ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі. Топтасып тіршілік ету – жануарлар әлемінде кеңінен тарлған құбылыс

Топтасып тіршілік ету – жануарлар әлемінде кеңінен тарлған құбылыс. Бір түрге жататын жануарлардың ішінде жеке-дара тіршілік ететіндері де, бүкіл тіршілігін топтасып «тұқымтоп» (семья) болып өткізетіндері де бар. Сондықтан осы соңғыларын «қоғамдық» жануарларға жатқызады. Табиғи жағдайларда бунақденелілердің «үйлерін», балара, аралардың кәрездерін, құмырсқалардың иелеуін жиі кездестіруге болады.

Ал құстар мен сүтқоректілер де үйір, шоғыр, тұқымтоп және т.б. топтасып тіршілік ету көпшілік жағдайда табиғаттағы маусымдық өзгерістерге, әр жануар тіршілігіндегі көбею, ұрпағына қамқорлық жасау, бір жерден екінші жерге орын ауыстыру, яғни жылыстау (миграция) және т.б. осы сияқты әрекеттерге байланысты уақытша болуы да мүмкін. Мысалы, көбею кезіндегі балықтардың топтасып өрістеуі; жыл құстарының жылы жаққа сап түзеп ұшуы (үйрек, тырна, қаз және т.б.), ұсақ құстардың үйме-жүйме бірлесіп ұшуы (қараторғай, бозторғай, ұзақ және т.б.).

Тұрақты үйір, табын немесе жатақ құрып тіршілік ететін жануарлар құстар мен сүтқоректілер ішінде аз емес. Мысалы, даламыздың сәні құландар тұрақты үйір құрып тіршілік етеді.

Қоғамдасып-бірлесіп тіршілік ететін жануарларға топтық мінез-қылық тән. Мәселен, құлан үйірлерінде айғыр бүкіл үйірді басқарады, ал бие бүкіл үйірдің орын алмастырып, қозғалуын бағыттап отырады.

Айғыр үйірге кіріп, олармен бірге жайылмайды. Шетінде оңашалау, саяқ жүріп жайылады. Бірақ үйірді көзінен таса етпей, үнемі бақылайды. Егер үйірдің бағытын өзгерту керек болса, ол құлағын жымитып, мойынын созып, басын төмен сала қорқыту арқылы биелер мен құлын-тайларды қажетті бағытқа қарай айдайды. Ал «тыңдай» қоймағандарға ауызын ашып, тісін сақырлатып, айбат көрсетіп, үйірге айдап қосады. Жетекші айғыр мен биеге үйірді ықпалы бар 1-2 бие-құландар да «тәртіппен» ұстауға көмектеседі. Үйір ішінің өзінде үнемі бірге жүретін, қатар жайылатын, тыныққан кезде бір-бірінің жалын қасып, «қызмет көрсететін», басқаша айтқанда, бір-бірін жақын тартып, үнемі «көңіл бөліп» көмектесетін құландар болады. Табын, үйір болып тіршілік ететін жануарлардың әрбіреуінің мінез-қылығында жеке-дара тіршілік ететін жануарлардың мінез-қылығынан ерекшеліктер аңғарылады. Бұл мәселені түсіну үшін аз да болса өзіңе таныс құмырсқа илеуіндегі құмырсалардың топтық тіршілік әрекеттерін айтуға болады.

Құмырсқа, ара, түкті ара сияқты бунақденелілерді шағатын жарғаққанаттылар д.а. Себебі, бұлардың аналық безі мен жұмыртқа жолы түтікшесі өзінің негізгі қызметінен басқа қорғану және жауына шабуыл жасайтын құрыл ретінде қосымша қызмет атқарады.

Жұмысшы құмырсқалардың құрсағының жартысынан артығын құмырсқа қышқылын үзетін едәуір үлкен улы без алып жатыр. Бұл улы бездің сыртындағы бұлшықеттер жақсы дамыған. Бұлшықеттер жиырылған кезде бездегі қышқыл түтік арқылы екпінмен сыртқа ағылатын сұйықтық 0,5 м қашықтыққа дейін жетеді.

Құмырсқа илеуінде көпшілік жағдайда қызметі жағынан құмырсқалардың үш маманданған тобы: 1) жыныстық топ (аталық және аналық құмарсқалар): бұлар көбею, қоныс аудару қызметін атқарады; 2) ұя салу, жыныстық құмырсқаларды және жұмыртқалар мен ұрықтарды күту, қорек жинап әкелу сияқты жұмыстарды орындайтын жұмысшы жұмырсқалар; 3) тіршілігін ұяда өткізетін, жұмысшы құмырсқалар жинаған дәндерді жұмсартып, езіндіге айналдыратын және ұяны жаулардан қорғайтын жауынгер құмырсқалар болады.

