Заттардың нормативтері(2. 1.4.1074 – 01 СанЕН үзінді).

Көрсеткіш	Өлшем бірлігі	Нормасы, төмен	Зияндылық көрсеткіші	Қауіптілік класы
Хлор: - еркін қалдық* - байланыс қалдығы Хлороформ (суды хлорлау кезінде)   Қалдық озон Формальдегид (суды озондау кезінде)   Полиакриламин   Белсенді кремний (Si) Полифосфаттар (PO4)	мг/л   мг/л     мг/л   мг/л     мг/л   мг/л   мг/л   мг/л	0,3 – 0,5   0,8 – 1,2     0,2   0,3     0,05   2,0     3,5	Органолептикалық   Органолептикалық     Санитарлық – токсикологиялық Органолептикалық Санитарлық – токсикологиялық   Санитарлық – токсикологиялық Санитарлық – токсикологиялық Органолептикалық

Дәріхана суының құрамын токсикологиялық зерттеу нәтижесінде анықталған бірнеше

химиялық заттардың концентрациясы әр химиялық заттың максимальды рұқсат етілген

концентрациясының

 

С_{1 +} С_{2 +} С_{3 .....} С _{n >} 1

C_шрек1 С_шрек2 С_шрек3 С _n

C₁, С₂, С₃... С_n – дегеніміз дәріхана суының құрамында анықталған концентрация, мг/л;

С_шрек1, С_шрек2, С_шрек3... С_шрекn – дәріхана суының құрамында анықталған химиялық заттардың шектеліп рұқсат етілген концентрациясы (ШРЕК), мг/л.

Дәріхана суының паразитологиялық зерттеудің маңызы.

Эпидемиологиялық тұрғыдан гельминттерді 2 түрге бөлу қабылданған: биогельминттер – аралық ие арқылы дамиды, геогельминттер - иесіз дамиды.

I топқа: жалпақ құрт, өгіз және шошқа цепені, трихенелдер кіреді.

II топқа: аскарида власылав, острица және т.б.

Сыртқы ортаға гельминт жұмыртқалары ауру адамның нәжісімен түседі, сыртта ол дамиды. Адам организміне ластанған көкөністер, су арқылы енеді. Сөйтіп, сыртқы ортада құрт жұмыртқаларының болуы инвазивті аурулар тудыруымен ғана емес, ішек инфекциясының пайда болу қауіпін тудырады. Сондықтан құрт жұмыртқаларының табылуы қоршаған ортаның санитарлық – гигиеналық жағынан сау емес екендігінің дәлелі болады.

Суды гельминтологиялық зерттеудің ең қарапайым түрі екі қабатты сәтен сүзгішімен суды сүзу және құрт жұмыртқаларын ұстап қалу күрделі түрде зерттеу жұмысы. Гельдман құралы арқылы жүргізіледі. Бұл әдіс 100 % тиімділік көрсетеді. Жалпы су көзінің ластануын және тұрғындардың зақымдалуын төмендету мақсатында жүргізілетін шаралар:

1. Тұрмыстық және ағынды сулармен ластанудыболдырмау үшін су көзінде санитарлық қорғау аймағын құру.

2. Құрт жұмыртқаларымен қатты ластанған су көздерінде шомылуға тыйым салу.

3. 1м³ көлемінде 1 ғана құрт жұмыртқасы табылатын су көзін ашық бассейін ретінде шомылуға пайдалану (жабық бассейндерде құрт жұмыртқалары болмауы тиіс).

4. Ауыз су ретінде пайдалануға толық сүзу және залалсыздандыру, паразитологиялық зерттеуден кейін ғана рұқсат беру.

Адамныњ сумен қатынаста болуының маңызы өте зор. Оны ауыз су және гигиеналық – сауықтандыру мақсатында қолданады. Бірақ су көзі эпидемиялық жұқпалы және жұқпалы емес аурулардың көзі болуы мүмкін. Ол организмге қоздырғыштардың улы заттарын, микроэлементтердің және минералды тұздардың сәйкестендірілген сапасына байланысты.

