ТАРАУ. ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ 3 страница

Морфологиялық тәсіл арқылы туатын тәуелдеу категориясы мынадай екі түрлі қосымша арқылы жасалады. 1)- нікі (-дікі,-тікі) жұрнағы арқылы.

2) тәуелдік жалғауы арқылы.

Тәуелдеу ұғымын тудыратын - нікі-дікі-тікі жұрнағы тарихи жағынан алғанда ілік септіктің –ның (-нің,-дың,-дің,-тың,-тік) жалғауына –қы,-кі,-ғы,-гі жұрнағының бірігуінен жасалған. Бұл форма арқылы туатын меншіктілік меншіктелуші заттан жеке де айтыла береді. Мысалы: менікі, сенікі, сіздікі.

Егер қандай да зат кімге меншікті екенін білдіру қажет болса, сол зат иеленуші субъектіден я объектіден бұрын қолданылады. Мысалы: мал шопандікі, кітап сенікі.

Тәуелдік жалғау, әдетте бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретіндіктен, негізінен зат есімге тән қосымша болса тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек субстантивтенетін сөздердің барлығына да жалғана береді. Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары мыналар: Сөздің соңғы дыбысы:

1. дауысты болса,

I жақ (- м) 2. дауыссыз болса, I жақ (-ым,-ім)

II жақ (-ң,-ңыз,-ңіз) II жақ (-ың,-ің)

III жақ (-сы, -сі) (-ыңыз,-іңіз)

III жақ (-ы,-і).

 

Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте өздерінен бұрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есімдіктерімен тікелей байланысты болады.

Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше түрде тәуелденсе, бір зат бір ғана адамға (я затқа) тән екендігін білдіреді. Ал сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, бірнеше зат бір адамға (я затқа) ғана меншікті екендігі білінеді. Бұндай тәуелдеуді оңаша тәуелдеу деп атайды. Мысалы: менің бөбегім, менің балаларым. Жалғау жалғанған сөзбен байланысты ілік септіктегі жіктеу есімдіктері кейде түсіріліп те, түсірілмей де айтыла береді, өйткені стилистикалық талап пен талғамға, сөйлемдегі өзге сөздердің қолданылу ерекшелігіне т.б. жағдайға байланысты болады. Мысалы: Жас болғанға төбеме секірдің.

Тәуелдіктің I, II жақтан гөрі 3-ші жақтың өрісі кең, себебі тәуелдіктің I, II жақтарының қосымшалары өздері жалғанған сөзді тек я 1-ші, я 2-ші жаққа тәуелді етсе, III жақ қосымшасы өзі жалғанған сөзді (затты) тек III жақта емес, жалпы бөгде жақтарға тәуелді етеді. Сонда III жақ оның деген есімдіктің орнына тиісті заттың (я кісінің) аты қойылып, айтыла береді. Оның кітабы →Анардың кітабы. Кітапхананың кітабы.

Байланыстың бұл түрі матасу деп аталады. Тәуелдеулі сөзбен байланысқан ілік септіктегі сөздің қосымшасы кейде ашық айтылады, кейде түсіріліп айттылады, совхоз директоры. Тәуелдеулі есім (зат есім) сөйлемде бастауыш болса, баяндауыштың жалғауы онымен жан-жағынан қилыспайды. Өйткені тәуелдеулі сөз қай жақта тұрса да баяндауыштың жіктік жалғауы III жақта тұрады. Мысалы, апам келді.

Тәуелдік жалғау көптік жалғаудан кейін келеді (кітаптарым), ал туыстық қатысты білдіретін кейбір сөздерде тәуелдік жалғау көптік жалғаудан бұрын келеді. Мысалы, әкелерім-әкемдер.

Тәуелдік жалғау септік жалғауынан, жіктік жалғауынан да бұрын жалғанады, студенттіңмін.

Тәуелдік жалғаулар қосымша эмоциялық-экспрессивтік райда я мәнді білдірерліктей міндет атқарады. Мысалы, айым, әкем, шырағым, сәулешім. Осылайша айтылған сөздер тыңдаушы адамды жақын тұту, жақсы көру, құрметтеу, еркелету сияқты қатынастарды да аңғартады.

Зат есімнің септелуі. Сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен жалғастырып, септестіріп тұратын қосымшалар септік жалғау деп аталады. Сөздер екі түрлі форма бойынша септеледі. 1.Жай септеу. 2.Тәуелді септеу.

Жай септеу деп септік қосымшасының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануын айтамыз. Ал, тәуелді септеу деп септік жалғаулардың зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз. Екі септеуде де 7 түрлі форма, 6 түрлі жалғау бар.