Жеке-дара тірішілік ететін бунақденелілерге қарағанда топтасып, үйірлесіп тіршілік ететіндердің бір-бірімен хабарласатын, бір-біріне ақпарат беретін құралдары – «тілі» әлдеқайда жетілген. Мысалы, ешқашан ата-енесімен бірге болып көрмеген шыбында, тіпті инстинктпен туа біткен «тіліндегі» «сөздің» құрамы, ең көп дегенде он шақтыдан аспайды. Құмырса иелеуінің күмбезінде жүрген шағын топқа, шыбықпен түрткілеп, тиісіп көр! Бұлардың мазасызданғанын бірнеше секундта бүкіл иелеудегі құмырсқалар біледі. Құмырсқа иелеуіне кіретін жолдарға «кескілескен күреске дайынбыз» дегендей иелеуді қорғайтын құмырсқалар қаптап шыға бастайды.

Олар хабарды қайдан, қалай алады? Тая тиіп, мазасызданған құмырсқалар улы бездеріндегі құмырсқа қышқылы мен ерекше сұйықтықты сыздықтатып атқылайды. Қышқыл – қорғаныш құралы, сұйықтық қауіпті білдіріп, құмырсқаларды күреске шақыратын шартты белгі болып табылады. Бұл сұйықтықты илеу төбесіндегі құмырсқалар «аталығында», олардың маңындағы аймақта жүрген құмырсқаларға тиеді, енді олар да басқаларға осындай белгі береді. Осылай шартты белгі тізбекті хабарласу арқылы бүкіл илеуге өте тез таралады. Ал қышқыл мен сұйықтық иісін көрші илеудегі құмырсқалар да тез қабылдап, қорғануға дайындалып үлгереді.

Жұмысшы құмырсқалар құмырсқа илеуіндегі әр «бөлменің» тіршілігіне қажетті жағжайларын түйсініп сезіне алады. Иелеудің алдыңғы бөлімдері салқын таратқан кезде ондағы дернәсілдер мен қуыршақтарды илеудің жер бетіндегі күннің қызуымен жылынатын бөлмелеріне тасып орналастырады. Ал бұл бөлмелер салқындай бастаса немесе тым қызып, температура дернәсіл тіршілігіне қауіп төндіре бастаса, оларды алдыңғы бөлмелерге тасиды.

Аралар, түкті аралар ұрпақтарын кәрез ұяларына уыстырып таси алмайды. Бірақ жұмысшы аралар бұлшықеттерінің көмегімен қанаттарын тез-тез қимылдатып, ұяны жылытады немесе желдету арқылы температураны қалпына келтіреді де ұяны салқындатады. Құмырсқалар мен баларалар ұядағы ылғалды да реттеп, қажетті қалыпта ұстайды. Олар жемсауымен су әкеліп, ұяға бүркиді. Ылғал көп болса, желдетіп құрғатады.

Қоғамдық бунақденелілер қоректің қорын көп дайындайды.

Өте ыстық және құрғақ жерлерде тіршілік ететін илеу құмырсқаларының ішінде «бал-бөшклер»д.а-тын қорек қорын арнайы сақтайтындары бар. Жұмысшы құмырсқалар олардың жемсауындағы балды құстыртып, өз жемсауына жинап алады. Сөйтіп арнайы, бөлмелерде орналасқан аналық құмырсқаларды, дернәсілдер мен жас құмырсқаларды қоректендіреді.

Кейде «бал-бөшке» құмырсқа өз салмағынан құлап түсіп, жемсауы жарылса, жұмысшы құмырсқалар дереу жертөрелерге келеді де, бөшке құмырсқаның жемсауына балды қайта жинап салады. Жарылған жерін «тігеді», қайтып іліп қояды. Әрине, жұмыс үстінде өздері де балды жалап тойынады. Егер құлаған бөшке-құмырсқа өліп қалса, оның балын басқа «бөшке-құмырсқаның» жемсуына құяды. Өлген құмырсқаны илеудегі арнайы дайындалған ұяларға домалатып апарып тастайды. Оларға ешкім тиіспейді.