Ауыз судыњ сапасы наќты талаптарѓа жауапты беруі ќажет. Судыњ осы талаптарѓа сай болуы, мына лабораториялыќ анализдерге байланысты: органолептикалыќ, физикалыќ жєне химиялыќ, бактериологиялыќ, гельминтологиялыќ, радиометрлік жєне т.б. анализдерге. Судыњ жаѓдайын лабораторлыќ анализ бір мезгілде ғана аныќтай алады, біраќ толыќ су ќоймасы туралы жєне оныњ ластануына толыќ мінездеме айта алмайды. Сол ‰шін су ќоймасына жергілікті бақылау ж‰ргізу керек. Суды негізгі ластанушы кµздерін аныќтау ‰шін жєне оныњ ќашанѓа дейін т±раќтылыѓын бақылау, суды бағалаудың жалѓыз єдісі болып табылады. Су кµзін санитарлыќ зерттеу:

А) санитарлы топографиялыќ зерттеу

Б) су ќоймасында аныќталатын судыњ сапасы жєне оныњ дебиті

С) су кµздері орналасќан мµлшерде т±рѓындар арасындағы сырќаттанушылыќтыњ жєне кейбір жануарлардыњ сырќаттану жағдайы.

Г) зерттеуге судыњ сынамасын алу

Лабораторлыќ зерттеулер ‰шін судан сынамалар алу єдістері:

Суда толыќ санитарлыќ сароаптау ‰шін – 5 л су, ал ќысќаша сынама үшін - 2 л су қажет. Химиялыќ зерттеу ‰шін суды батометрдіњ кµмегімен (химиялыќ таза ыдыс) тыѓыны бар шµлмекпен алады. Шµлмекті 2-3 рет зерттейтін сумен алып шайып, жоѓары жаѓынан 10-15 мм кењістік ќалдырып толтырады. Суды алмаќ б±рын кранды ашып, 10-15 минут суды аѓызып ќояды.

Неѓ±рлым наќты нєтижелер алу ‰шін су сынамасын лабораторияѓа 2-4 саѓатта жеткізу керек. Егер б±л уаќыттыњ ішінде жеткізу м‰мкін болмаса, сынамаѓа консервация ж‰ргізу керек. Ол ‰шін 1 л сынамаѓа 25%-тік 2 мл к‰кірт ќышќылын ќосады. Егер суда аммоний т±здарын, тотыќтырғыштарды, хлоридтерді, нитридтер мен натрадтарды аныќтау қажет болса 1 л суѓа 2 мл хлороформ ќосады.

Суды бактериологиялыќ зерттеу ‰шін сиымдылыѓы 0,5 л стерильденген ыдыспен алады. Ашыќ сауыттардан сынаманы су бетіне 10-15 см терењдікте алады, ќ±бырдан сынаманы аларда кранды к‰йдіру арќылы стерильдеп, 10-15 минут суды аѓызып ќойып, ыдысты тек сынама алар алдында ашады. Б±л ‰шін сынаманыњ тыѓынды ќаѓаз ќалпаѓын ќол тигізбей ашады да, су ыдысќа оны тасымалдаѓан кезде тыѓыны суланбайтындай етіп жабады. Су зерттеу сынаманы алѓан уаќыттан кейін 1 саѓаттыњ ішінде ж‰ргізілуі керек. Егерде талдау осы уаќыттан артыќќа созылса, сынаманы 1-5ºС температурада саќтау керек. Ќажетті температураны саќтау ‰шін резенке немесе пластмассалыќ м±з толтырѓан ќаптарда сақтайды. Ал ќыста жылы суды пайдаланады. Сынама арнайы ќ±жаттар толтыру арқылы зерханаѓа жеткізіледі.

Судыњ физикалыќ ќасиетін зерттеу. Судыњ температурасы – сынапты термометрмен тікелей су кезінде немесе сынаманы алѓан соњ аныќталады. Термометрде суѓа 5-10 минут батырып µлшейді. Ауыз суыныњ ќалыпты температурасы 7-12ºС.