Атау септігі. Жай септеуде де, тәуелді септеуде де атау септіктің өзіне тән арнаулы қосымшасы болмайды. Атау формадағы сөздер кім, кімдер, не, нелер, кімің, нем, несі деген сұрауларға жауап береді. Атау септігі сөз бастауыш жіктік жалғау жалғанып баяндауыш, кейде анықтауыш болады. Атау септігі сырттай формасы жағынан өзіне тән қосымшасы болмайтын, іштей мазмұн жағынан заттың белгісіздігін білдіретіндіктен, белгісіздіксептік деп те аталады. Мен кітапты оқыдым.

Атау септігі сөздер септеулік шылаулармен жұмсала береді, үшін (сен үшін, ел үшін), туралы (әдебиет), сияқты (өлең, келген) жөнінде (оқу, мал), бойынша (облыс, аудан).

Ілік септік. Ілік септіктің қосымшасы я меншікті, я басқа бір қилы қатынасты білдіреді. Мысалы, оқушының дәптері дегеннен дәптер оқушының меншігі екені білінсе, кірпіш заводы дегеннен тек қатыстық қана мағына білінеді. Ілік септігінің жалғаулары: - ның, -нің, - дың, - дің, -тың, - тің;.

Ілік септік жалғауы сөзге жалғанып та, жалғанбай да қолданылады. Мысалы: кітаптың беті, қыс ортасы. Ілік септігі сөз әрқашан анықтауыш болады. Ердің атын еңбек шығарады.

Барыс септік. Бұл септігі сөз етістік мүшемен тікелей де, жанай да байланысып, негізінде, қимылдың бағытын, мақсатын білдіреді. Ол ертең Ақтауға жүреді.

Барыс септігінің жалғаулары: -ға,-ге; -қа,-ке,-на,-не,-а,- е. Қайда, кімге, неге, кіміме, кіміңе, неңе, кіміне, несіне деген сұрақтарға жауап береді..

Ол сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та болады.

Табыс септік. Бұл септіктегі сөз етістікпен байланысып сөйлемде тура толықтауыш болып қызмет атқарады. Түзетпек едім заманды, өзімді тым-ақ зор тұтам. Табыс септіктің жалғауы да бірде ашық, бірде жасырын түрде қолданыла береді. Мал жер емеді, адам мал емеді. Ол кітапты қолына алды.

Табыс септігінің жалғаулары: ды,-ді; -ты, -ті,-ны, -ні,-н.

Жатыс септік. Бұл септіктегі сөздер негізінде көлемдік, мекендік, мезгілдік мағына береді. Жат қораны күзеткен қартаң шалда сана жоқ;. Жатыс септігінің жалғаулары: - да, -де; -та, -те. Сөйлемде толықтауыш, пысықтауыш, кейде баяндауыш қызметін атқарады.

Шығыс септік. Бұл септік іс-амал, қимыл-әрекеттің шыққан орнын, себебін, мезгілін, мөлшерін және әрқилы мағына береді. Осы мағынасына орай сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та болады.

Әкемнен әліп биді үйде оқыдым. Шығыс септік жалғаулары: -нан, -нен,-дан, -ден; -тан, -тен.

Көмектес септік. Бұл септік іс-амалдың құрамы мен тәсілін, мекені мен мезгілінің, ортақтау, бірлесу, аспасу, ұштасу сияқты жай-күй қатынастарын және т.б. мағыналарды білдіреді. Сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та болады. Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық;. Көмектес септік жалғаулары: - мен, -пен, -бен.

Негізгі әдебиеттер:

1. Ысқақов А.. Қазіргі қазақ тілі. Алматы,- 1991 ж.

2. Қазақ грамматикасы. Астана,- 2002 ж.

3. Хасанов С., Әбдіғалиева.Т...., Кестелі грамматика. Алматы,- 1996 ж.

4. Мергенбаев. Е. Қазақ тіліндегі сөзөзгерім жүйесі, Алматы 1994 жыл.

Қосымша әдебиеттер:

1. Нұрғалиев М. Көптік жалғау туралы. Алматы,- 1973ж.

2. Мұсабекова Ф. Қазақ тіліндегі септік жалғауының берілетін мағыналары. Труды научной конференции, посвященном 40-летию КазПИ им. Абая. Алматы,-1968

Тақырып 6. «Сын есім, оның лексика – грамматикалық сипаты»

Дәрістің мақсаты: Студенттерге сын есім туралы түсінік бере отырып, оның өзіндік лексика-грамматикалық ерекшеліктерін меңгерту, мағыналық топтары, шырай категориясы туралы мағұлмат беру.