Жемсауында қоректік қорды жеткілікті мөлшерде сақтау кейбір құмырсқалар үшін оңай емес. Сондықтан құмырсқалардың көптеген түрлері илеу бөлмелеріне өсімдік дәндерін, өсімдік бітелерінің кепкен өлекселерін және тағы басқа қорекке жарайтын азық қорын жинайды. Ал құмырсқалардың кейбір түрлері, мысалы, жапырақкескіш құмырсқалар бір түнде үлкен бір ағаштық жапырақтарын қиып түсіреді де, оларды қолшатыр сияқты басына көтеріп илеуіне тасып алады. Бұл жапырақтарды жұмысшы құмырсқалар шайнап, біркелкі езіндіге айналдырады. Осы езінді бетінде өте майда саңырауқұлақтар өседі. Ең кішкентай жұмысшы құмырсқалар осы саңырауқұлақтарды отап, жинаумен айналасады. Ханша-құмырсқа жаңа тұрақ жасап, орын ауыстырғанда жапырақ езіндісінен өзінің түскі асына арналған ең соңғы үлесін ала кетеді де, оны сол жаңа илеу тұрағының қасында саңырауқұлақ тәлімбағын (плантация) өсіруге пайдаланады. Құмырсқалар саңырауқұлақтардың, бунақденелілердің шырының сорып қоректенеді.

Міне, құмырсқаларда «нағыз ми» жетіліп дамымағынымен, қоғамдық тіршілік ету нәтижесінде әрекеттері өте күрделі, тіпті «ақыл-оймен» істелгендей деңгейде көтеріледі. Дегенмен бұл әрекеттер – илеудегі топтасып тіршілік ететін құмырсқалардың тура біткен шартсыз рефлекстері мен еңбектену нәтижесіндегі «тәжірибеден» берік қалыптасқан шартты рефлекстердің өзара үйлесуі. Мұның өзі – илеудегі жүздеген құмырсқа әрекетінің үйлесімділігінен көрініс беретін топтық мінез-қылық.

Шартсыз және шартты рефлекстердің үйлесімділігі негізінде жасалатын күрделі әрекеттерді инстинкт дейді. Инстинкт - әр құмырсқаға тән қасиет. Ал қоғамдасып тіршілік ететін бунақденелілерде арнайы «әлеуметтік» инстинкт болады. Жалпы жас құмарсқалар өз тобының иесін біртіндеп түйсініп, оны ажыратуды жүре келе үйренеді. Әдетте бір иелеудегі құмырсқалардың ішінде басқа иелеуден бір құмырсқа келіп кірмек болса, иелеу жауынгерлері бірден оның «бөтен» екенін сезіп, иелеуге жолатпайды.

Егер құмырсқаны қуыршақ кезінде басқа иелеудегі қуыршақтардың қасына орналастырса, ол қуыршақтан шыққанда осы иелеудің байырғы тұрғындары оны өз құмырсқасындай қабылдап, жатсынбай үйірлесіп кетеді. Ол кейін жауынгер болса, бұрынғы өз иелеуі құмырсқаларын өзінің жаңа иелеуіне жібермейді.

Міне, бұл құмырсқа әрекеттерінің инстинкке негізделгенін көрсетеді.

Құмырсқа илеуін іс жүзінде жойып жібер мүмін емес. Мысалы, құмырсқа илеуіне уланған нәрсе тастаса, көпшілік құмырсқалар, соның ішінде аналық құмырсқалардың біразі қырылып қалғанымен, илеудің көптеген ұяларында тірі қалған немесе азық жинауға кетіп оралған жұмысшы құмырсқалар арасында қайтадан «еңбек бөлінісі» болады. Аналық құмырсқалармен бірлесе отырып, жұмысшы құмырсқалардың біразі жұмыртқа салады, илеудегі тұқымтоп мүшелерінің саны қайтадан қалпына келеді.

Илеудегі азық жинайтын құмырсқалар қырылып қалса, көрші илеулерден жас құмырсқалар әкелініп, «құл» ретінде олардың орнын басады. Тұқымтопты қайта қалпына келтіре алудың осындай жолдары деңгейде болуы көптеген құмырсқа тұқымтобының табиғи жануарлары жоқ екенін көрсетеді. Бірақ осыған қарамастан құмырсқалар кез келген жерде тіршілік ете алмайды. Олар үшін белгі бір температурасы, ылғалдылығы, азық қоры бар аймақтар керек. Сондықтан ондай жағдайлары бар аймақтарда құмырсқалардың белгілі бір түрі ғана тіршілік етеді. Егер құмырсқалар шамадан тыс көбейіп кетсе, азық-түлік тапшылығынан қырылады. Сондықтан илеуде тіршілік ететін құмырсқалар өз маңайындағы аймақтың белгілі бір бөлігіне басқа тұқымтоптардың, тіпті өзіне жақын туыстас топтардың құмырсқаларын жібермей, сол аймақты қорғайды.

Аумақты, яғни өзінің мекенін басқа туыстастарынан қорғау – көптеген жануарларға тән мінез-қылық