ТАРАУ. ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ 2 страницаҚазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлудің алғашқы әліппесін жазған адам Н.И.Ильминский еді. Бірақ қазақ тілін зерттеген орыс түркологтарының ешқайсысы да қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлгенде қандай принципті басшылыққа аламыз деген сұрауды қойған жоқ та, оған жауап берген де жоқ. П.М.Мелиоранский зат есім мен сын есімді бірге алып, қазақ тілінде 8 сөз табы бар деп, басқалары сын есімді бөлек сөз табы деп есептеп, сөз табының жалпы санын 9 деді. Атын атап, мысал келтіру ғана болмаса, ешбір сөз табы жан-жақты сипатталған жоқ. Элленизм дәуірінде өмір сүрген Стоиктерден бері қарай келе жатқан дәстүр бойынша қазақ тілін зерттеушілер де шылауды жалғаулық, септеулік, демеулік деп 3 түрлі сөз табы ретінде қарады. Әр сөз табына тән ұсақ категорияларды анықтауда да бірізділік болмады. Ана тілімізде сөз таптарының алғаш зерттелуі Ахмет Байтұрсынов еңбегімен байланысты екенін және қандай топтарға бөлгендігі туралы өткен жоғарыдағы лекцияларда айтқанбыз. Яғни ол былай бөлген еді: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеуіш, демеуіш, жалғауыш,одағай (еліктеуіш, септеуіш). Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық белгілеріне қарай, ең алдымен үш үлкен топқа бөлінеді. Олар – атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер. Атауыш сөздер өздеріне тән дербес мағыналары болатындықтан контекстен тыс та, контексте де қажетіне қарай қолданыла береді. Олар сөйлемде грамматиканың заңы бойынша түрленіп те, түрленбей де жұмсалады, өз алдына сөйлем мүшесі болады. Ол сөздерден қалыптасқан белгілі тәсілдер бойынша жаңа сөздер тудыруға болады. Атауыш сөздерді ерекшеліктері мен сипаттарының бір-біріне жақын белгілеріне қарай, іштей бірнеше топтарға бөлуге болады. Оларды есімдер және етістіктер деген екі салаға бөледі, ал есімдерде іштей бірдей емес. Мысалы: зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер ішінара ұқсас болғанмен, үстеу мен еліктеу сөздер өзара бір-біріне жақын. Осыған орай, олардың алғашқы тобын атаушы есім деп, соңғы тобын, үстеуіш есім деп екіге бөледі. Ал етістіктер өз алдына бір топ. Атауыш сөздерді осылайша 3 топқа бөлу олардың категориялық семантикасына (қызметінің мағыналары) байланысты болады. Атаушы есімдер заттық ұғымдардың жеке ойша зат ретінде тұспалданатын түсініктердің аттарын білдірса, үстеуші есімдер әр қилы іс-әрекеттің белгілерін білдіреді, ал етістіктер амал-қимыл, іс-әрекеттің аттарын білдіреді. Көмекші сөздер -мағыналық дербестігі жоқ, өз алдына дербес сөз ретінде қолданылмайды, тек контексте атаушы сөздермен селбесіп қана жұмсалады. Осыған сәйкес, сөйлемде өз алдына мүше бола алмайтын және жаңа сөздер жасалмайтын сөздер. Көмекші сөздерде іштей шылаулар, көмекші есімдер, көмекші етістіктер болып бөлінеді. Әрі қарай шылауларды атқаратын қызметіне орай жалғаулық, демеулік, септеулік шылаулар деп бөлсек, көмекші етістіктерді толымды, толымсыз көмекші етістіктер деп бөлеміз. Одағай сөздер - тек адамның әр алуан көңіл-күйін, әр қилы райларын білдіру үшін қолданылатын сөздер. Олар өзге сөздермен ешқандай да грамматикалық қарым-қатынасқа түспейді, өздері сөйлем мүшесі бола алмайды. Одағай сөздер іштей тиісті топтарға бөлінеді,олардың саны аз. Бұл аталған 3 топ бір-бірімен жіті байланысты. Себебі-бәрекелді,әттеген-ай, ойпырмай, мәссаған тәрізді одағайлармен бірге, шейін, туралы, сияқты, сондықтан, гөрі тәрізді көмекші сөздердің –түпкі төркіндері - атаушы сөздер. Сонда атаушы сөздер осы үш топтың ішіндегі ең көбі де, әрі ең негізгі ұйтқысы балып табылады.