Дәрістің жоспары: 1. Сын есім, оның анықтамасы

2. Сын есімнің өзге сөз таптарынан лексика-грамматикалық ерекшелігі

3. Сын есімнің түрлері

4. Сын есімнің шырайлары

5. Сын есімнің синтаксистік қызметі

Сын есім – семантика-грамматикалық мағынасы жағынан да, морфологиялық ерекшеліктері мен сөз тудыру, сөз өзгерту амалының жүйесі жағынан да, синтаксистік қызметі мен қолданылуы жағынан да қазақ қазіргі тіліндегі өзіне тән ерекшелігі бар сөз табының бірі.

Сын есімнің табиғи қызметі ешбір өзгеріске түспей-ақ зат есіммен тіркесіп, заттың алуан түрлі қасиетін, сындық белгісін білдіру болады.

Мысалы, Үлбіреген ақ етті, ашық жүзді, тісі әдемі көріп пе ең қыздың жайын (Абай).

Сын есімді басқа сөз таптарынан ажырататын өзіне тән белгілер:

1) Қазақ тіліндегі сын есімдер өз мағыналарында септелмейді, оларға көптік, тәуелдік жалғаулары да қосылмайды. Егер бұл қосымшаның бірі сын есімге қосылса, ол онда заттанып, субстантивтетіп кетеді. Септік, көптік, тәуелдік категориясы-сын есімге емес, зат есімге тән құбылыс. Сын есімнің бұл ерекшелігі оны - зат есімнен бөлек, дербес сөз табы екенін айқындайды.

Мысалы: Біреуі көк, біреу жер тағысы адам үшін батысып қызыл қанға. Қызылға қонған қорғадай.

2) Қазақ тіліндегі сын есімдер категориясының өзіне тән ерекшеліктерінің бірі - олардың морфологиялық формаларының, шырай жұрнақтарының болуы. Сын есімнің бұл ерекшелігін көптеген тюркологтар оны дербес сөз табы ретінде тануға басты критерий етіп ұсынады. Алайда азербайжан және түрік (Түркия) тілдерінен –рақ,-рек формасы қолданудан шығып қалды, оның орнына басқа тұлғадағы сын есімдер жұмсалады, ал қазақ тілінде-рақ, -рек формасы жиі ұшырайды.

Мысалы: Махамбет образы Исатайдың образынан өзгешерек. Бұл формалар сапалық сын есімге жалғанады да, басқа сөз таптарында қолданылмайды.

3) Сын есімнің 3-ші бір ерекшелігі-түркі тілдерінде олардың қап-қара, сап-сары тәрізді күшейтпелі формасының болуы. Мысалы: Мынау бір жап-жас бала екен десек те, тап – тас екен, ап – ағаш екен деп айтуға болмайды.

4) Сын есім өзінің семантикасы арқылы да басқа сөз таптарынан ерекшеленеді. Заттың сынын білдіре отырып, сын есім кейде қимылдың сынын көрсететін үстеумен астасып келеді. Бұл жағдайда бұл сөз табының бір ерекшелігі - сын есім үстеу қызметінде жұмсала отырып, соның өзінде сын есім болып қалады. Мысалы: Жақсы бала жақсы оқиды.

5) Зат есімдерге септеулік шылаулардың қай-қайсысы болсада тіркесе береді (адам сияқты) ал олар сын есімнің негізгі мағынасында оған тіркеспейді. Ал күшейтпелі мағынаны білдіретін өте, тым, аса, тіпті, керемет тәрізді үстеу сөздер сын есімнің алдында келіп еркін тіркесе береді (ал олар керісінше зат есімге тіркеспейді). Мысалы: тым әдемі – тым шөп т.б.

Сонымен, заттың сапасын, сипатын, қасиетін, түр-түсін, көлемін және т.б. сыр сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын сын есім дейміз

Сын есімнің түрлері. Семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай қазақ тіліндегі сын есім мынадай топқа бөлінеді:

1) сапалық сын есім, 2) қатыстық сын есімдер.

Сапалық сын есім. Сапалық сын есім есімдер қосымша формаларынсыз-ақ тұрып, өзінің семантикасы жағынан тікелей заттың сынын білдіреді. Мысалы: қызыл, жасыл, ақ, қара, үлкен, ауыр т.б. Жақсы ат пен тату жолдас бір ғанибет. Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға.