Иісі – бµлме температурасында суды 60ºС дейін ќыздыру арќылы аныќталады. Б±л ‰шін 100 мл зерттелетін судыњ сыйымдылыѓы - 250 мл, мойны кењ колбаѓа ќ±йып, ауызын саѓат шынысымен жауып, электр плиткасына ќойып, 60ºС дейін ќыздырѓан соњ, суды шайќап ќолбаныњ

Иісі – бµлме температурасында суды 60ºС дейін ќыздыру арќылы аныќталады. Б±л ‰шін 100 мл зерттелетін судыњ сыйымдылыѓы - 250 мл, мойны кењ колбаѓа ќ±йып, ауызын саѓат шынысымен жауып, электр плиткасына ќойып, 60ºС дейін ќыздырѓан соњ, суды шайќап ќолбаныњ аузын аќырын ашып, тез иісін иіскеп аныќтайды. Су иісініњ мынандай сипаттамалары бар: хош иісті, батпаќты, сасыќ, ќоќысты, хлорлы, м±найлы т.б. болады. Иістіњ к‰штілігі балмен µлшенеді. 0 –ден 5 балѓа дейін. Ќалыпты жаѓдайда ауыз суыныњ иісі 2 балдан аспауы тиіс.

Мµлдірлік – зерттейтін суды т‰бі жалпаќ целиндрге биіктігінен сантиметрлерге бµлінген цилиндрлердіњ т‰пкі белгілерінде суды шыѓаратын тубасы бар, оѓан резењке т‰тік жалѓанѓан. Цилиндрдіњ т‰бінде 4 см ќашыќтыќта Снелленніњ баспа шрифтісі салынады. Цилиндрдіњ б‰йіріндегі т‰тіктен шрифт кµрінгенше суды аѓыза береді. Сосын судыњ ќанша биіктікте кµрінгенін аныќтап, жеткілікті жарыќ жаѓдайында орындалады. Ауыз суыныњ мµлшерлігі 30см-ден кем болмауы тиіс.

Т‰стілік – зерттелетін суды целиндрге ќ±ылѓан дистилденген сумен аќ фонда салыстыру арќылы аныќтайды. Судыњ т‰сі мынандай терминдер мен сипатталады: мµлдір, аќшыл сары, жасыл, сары т.б.

Судыњ боялуыныњ к‰штілігін зерттелетін суды шартты градусќа стандартты ерітінділер шамасымен салыстыру жолымен аныќтайды.

Ауыз суыныњ т‰сті иісі 35ºС-ќа дейін болуы керек, судыњ т±нбасы 1 саѓат т±ндырылѓаннан кейін аныќталады.

Судыњ химиялыќ ќ±рамын аныќтау. Таныс емес немесе µзініњ ќ±рамын µзгертетін су кµздерін зерттегенде сандыќ реакциялармен ќатар сапалыќ реакциялар да ж‰ргізілуі керек.

Белсенді реакция – су реакциясын лакмус арќылы аныќтау: суды 2 пробиркаѓа ќ±яды. Біреуіне ќызыл лакмус, екіншісіне кµк лакмус салады. 5 минуттан кейні б±л ќаѓаздарды алдын ала дистелденген суѓа салынѓан ќаѓазбен салыстырады. Егер ќызыл қағаз µзгерсе, сілтілік реакцияны, ал кµк ќаѓаз кµгерсе ќышќылдыќ реакцияны кµрсетеді. Егер ќаѓаздыњ т‰сі µзгермесе нейтралды реакцияны кµрсетеді.

Азотты заттарды аныќтау. Азотты заттар судыњ ластануыныњ мањызды кµрсеткіші болып табылады. ¤йткені, олар шаруашылыќ декальді жєне µнеркєсіптік ќалдыќтармен су кµзіне т‰сетін белокты заттардыњ шіруінен немесе ыдырауынан т‰зіледі.

