сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен «Құрмет» (2000) және «Парасат» (2008) ордендерімен марапатталған. Қызылорда облысындағы Шиелі ауданының Құрметті азаматы.

Қазақ әдебиетіне өткен ғасырдың 60-шы жылдарында келіп қосылған
пассионар ұрпақтың көрнекті өкілдерінің бірі Оразбек Сәрсенбай 1938
жылдың 20-тамызында Қызылорда облысы, Шиелі ауданының «Жаңа
тұрмыс» ауылында дүниеге келген.

1945 жылдың күзінде ол осы ауданның «Жансейіт» бөлімшесінде ашылған бастауыш мектепке оқуға түседі. Одан соң «Ақтоған» жетіжылдық мектебін бітіріп, Шиелі ауданы орталығындағы № 45 қазақ орта мектебінде (қазіргі «Ақ орда» гимназиясы) оқуын жалғастырады. 1957-1962 жылдарда Алматыдағы С.М.Киров атындағы (қазіргі әл-Фараби атындағы) Қазақ Мемлекеттік университеттің филология факультетінде оқыған.

Жоғарғы оқу орнын тәмамдаған соң, Шиелідегі М.В.Ломоносов атындағы орта мектепке қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болып орналасады. Ал 1966 жылы О.Сәрсенбай Алматыға, жастар газеті «Лениншіл жасқа» (қазіргі «Жас Алаш») шақырылып, мәдениет, одан соң әдебиет және өнер бөлімін меңгереді. Мұнан кейінгі істеген қызметтері – «Жұлдыз» журналы проза бөлімінің меңгерушісі (1968-1973), «Қазақ әдебиеті» газеті өнер бөлімінің меңгерушісі (1974-1982), Қазақстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші, басқарма хатшысы (1982-1986), 1987-1993 жылдар аралығында «Жазушы» баспасының бас редакторы, «Өнер» баспасының директоры (1993-1995), 1996 жылдан бері «Қайнар» баспасының директоры.

Оразбек Сәрсенбайдың шығармашылық өмірбаяны ауыл мектебінде, кейініректе университетте оқып жүрген шәкірттік кезеңнен басталады. Елуінші жылдардың екінші жартысынан бастап аудандық, облыстық газеттерде, республикалық «Қазақстан пионері», «Лениншіл жас» газеттерінде оның ең алғашқы өлеңдері мен қысқа әңгімелері жарияланады. Кезінде Қазақстан комсомолы Орталық Комитетінің мақұлдауымен «Лениншіл жас» газетінде (1962 ж., 9-желтоқсан) басылған «1961 жыл» атты публицистикалық поэмасы әдеби, мәдени ортада үлкен дау-дамай туғызып, қазақ әдебиетіне жаңашыл жас буынның келгендігін паш еткен алғашқы шығармалар қатарына қосылды.

Бүгінгі таңда жиырмадан астам кітап шығарған Оразбек еңбектерінің ең елеулілері: «Таңбалы тас» (1971), «Шамшырақ» (1990), «Шеңбер» (1998), романдары мен «Сағым» (1970), «Бақыт құсы» (1973), «Жиде гүлдегенде» (1977), «Жақсының көзі» (1979), «Уәде» (1985), «Менің мекенім» (2002) әңгімелері, «Өмірнама» мемуары (2005) және т.б. еңбектері.

Романдары мен повестері адам өміріндегі кезеңді оқиғаларды қамтыған эпикалық кесек, кестелі шығармалар қатарына қосылды. Сонымен бірге ол –қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрындағы айтулы шеберлердің бірі.

О.Сәрсенбайдың «Шамшырақ» (1990), «Шеңбер» (1998) романдарында, «Өмірнама» (2005) мемуарлық романында өмір шындығы мен көркемдік шындықты тұтас қараудың, философиялық, психологиялық терең иірімдердің, ұлт өмірінің, ел тұрмысының айшықты, айқын суреттерін көреміз. «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» аталып жүрген тұста қасиетті сөз өнерінің шаңырағын көтеріп, ұзақ жылдар бойы руханиятымыздың асыл қорына қосылатын аса құнды шығармалар жазып жүрген танымал жазушының шығармашылығы жайында әр жылдары айтылып келеді.

 

Негізінен бүгінгі заман тақырыбында жазатын Оразбек Сәрсенбай өмір шындығын нағыз реалистік көркемдік әдістермен жырлайды. Оның шығармаларында қоғамның өткені мен бүгіні, замана келбетінің көркем шежіресі жасалған. Соның бәрі жеке адамдар тағдыры, олардың күнделікті өмірі, күресі мен жеңілісі арқылы суреттеледі. Мәселен, «Шеңбер» романы, социалистік қоғам неге құлады деген сұраққа жауап іздейді. Бұл туындыны социализмнің күйреу тарихы десе болады.