Сөйтіп, тілдегі сөздерді таптастырғанда, олардың лексика-семантикалық және грамматикалық (морфологиялық, синтаксистік) ерекшеліктеріне байланысты екен. Лексика-семантикалық жағы дегеніміз -заттың атын, заттың амал-ісін, заттың сапалық, сандық белгілерін, амал мен белгінің белгілерін білдіру болса, грамматикалық жағына бір сөздің жаңадан сөз тудыру, сөз түрлендіру, сөз байланыстыру, сөйлемдегі қызметі, сөз бен сөз тіркесу қабілеті енеді.
Негізгі әдебиеттер:
Қосымша әдебиеттер: 1.Қордабаев Т. Сөздерді топқа бөлу тарихынан (мақала)/Қазақстан мектебі, 1985,№7 2. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. АЛматы, - 1988ж. Тақырып 4. «Зат есім, оның лексика – грамматикалық топтары» Дәрістің мақсаты: Студенттерге зат есім туралы түсінік бере отырып, оның өзіндік лексика-грамматикалық ерекшеліктерін меңгерту, мағыналық топтары туралы мағұлмат беру. Дәрістің жоспары: 1. Зат есім туралы түсінік 2. Зат есімнің лексика-грамматикалық ерекшелігі 3. Зат есімнің мағыналық топтары 4. Көмекші есімдер Зат есім деп - күнделікті өмірде кездесетін жәй заттармен қатар, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен уақиғаларды ұғымдар мен түсініктерді де білдіретін сөз табын айтамыз. Мысалы: гүл, үй, алма деген сөздермен қатар қар, тұман, нарық, ақыл деген сөздер де жатады. Зат есім деп аталатын сөздердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері бар. Олар сөйлемдегі өзге сөздермен еркін қарым-қатынасқа түсетіндіктен, сол қатынастарға тән қажетті көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады; 2-ден зат есімдердің сөз тудыратын және форма тудыратын арнаулы жұрнақтары бар. Зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйытқы, әрі өзегі болып қызмет атқаратындықтан, әдетте сөйлемнің барлық мүшелері ретінде қолданыла береді. Дегенмен зат есімнің ең негізгі қызметі - бастауыш, толықтауыш, анықтауыш болу. Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттың ұғымды білдіретіндіктен, олар негізінен алғанда іштей нақтылық және абстрактілік, жалпылық; және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық; сияқты семантикалық категорияларды қамтиды. Мысалы: ағаш, тас, үй тәрізді сөздер, әдетте көзбен көріп, қолмен ұстап тануға боларлықтай нақтылы, деректі заттармен байланысты ұғымдарды білдірсе, ақыл, адамгершілік, зұлымдық секілді сөздер ойлау арқылы танылатын абстракті заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді. Конкретті зат есімдерден абстракті зат есімдер, керісінше, абстракті зат есімдерден конкретті зат есім жасала береді. Оқу-оқушы. Зат есімдердің ішінде даралау және жинақтау ұғымын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мысалы: құрт, құмырсқа, төсек, орын тәрізді дара сөздер белгілі заттардың аты болса, құрт –құмырсқа, төсек-орын, кемпір-шал сияқты қос сөздер белгілі бір ұғымдарды жинақтап, олардың топ-тобымен атын білдіреді. Мысалы: мая-мая, төбе-төбе, жал-жал сияқты қос сөздер даралау я бөлу ұғымын білдіреді. Зат есімдер семантика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарай: адамзат (кімдік) және ғаламзат (нелік) есімдерін, жалқы есімдер, көптік мәнді есімдер, эмоциялы-экспрессивті зат есімдер, көмекші есімдер болып бөлінеді. Зат есімнің негізгі сұрақтары кім? не? Кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге жалпы адам атаулары жатады. Адам атаулары деп:1) жалпы адамға тән атауларды (кісі, бала, қыз, ұл, шал, кемпір); 2) туыс атауларын (әке,шеше,әже,жиен,іні, т.