Аммиак – белокты ыдыраудыњ µнімі, сондыќтан оныњ табылуы судыњ жањадан ластанѓандыѓын кµрсетеді.

Нитриттер – ластанудыњ б±рыннан болѓандыѓын кµрсетеді.

Нитраттар – ластану мерзімініњ µте ертеден болѓандыѓыныњ көрсеткіші.

Азотты заттар бойынша ластанудыњ сипатын білуге болады. Триаданыњ (аммиак, нитрит, нитрат) табылуы судыњ т±раќты ластанѓандыѓын білдіреді.

3.01.67-67 санитарлыќ нормалар мен ережелерге сєйкес ауыз суда нитраттардыњ 45 мг/л мµлшері шектеледі. Нитраттар ішектік микрофлораныњ єсерінен нитратќа айналады, соњѓылары ќанѓа еніп, метгемоглобинніњ түзілуіне себеп болады, бұл процесс тіндердіњ оттегімен ќамтамасыз етілуін азайтады.

Хлоридтер – сумен ќамтамасыз ету кµздеріндегісуларда хлоридтердіњ кµп мµлшерде табылуы судыњ жануар текті органикалыќ заттармен ластанѓандыѓыныњ жанама кµрсеткіші болуы м‰мкін. Б±л жаѓдайда хлоридтердіњ концентрациясынан гµрі олардыњ уаќыт ішіндегі µзгерісініњ мањызы бар хлоридтердіњ кµп мµлшері ќ±дыќ суларда топыраѓы сортаңдау жерлерде байќалуы м‰мкін. Б±ндай судыњ дємі т±здылау болып келеді. Суда хлоридтердіњ мµлшері 350 мл/г аспауы керек.

Сульфаттарды аныќтау – ауыз суында сульфаттардыњ кµп мµлшерде болуы организмге зияншылыѓымен ќатар судыњ дємін µзгертеді. 3.01.67-97 санитарлыќ нормалар мен ережелерге сєйкес ауыз суда сульфаттардыњ мµлшері 500 мг/л аспауы керек.

Темірді аныќтау – ашыќ су ќоймаларында темірдіњ кµп мµлшерде болуы, µнеркєсіптік еркінді сулардыњ т‰суінен болуы м‰мкін. Су ќ±бырындаѓы суда темір т±рбаларыныњ коррозияѓа ±шырауынан кµбеюі м‰мкін.

Темірдіњ кµп мµлшерде болуы суѓа сары т‰с лайлылыќ, ащы металл, дєм беруі жєне су ќ±бырлары жолында т‰зілетін темір бактериаларыныњ пайда болуына єкеліп соѓуы м‰мкін. Б±ндай суларды т±рмыста ќолданѓанда ыдыстарда ќаќ т‰зіледі, аќ киімдер де тотты даќтар пайда болады жєне кір жууѓа ќолайсыз, µйткені сабын жаќсы кµпірмейді. Суда темірдіњ мµлшері 0,3 мг/л аспауы керек.

Кермектілік. Суда кермектіліктіњ болуы онда магний мен кальцийдіњ жер сілтілік металдарыныњ еріген т±здарыныњ болуымен байланысты. Кейбір жаѓдайларда судыњ кермектілігі темір, марганец, аллюминий тотыѓыныњ болуымен де байланысты. Кермектілік судыњ сапасыныњ критерийлерініњ бірі. Кермектіліктіњ 4 т‰рі бар: жалпы, карбонатты, жоюѓа болатын жєне т±раќты. Кермектілік кальций мен магнийдіњ 1 л суда еріген т±здарыныњ мг/эковаленттілігімен немесе кермектілік градусымен белгіленеді. Санитарлыќ ережелермен нормаларѓа сєйкес оныњ мµлшері 7 мг/эковаленттен аспауы керек. Санитарлыќ эпидемиологиялыќ ќызметі органдарыныњ келісімі бойынша жалпы кермектілік мµлшері 14 мг/эковаленттілікке дейін р±ќсат етіледі.