Оразбек Сәрсенбайдың құнарлы қаламынан туған «Шамшырақ» романы социалистік қоғамның орнығуы, қалыптасуы кезеңіне арналған. Бұл романда халық тағдыры сол халық ортасынан шыққан ақын, композитор Нартуған тағдыры арқылы өріледі. Нартуғанның прототипі – халық ақыны, әнші, композитор Нартай Бекежанов. Бұл шығармада колхоздастыру дәуірі, ашаршылық жылдары, респрессия көріністері әсерлі жазылған. Бұл – поэтикалық философияға негізделген роман.

Халықымыздың әйгілі ақындарының бірі Нартай Бекежановты автор Нартуған Бектілеуов деп алып, жазушы кейіпкерін ақындығының үстіне әрі әнші әрі композитор етіп көрсетеді. Осы арқылы ол типтік бейне жасап, бүкіл қазақ өнері үлкен қайраткерінің өмір жолын, кешкен азап, көрген бейнеттерін қызықты әңгімелейді. Өзінің адамгершілік жақсы қырлары, творчестволық толғаныстары, ең бастысы – өзінің бойына біткен табиғи өнері арқылы Нартуған бас қаһарман деңгейіне көтерілген.

Романда қазақ халқының жиырма жылға жуық кезеңі қамтылады. Бірақ осы жиырма жыл арқылы қазақ халқының күні бүгінге дейінгі өміріндегі бастан кешкен барлық трагедиясы еріксіз көз алдыңа келеді. Осының бәрі бас кейіпкердің тағдыры арқылы өрілген. Сол арқылы қазақтың зиялы қайраткерлерінің советтендіру саясаты кезіндегі көрген қорлығы, «халық жауы» атанып, жазықсыз нәубет құрбаны болып кеткендігі суреттеледі.

Оразбек Сәрсенбайдың «Таңбалы тас», «Бақыт құсы», «Ыбырай түбегі», «Жалғыз күрке», «Гүлжаһан», «Сағым», «Тамыр», «Уәде», «Қойнау» атты әңгіме-хикаяттары қазақ әдебиетінің қазынасына қосылған сәтті туындылар қатарында. Бұл шығармалардың бәріне ортақ бір көркемдік қасиет – онда суреттелетін оқиғалардың тартымдылығы мен жан-жақты суреттеліп, жақсы даралаған кейіпкерлердің табиғилығы.

«Өмірнама» (2005) атты мемуарлық роман-күнделігінде шаруа отбасында туып-өскен талантты ұрпақтың жарты ғасырдан астам уақыт бастан өткерген өткелектерін күнделікті оқиғалар негізінде әсерлі бейнеленеді.

Қай туындыда болсын О.Сәрсенбаев адам жанының күрделілігін, оның кейбір шешуші сәттегі ішкі нәзік құбылыстарын көркемдікпен бейнелеп көрсетуді ниет етеді. Ол алдымен қарапайым еңбек адамының жан-дүниесін үлкен планда бейнелеп беруге бейім. Мәселен, психологиялық-философиялық ыңғайда жазылған «Шешең әлі тірі» әңгімесінің кейіпкері Байсал – сана-сезімі әбден қалыптасқан азамат. Оның күнделікті тұрмысы бір-біріне өте ұқсас және ол ұқсастық ол үшін тіпті бұлжымас заң сияқты қабылданады. Ол сағат тықылындай бір ырғаққа түсіп алған күйбең тіршіліктің күнделікті тынысын сәл ғана бұзуға да дәрменсіз.

Сондай-ақ «Өткел» әңгімесіндегі Мұсатай Байқуатовтың мінез-құлқы оқыс оқиға үстінде ұтымды ашылып, оның ішкі әлемінің сұрықсыздығын шағын эпизод, монологтарында айқын бейнеленеді. Өз баласының аянышты өлімін жеке басының пасық мүддесіне пайдалануы және осы ауыр жағдайды жазықсыз жанға ор қазу үшін қолдануы, шын мәнінде, оқырманның бойын түршіктіретін ауыр жағдай. Кейіпкер басына түскен тағдыр тауқыметі оның жан дүниесін де жалаңаштап өтеді.

О.Сәрсенбаев кейіпкердің жан дүниесіндегі елеулі сәттерді, психологиялық күрделі құбылыстарды көбінесе екі түрлі ыңғайда суреттеуге бейім. Мұның біріншісі – шығарма сюжетін қызықты оқиғаға құру. Бұл секілді туындыларға «Даңқ», «Таңбалы тас», «Сағым» повестері мен «Ұйқың тыныш болсын», «Мәміле», «Елес», «Қайыпберді қайтып келді», «Қамыс қаланың вокзалы» деген сияқты әңгімелерді жатқызуға болады. Ал, «Шешең әлі тірі», «Жиде гүлдегенде», «Өзің қандайсың» тәрізді туындыларында оқиғадан гөрі кейіпкердің жандүниесін, сезім құбылысын тікелей бейнелейтін монолог, суреттеулер басым болып келеді. Бұл да авторға тән стильдік даралықтың бір нышанын аңғартса керек.