б); 3) іс-әрекет пен кәсіп-мамандық иелерінің атауларын (арбашы, әнші, оқушы, оқытушы); 4) әр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын (директер, төре, әкім, президент); 5) кісі аттарын (Асан, Гүлжан, Омар т.б) айтамыз. Зат есімнің бұл тобына жалпы алғанда, адам атауларымен байланысты ұғымның аттары және кісі аттары енетіндіктен, оларға осы ерекшеліктеріне орай адамзат есімдері деп атауға болады. Не? деген грамматикалық сұрақ, әдетте, адамнан өзге барлық жан-жануарлардың күллі заттар мен, нәрселердің атауларына қойылады. Оған жататындар: 1) деректі я дерексіз барлық заттар мен заттық ұғымдардың атаулары (құм, кітап, сана, қол т.б); 2) өсімдік, жеміс-жидек, көкініс атаулары (өрік, қияр, алма жусан т. б); 3) ас пен ішімдік атауы (ет, сүт, көже, нан, қант); 4) жан-жануар, хайуанат атаулары (жылқы, қой,жылан); 5) балық атаулары (шорттан, сазан); 6) құрт-құмырсқа атаулары (маса, шыбын, шіркей т.б); 7) мекен, қора-қопсы, құрал-жабдықтар атаулары (үй, қора, балға, балта т.б). Сөйтіп, зат есімнің бұл есімнің бұл тобы адамнан өзге жан-жануарлардың, заттар мен нәрселердің заттың ұғымдардың атауларын түгел қамтитындықтан оларды ғаламзат есімдері деп атайды. Егер әдет бойынша кім? деген сұрау қойылатын кісі аты жер-су я мекен атауына ауысса, онда не? деген сұрау қойылады. Мысалы, Орал институтта оқиды. Орал -әсем қала. Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер, әдетте, жалпы есімдер деп аталады. Ал белгісі бір ғана затты арнайы даралай атайтын жалқы есімдер де бар. Оларға кісі аттары (Асқар, Гүлнар), үй хайуандарына қойылған аттар (Тайбуырыл, Ақтөс т.б), өндіріс, мекеме, ұйым аттары (Қайнар, Қаламқас, Желтоқсан т.б), газет-журнал, жеке шығармалар, жеке кітап аттары («Абай жолы», «Ұлан»), географиялық атаулар(Алатау, Үстірт), қала, көше, алаң аттары (Ақтау, Байтұрсынов атындағы көше) жатады.. Жазу дәстүүрімізде жалқы есімдер бас әріппен басталып жазылады да, жалпы есім бірыңғай кіші әріппен жазылады. Тілімізде жалпы есімнен жалқы, жалқы есімнен жалпы есім туа береді. Мысалы: Қаражанбас, Маңқыстау (жалпы→жалқы) Итжеккен-Сібір, Панама-қалпақ; (жалқы→жалпы). Арнайы көптік жалғауын жалғамай-ақ өз бойынан көптік мән табылатын зат есімдер де бар. Оларға:1) сұйық, газ тектес заттардың аттары (айран, шай, азон, бу, тұман т.б), 2) уақ, ұнтақ, заттардың аттары (құм, тары т.б), 3) дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары (ойла, дау, қайғы, сүйеніш т.б), 4) жаратылыс табиғат құбылысының атауы (боран, жаңбыр, қар, жел, құйын т.б) жатады.. Зат есімдердің ішінде затты я заттың ұғымды, әдетте, атаумен қатар, сол аталған заттың сын-сипат жағынан қандай екендігін қоса-қабат білдіре атайтын, олардың кейбір өзіндік сипатын әсірелеу не бейнелеу түрде қолданатын топтары бар.Олар төмендегідей жұрнақтар бойынша жасалады. 1.-еке, -қа, -ке, жалпы және жалқы есімдерге жалғанып, сыйлау, құрметтеу, үлкен тұту сияқты мағыналық реңктер үстейді: ағаке, жездеке, Жәке. 2.