Ауыз суыныњ залалсыздануы жєне тазалануы. Терењ жер асты артезиян сулары, сонымен ќатар б±лаќтардыњ сулары санитарлыќ жаѓынан неѓ±рлым таза болып келеді. Олардыњ физикалыќ және химиялық ќасиеттері т±раќты, бактериалар м‰лдем жаќтыќ ќасы деп саналады. Ашыќ су ќоймаларыныњ сулары мен жер бетіне тым жаќын орналасќан грунтты сулар барлыќ жаѓынан ќолайсыз болып келеді.

Сондыќтан орталыќтандырылѓан сумен ќамтамасыз ету ж‰йесінде ќолданылатын ашыќ су ќоймаларыныњ суларын міндетті т‰рде тазалау мен залалсыздандыру керек. Тазалау судыњ физикалыќ ќасиетін жаќсартады. Су мµлдірленіп, бµгде дєм мен иістен тазаланады. Суды т±ндырѓанда бактериалардыњ кµпшілігі су астында т±рады.

Суды тазалау ‰шін бірнеше єдістер ќолданылады:

а) т±ндыру

б) коагуляция

в) фильтрлеу

г) залалсыздандыру

Т±ндыру. Суды т±ндыру ‰шін арнайы т±ндырѓыш резервуарлар ќолданылады. Су б±ндай т±ндырѓыштарда µте баяу ќозѓалады жєне б±нда 6-8 саѓат, кейде одан да кµп уаќыт болады. Б±л уаќыт ішінде 60% жуыќ судаѓы ќалќымалы заттар т±нып ‰лгереді. Дегенмен, суда ±зыќ ќышќылды бµлшектер ќалып ќояды.

Суды коануляциялау. Суды т±ндырѓан кезде±саќ ќышќылмалы бµлшектерден тазарту ‰шін т±ндырѓышќа т‰скенге дейін оѓан т±ндырѓыш – коагулянттарды қосады. Ол ‰шін кµбінесе алюминий (глинозем) ќолданылады. Күкірт қышқылы глинозем қалқымалы заттарѓа 2 т‰рлі єрекет етеді. Б±л реагенттіњ µзіннің электрлік заряды оњ, ал ќалќымалы заттар теріс зарядталѓан. Єр аттас зарядтар µзара бір-біріне тартылып, бекінеді де т±нбаѓа т‰седі. Сонымен ќатар коагулянттар ±лпа т‰зіп ±лпаѓа т‰скенде µзімен бірге қалқымалы заттарды да ала шµгеді. Коагулянттарды ќолданѓанда су кµптеген ќалќымалы заттардан тазартылады, б±ндайда т±ндыру мерзімін 3-4 саѓатќа ќысќартуѓа болады. Дегенмен, суды коагуляциялауда µте ±саќ заттар мен бактериялар ќалып ќояды, сондыќтан суды ќ±м с‰згіштер арқылы сүзуді қолданады. Сүзгіштерді (фильтрлерді) ќолданѓанда коагулянт ±лпасы мен ќалќымалы бµлшектерден ќ±мныњ бетінде ќабыќша (пленка) т‰зіледі. Б±л ќабыќша ќалќымалы заттар мен бактериаларды ±стап ќалады. Ќ±м с‰згілер шамамен 80%-ке жуыќ бактериаларды ±стап ќалады.

Суды хлорлау. Сулы залалсыздандырудыњ бірнеше єдістері бар. Ењ кењ ќолданылатын єдіс – хлорлау, хлорлы єкпен газ тєрізді хлормен залалсыздандыру.

Судыњ коагуляциясына жєне хлорлауына лабораторлыќ баќылаудыњ ‰лкен тєжірбиелік мањызы бар. Берілген судыњ тазалануына талап ету ‰шін, біріншіден хлордыњ жєне коагулянттыњ мµлшерін аныќтау ќажет, єрт‰рлі су, єрт‰рлі осы заттардыњ санына бейімделенеді.

К‰кірт ќышќылды алюминиймен коагуляциялау. Жоғарыда айтқандай суды коагуляциялаудың ең кең тараған әдісі – б±л суды к‰кірт ќышќылды алюминиймен µњдеу. Коагуляция процесінде глинозем ерітіндісі суѓа т‰скен кезде кальций мен магнийдіњ ќос көміртекті т±здарымен реакцияѓа түсіп, ±лпа т‰рінде олармен алюминий тотыѓыныњ гидратын т‰зеді.

Реакция мына тењділікпен аныќталады:

Al2+(GO4)3+CA(HCO3)2=2Al(OH)3+3CASO4+6CO2

Коагулянттыњ ќажет дозасы негізінен судыњ карбонантты кермектілігініњ дєрежесіне байланысты жоюѓа болатын кермектілікті 4-5 тен төмен ж±мсаќ суда коагуляция процесі шамалы өтеді, µйткені м±нда алюминий тотыѓы гидратыныњ ±лпасы аз т‰зіледі. М±ндай жаѓдайда ±лпалардыњ жеткілікті мµлшерін т‰зу ‰шін суѓа сода немесе ізбест (жоюѓа болатын кермектілігін кµбейту ‰шін) ќосу керек. Коагулянт дозасын таңдаудың тәжірибелік маңызы бар, өйткені коагулянттың дозасы жеткілікті болған кезде ұлпа аз түзіледі немесе суды түссіздендірудің эффектісі аз; коагулянттың артыќ болуы суѓа ќышќыл дєм береді. Одан басќа ±лпаныњ түзілуі єсерінен судыњ одан єрмен лайлануы м‰мкін.

Коагулянт дозасын аныќтау. Бірінші кезењ – жоюѓа болатын (бикарбанатты) кермектілікті аныќтау. Ол ‰шін 100 мл зерттелетін суды алып, 2 тамшы метилоранж ќосады жєне 0,1 рН т±з ќышќылыныњ ерітіндісімен ќызѓылт болѓанша титірлейді. Жоюѓа болатын кермектілікті былай есептейді: 100 мл суды титрлеуге кеткен НСІ мµлшерін 2,8 – ге кµбейтеді. Егер судың кермектілігі 4 град. жоғары болса коагулянттың қажет дозасын таңдауға кіріседі.

Коагулянттыњ ќажет мµлшерін дєл аныќтау ‰шін судың жоюѓа болатын кермектілігіне сєйкес глиноземніњ 1% ерітіндісініњ дозасын алѓан жµн. К‰кіртќышќылды алюминий дозасын есептейтін кестеде жоюға болатын кермектілік пен коагулянт дозасы арасындаѓы ќатынас, сонымен ќатар 1 л суды коагуляциялауѓа ќажет ќ±рѓаќ коагулянт мµлшері кµрсетілген. Коагуляцияны 3 стаканда ж‰ргізеді. 3 стақанға 200 мл зерттелетін лай су құяды. Бірінші стаканѓа глиноземнің 1 % ерітіндісінен (АI₂ (SO₄)₃) 2 мл, екіншісіне – 3 мл, үшіншісіне – 4 мл құяды. Стақанның ішіндегілерді әйнек таяқшамен араластырып, 10 минуттай ұлпаның түзілуін байқайды. Ұлпаның тез түзіліп, тұнбаға түсуін қамтамасыз ететін коагулянттың неғұрлым аз дозасын таңдайды. Егер процесс тез жүретін болса (5 минуттан) және ірі ұлпалар түзіліп үлгермесе, онда глиноземнің мөлшерін азайтып тәжірибені қайталап жүргізу керек. Барлық стақанда коагуляция процесі байқалмаса глиноземнің дозасын көбейтіп тәжірибені қайталайды. Байқау уаќыты 15 минут 4 град. кем болатын судың бикарбонатты кермектілігінде сынамалы коагуляциялаудың алдында суға коагулянт дозасының жартысын құрайтындай мөлшерде (1,0; 1,5; 2,0 мл) 1 % сода ерітіндісін қосады.