Өмір шындығын көркемдікпен игере отырып, оқырманына әсерлі, дәмді етіп жеткізу О.Сәрсенбаевтың бүкіл творчествосынан көрінеді. Шығарма өзінің көркемдігімен, эстетикалық талаптарға жауап беруімен ғана әсер етіп қоймай, қаншалықты деңгейде шындыққа сыйымды болуымен де бағаланатынын жазушы үнемі ескеріп отыруға тырысады.

Жазушының «Жиде гүлдегенде», «Жақсының көзі» кітаптарындағы әңгімелер адам бойындағы әрқилы мінез-құлықты, адамгершілік қасиеттерді шынайы да тартымды суреттейді. Қарапайым еңбек адамдарының типтік бейнесін жасауы жазушының айтарлықтай табысы дер едік. «Жақсының көзі» әңгімесіндегі Күзембай қартты алайық. Ол – адал еңбегінің айтулы үлес қосқан еңбеккер диқан. Осы әңгімені оқығаннан кейін біздің көз алдымызға Нұрмолда Алдабергенов, Ыбырай Жақаев, Жазылбек Қуанышбаев тәрізді бүкіл елімізге танымал аяулы еңбек ардагерлерінің бейнелері келеді.

Халықтың тілін жете білетін жазушы сөйлем құруға ұқыппен қарауға тырысады. Көркем творчестводағы қиын проблемалардың бірі – өмір материалын көркемдікпен игеру болса, О.Сәрсенбаев мұндай творчестволық процеске аса жауапкершілікпен қарайды.

Кейіпкерге авторлық көзқарас тұрғысынан келгенде, О. Сәрсенбаев таза эпикалық әдісті пайдаланады. Ол кейіпкерлерін сынап-мінемейді, өзінің авторлық позициясын оқиғаны тек шыншылдықпен көрсетіп беру арқылы ғана анықтайды. Бұл – суреткер үшін қажетті қасиеттердің бірі.

Қай туындысында болсын О.Сәрсенбаев адам жанының күрделілігін, оның кейбір шешуші сәттегі ішкі нәзік құбылыстарын көркемдікпен бейнелеп көрсетуді ниет етеді.

О.Сәрсенбаев – тілге жауапкершілікпен қарайтын жазушылардың бірі. Оның туындыларында халықтың ауызекі сөйлеу тіліндегі образды, бейнелі сөздерді кеңінен қолдануға тырысушылық байқалады. Рас, баспасөз бетінде жазушы шығармаларының тілі жөнінде бірен-саран сын пікірлер де айтылған болатын. Оның бәрі болмағанымен, кейбірінде санасып, ескертуге тұрарлық тұжырымдар бар.

Оразбек Сәрсенбайұлының ел білетін елеулі еңбектері мемлекет тарапынан да жоғ







Дата добавления: 2015-09-15; просмотров: 3628. Нарушение авторских прав; Мы поможем в написании вашей работы!



Обзор компонентов Multisim Компоненты – это основа любой схемы, это все элементы, из которых она состоит. Multisim оперирует с двумя категориями...

Композиция из абстрактных геометрических фигур Данная композиция состоит из линий, штриховки, абстрактных геометрических форм...

Важнейшие способы обработки и анализа рядов динамики Не во всех случаях эмпирические данные рядов динамики позволяют определить тенденцию изменения явления во времени...

ТЕОРЕТИЧЕСКАЯ МЕХАНИКА Статика является частью теоретической механики, изучающей условия, при ко­торых тело находится под действием заданной системы сил...

Педагогическая структура процесса социализации Характеризуя социализацию как педагогический процессе, следует рассмотреть ее основные компоненты: цель, содержание, средства, функции субъекта и объекта...

Типовые ситуационные задачи. Задача 1. Больной К., 38 лет, шахтер по профессии, во время планового медицинского осмотра предъявил жалобы на появление одышки при значительной физической   Задача 1. Больной К., 38 лет, шахтер по профессии, во время планового медицинского осмотра предъявил жалобы на появление одышки при значительной физической нагрузке. Из медицинской книжки установлено, что он страдает врожденным пороком сердца....

Типовые ситуационные задачи. Задача 1.У больного А., 20 лет, с детства отмечается повышенное АД, уровень которого в настоящее время составляет 180-200/110-120 мм рт Задача 1.У больного А., 20 лет, с детства отмечается повышенное АД, уровень которого в настоящее время составляет 180-200/110-120 мм рт. ст. Влияние психоэмоциональных факторов отсутствует. Колебаний АД практически нет. Головной боли нет. Нормализовать...

Различие эмпиризма и рационализма Родоначальником эмпиризма стал английский философ Ф. Бэкон. Основной тезис эмпиризма гласит: в разуме нет ничего такого...

Индекс гингивита (PMA) (Schour, Massler, 1948) Для оценки тяжести гингивита (а в последующем и ре­гистрации динамики процесса) используют папиллярно-маргинально-альвеолярный индекс (РМА)...

Методика исследования периферических лимфатических узлов. Исследование периферических лимфатических узлов производится с помощью осмотра и пальпации...

Studopedia.info - Студопедия - 2014-2024 год . (0.014 сек.) русская версия | украинская версия