-й сыйлау, құрметтеу: апа-й, аға-й. 3.-жан, әрі еркелету, әрі кішірейту сыйлау реңін жамайды: Абайжан, Ардақжан, жан ата, жан әже т.б. 4.-тай, ізет көрсету, жалыну сияқты реңк үстейді: аға-тай, апа-тай. 5.-қан, -ақан (еркелету, кішірейту): бұзауқан, балақан, ботақан т.б 6.-қай, -кей: балақай, шешекей. 7.-шаң, -шен, кішірейту, еркелету мәнін үстейді: келіншек, құлын-шақ, іні- шек, 8.-шық, -шік, кішірейту: үйшік, қапшық, көлшік. 9.-ша, -ше: көрпеше, өгізше, сандықша. 10.-сымақ;, қомсыну, кекету: ақынсымақ, өзенсымақ;. 11.-шығаш, -шігеш, -екеш, қомсыну: байшігеш, тас екеш тас та өзгереді. Зат есімнің синтаксистік қызметі. Сөз таптарының бәріне де негізгі ұйтқы болғандықтан зат есім солардың әрқайсысымен сөйлем ішінде әр түрлі жағдайда тіркесіп, әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Осындай әр тараптылығының нәтижесінде зат есім сөйлемнің барлық мүшелері де бола береді. Дегенмен, семантикалық жағынан негізінен заттық ұғымдарды білдіретіндіктен зат есімнің ең негізгі де және ең басты қызметі бастауыш пен толықтауыш болу. Оқушылар мектепке жиналды. Үсті-басым, бет аузым лезде үйреншікті күйге түсті. Осы сөйлемдері бастауыштар-зат есімдер. Ал Асан кітапты оқыды. Мен Анармен сөйлестім деген сөйлемдері толықтауыштар да зат есімдер. Қандай сөзбен тіркесуіне және қай орнында туруына қарай зат есім анықтауыш,пысықтауыш, баяндауыш та балады. Мысалы, Біз үйге қарай жүрдік. Ол қаладан келді деген сөйлемдерін үйге қарай, қаладан деген пысықтауыш та зат есім. Ал мен осы мектептің оқытушысымын. Біз бір үйде -6 баламыз дегендердегі баяндауыш зат есімнен жасалған. Зат есім өзді-өзі, бір-бірімен тіркесіп анықтауыш болып қызмет етеді. Зат есімнің өзді-өзі бір-бірімен тіркесу жүйесі түрік изафеті деп аталады. 1) екі зат есімнің екеуіне де қосымша (1-іне ілік септік жалғауы, 2-іне тәуелдік жалғауы) жалғанады (үйдің иесі, баланың пальтосы). 2) екі зат есімнің біреуіне (тек соңғысына) қосымша қосылып, екіншісіне (алдыңғысына) қосылмай тіркеледі. 3) екі зат есімнің екеуіне де бірдей ешқандай қосымша қосылмай тіркеседі (тас үй, қой қара). Көмекші есімдер. Зат есімнің көпшілігі өздерінің лексикалық мағынасында жұмсалып, өздеріне тән түрлену жүйелерін және сөйлемде өз алдарына дербес мүше болу қасиетін сақтап отырады. Ал кейбір зат есімдер өздеріне тән байырғы қызметінен жартылай айрылып, көбінесе көмекші сөздер яғни көмекші есімдер есебінде жұмсалады. Көмекші есім деп - лексикалық мағынасы бірде бүтіндей сақталып, бірде солғындап, өзге сөздермен тіркесу ерекшеліктеріне қарай, синтаксистік жағынан кейде жеке-дара мүшесінде кейде күрделі мүшенің құрамындағы дәнекер элемент есебінде қолданылып, морфологиялық жағынан зат есімдерше түрленіп отыратын жәрдемші сөздерді айтамыз. Көмекші есімдер сан жағынан көп емес: алды, арты, асты, үсті, жаны,қасы, арасы, ортасы, іші, сырты, басы, беті, түбі сияқты сөздер жатады. Көмекші есімдер зат есімше қолданылады, демек бұл сөздердің бойында зат есімге тән семантикалық дербестін те, морфологиялық жағынан дәл сол зат есімдердей түрлену қабілеті де толық сақталады. Мысалы: Сыртын көріп, ішінен түңілме. Ол қанша артта қалса да, пікірі алда. Осы сөйлемдегі сыртын дегентабыс септігі, ішінен -шығыс септігі, алда, арта -жатыс септіктегі формалар. Ал Омар ұшы-қиыры жоқ даудың ішіне кіріп кетті. Құдық басында, кешкі ауыл сыртында, от басында сып – сып әңгіме басылмады. Осы сөйлемдегі даудың ішіне, құдық басында, от басында, ауыл сыртында деген тіркестердің бәрінде іші, сырты, басы сөздерінің лексикалық мағыналары солғындаған көмекші есімдер ретінде қолданылады. Сондықтан бұл сөздердің бәрі де сол сөйлемдерде жеке дара мүше емес, өздерінен бұрынғы негізгі сөздермен тіркесіп, күрделі мүшенің құрамына енетін көмекші компоненттер есебінде қызмет етіп тұр да, олардың әрқайсысы семантика жағынан сол негізгі сөздердің мағыналарына өзінше әр қилы қосымша мағыналар үстеп тұр. Көмекші есімнің негізгі сөздерге үстейтін қосымша мағыналары көбіне көлемдік қатынастарды, мезгілдік, мекендік қатынастарды білдіреді. Осындай ерекшеліктеріне орай, көмекші есімдер көлемдік, мезгілдік, мекендік мағыналарды білдіретін барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік формаларында қолданылады. Көмекші есімдерді шылау сөздермен морфологиялық сипаттары жағынан бір қатарға қоюға болмайды. Өйткені шылау сөздер - морфологиялық жағынан белгілі бір формаларда қалыптасып орныққан көмекші сөздер болса, көмекші есімдер өздерінің көмекшілік қызметтерін қажетіне қарай көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғауларын және кейбір жұрнақтарды да қабылдай отырып атқара береді. Мысалы: Үйдің сыртына машинадан бір кісі түсіп жатыр. Олардың қастарына бірден жетіп бардым деген сөйлемдердегі сырт-ы-на, қас-та-ры-на деген формаларда көптік, тәуелдік, септік жалғаулары бар. Көмекші есімдер, қай формада тұрсын мейлі, өздерінен бұрынғы ілік септіктегі есімдермен тіркеседі де, солармен бірнеше сөйлемнің күрделі мүшесінің құрамына енеді. Мысалы: үй алдынан, отан алдында деген тіркестер күрделі мүше қызметін атқарып мекен пысықтауыш болады. Көмекші есімдер бір-бірімен синонимдес (мәндес), антонимдес (қарсы мәндес) болып келеді. Мысалы: үсті және басы, арты және сырты, басы және қолы, жаны-жағы, алды-беті, басы-төбесі деген көмекші есімдер өз ара мәндес ал арты-алды, асты-үсті, іші-сырты, беті-түбі, беті-асты, шеті-ортасы сияқты көмекші есімдер өзара антонимдес. Көмекші есімдер қосарланып та қолданылады. Жан-жағы, үсті-басы, басы-қолында. Негізгі әдебиеттер: 1. Ысқақов А.. Қазіргі қазақ тілі. Алматы,- 1991 ж. 2. Қазақ грамматикасы. Астана,- 2002 ж. 3. Исаев С. Қазіргі қазақ тілінің кейбір мәселелері. Алматы, -1997 ж. 4. Хасанов С., Әбдіғалиева.Т...., Кестелі грамматика. Алматы,- 1996 ж. 5. Жанұзақов.Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. Алматы,- 1965 жыл. 6. Мергенбаев. Е. Қазіргі қазақ тіліндегі сөзөзгерім жүйесі. Алматы,- 1994 жыл. Қосымша әдебиеттер: 1. Нұрғалиев М. Көптік жалғау туралы. Алматы,- 1973ж. 2. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі септік жалғауының берілетін мағыналары. Труды научной конференции, посвященном 40-летию КазПИ им. Абая. Алматы,-1968
Тақырып 5. «Зат есімнің түрленуі» Дәрістің мақсаты:Студенттерге зат есімнің көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулары туралы түсінік беру, олардың өзіндік ерекшелігін меңгерту. Дәрістің жоспары: 1. Зат есімнің көптелуі 2. Зат есімнің тәуелденуі 3. Зат есімнің септелуі 4. Зат есімнің жіктелу ерекшелігі Зат есімнің көпше түрі. Қазақ тілінде зат есімдер нақтылы лексикалық мағынасына орай сөйлем ішінде не жекеше, не көпше түрде қолданылады. Зат есімдерді жекеше, көпше деп аталатын екі топқа, екі категорияға айыра көрсетуге негіз боларлық ең басты грамматикалық сыртқы белгі-оларға көптік жалғауының жалғануы. Қазақ тілінде көптік жалғауы - лар,-лер,-дар,-дер,-тар,-тер тәрізді алты түрде фонетикалық вариантта ұшырайды. Көптік жалғауы жалғанғанған зат есімдер көптік мағынамен қоса өзінің бастапқы лексикалық мәніне орай сөйлем ішінде мынадай мағыналық реңктерге ие болады: 1. Атап отырған нәрсеміздің өз алдына дербес-дербес санап көрсетуге болатын бөлшектерден тұратындығын көрсетеді. Мысалы: өзендер, жануарлар. Келтірілген мысалдардан көптік жалғауының мұндағы өзен, жануар дегендердің ұзын санының молдығынан гөрі олардың түрлерінің көптігін білдіру мақсатында жұмсалатындығын көреміз. 2. Сонымен бірге, көптік жалғауы өзі жалғанған зат есімдерге молшылық, қисапсыз көптік секілді мағыналарды да үстей алады: гүлдер, үгінділер. 3. Көптік жалғауы зат есімге жалғанғанда пайда болатын бұдан кейінгі басты бір мағыналық реңк белгілі бір адамдардың тобын, жиынтығын білдіруі: жастар, оқушылар, қазақтар. 4. Көптік жалғауы туыстық жақындықты білдіретін зат есімдердің тәуелденген түріне жалғанған кезде, ондай сөздер біреудің есімін сый тұтуды, құрмет тұтуды білдіреді. Мысалы: әжемдер, апамдар, атамдар. 5. Мезгіл мөлшеріне байланысты айтылатын кейбір зат есімдерге жалғанған көптік жалғауы сөзге тұспалдау, шамалау мағыналарын үстейді. Мысалы: қыстың орталарында, шілденің бастарында. Ал өзге сөз таптарына жалғанған көптік жалғауы мағынаның үстіне сөз мағынасын заттандырушы қызмет атқарады. Мысалы: миллиондар, ақылды. Зат есімнің жіктелуі. Жіктік жалғауы - жіктеу есімдіктерімен тікелей байланысты белгілі бір іс-әрекет, қимылдың немесе заттың үш жақтың біріне қатысты екенін білдіру үшін қолданылатын грамматикалық тұлға. Жіктік жалғауы - әрі етістік, әрі зат есімге тән сөзбайлам қосымша. Осы себепті олар зат есімнің жіктелуі және етістіктердің жіктелуі деген атпен екі жерде, екі сөз табының тұсында айтылады және әрқайсысының өздеріне тән ерекшеліктері бар. Ал енді өзен, тас, аю, өрмек, аяз, қар, қағаз секілді адамнан өзге барлық нәрселер мен құбылыстарға, жан-жануарларға қатысты айтылатын зат есімдерге келсек, олар өздерінің тура мағынасында жіктік жалғауын қабылдамайды да, жақсыз категорияға жатады. Нәрселер мен құбылыстардың, жан-жануарлардың аты болып келетін зат есімнің адамға біткен әр алуан қасиетті бейнелі түрде көрсету үшін кейде көркем әдебиетте, поэзияда жоғарыда аталған адам ұғымындағы зат есімнің орнына жүретін кездері де болады. Шамдансам, жығар асаумын, Шымырқансам, сынар болатпын. Зат есімнің тәуелденуі. Иеленуші үш жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін грамматикалық категория тәуелдеу категориясы деп аталады. Қазақ тілінде тәуелдеу категориясы үш түрлі тәсіл арқылы жасалады: 1-сі морфологиялық тәсіл, 2-сі синтаксистік тәсіл, 3-шісі аралас тәсіл. Синтаксиситік тәсіл біз, сіз есімдіктерде ілік септік қосымшасын жалғап (мысалы біздің, сіздің), оған анықталатын заттың атын білдіретін сөзді ешбір қосымшасыз-ақ тіркестіру арқылы жасалады: біздің үй, сіздің үй. Аралас тәсіл бұрынғы компоненті есімдіктермен қатар, басқа есімдерден болып және соңғы компонентінің үнемі тәуелді жалғаулы сөз болатындығы жағынан: біздің үйіміз, олардың балалары.
|