Сапалық сын есімдерінен арнаулы формалар арқылы шырай категориясы жасалады. Қазақ тілінде, негізінен сапалық сын есімдерге жалғанатын шырай жұрнақтары бар. Мысалы: - ғылт,-ғылтым,-шыл,-шылт,-ғыл тек түсті білдіретін сапалық сын есімдерге жалғанып, сол түстің бәсеңдеу реңкін білдіреді. Сапалық сын есімдерге бұлардан басқа да сындық белгінің әр түрлі реңкін білдіретін ұлғайту, кішірейту, солғындықты көрсететін жұрнақтар, яғни шырай формалары, талғамай жалғана береді. Мысалы: қалың-дау, жіңішке-леу, толық-ша, қалың-ырақ;.

Одан басқа сапалық сын есім күшейтпелі мағынада жап-жасыл, боп-боз тәрізді үстеме форманы қабылдай алады. Мысалы: Кешегі құмды дала жап-жасыл алқапқа айналды.

Малдың түсін білдіретін кейбір сын есім сөздер белгілі бір шекте ғана қолданылады, мысалы: тарғыл түс тек ірі қара малға (сиыр) байланысты қолданылса (жылқының түсіне байланысты тарлан сын есім жұмсалады) қой, жылқы т.б. түсін білдіру үшін қолданылады.

Сапалық сын есім жалғанатын шырай, күшейтпелі мағына үстейтін морфологиялық формалар, қатыстық сын есімдерге жалғанбайды. Сол себепті сын есімді сапалық-қатыстық; деп бөледі.

Сапалық сындар жалпы сын есім атаулының негізгі ұйтқысы, қазығы есебінде қызмет етеді, өйткені сын есімге тән негізгі ерекшеліктердің қай-қайсысы болса да сапалық сынның бойынан табылады.

Демек, сапалық сын есімдер морфологиялық құрылымы жағынан негізгі сындар, ешбір қосымша формаларынсыз тұрып заттың әр түрлі сапа, сыр-сипатын тікелей білдіретін түбір сөздер болып табылады. Дегенмен, қазіргі кезде түбір сөз деп аталып жүрген көптеген формалар тарихи даму тұрғысынан қараған да, белгілі қосымшалар жалғанған туынды сөздер.

Мысалы: қызыл сөзін өзімен түбірлес қызу, қызару, қызғылт дегендермен салыстырсақ бастапқы түбір қыз екенін байқаймыз. Сол сияқты ұзын (ұзару, ұзақ)→ ұз.

Қатыстық сын есім. Басқа да түркі тілдеріндегідей қазақ тіліндегі қатыстық сын есімдер өздері жасалған түбір сөздің мағынасымен сыбайлас келіп, сол заттың жай-күйдің белгісін басқа бір заттың, істің қатысы арқылы білдіреді. Қатыстық сын есімдер көбіне әр түрлі жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалатын туынды сөздер болады.

- лы,-лі,-ды,-ді, -ты,-ті арғы тегі -лағ,-лақ, -лық,-лығ, -тағ,-тақ,-тығ,-тік шыққан. Күні бүгін де екі жұрнақ болып, екі түрлі қолданылады: минералды су, минералдық қоспа.

- шаң,-шең,-шыл,-шіл қосымшасы арқылы бір затқа я құбылысты бейімділікті, икемділікті білдіретін қатыстық сын есім жасалады. ұйқышыл, бойшаң, сөзшең. Кісі киімі-кіршең, кісі аты- тершең;.

- сыз-сі:з таусыз, сусыз. Боранды күннен борансыз күн көп.

- ғы,-қы,-гі,-кі мекендік, мезгілдік шақта мағынада қолданылады: қысқы, күзгі, ауызғы, төргі т.б.

Сын есімнің синтаксистік қызметі. Сын есімдер мағына жақтан заттың сынын, белгісін білдіретін сөздер болғандықтан, сөйлемде анықтауыш мүше болып қызмет атқарады.

Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, соқыр мылқау танымас тірі жанды.

Сын есімдер сөйлемде баяндауыш болады. Ондайда сөйлемнің бастауыштары жіктік есімдіктерінен болса, сын есімнен болған баяндауыштарға жіктік жалғауы қосылады. Мен керемет жүйрікпін.

Сын есімдер сөйлем ішінде етістіктерден болған мүшелерінің алдында тұрса, пысықтауыш болады. Жақсы студент жақсы оқиды.

Сын есімдерге көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғанбайды. Егер сын есімдерге не көптік, не тәуелдік, не септік жалғаулары жалғанса, зат есім орнына жұмсалады. Жаздым үлгі жастарға бермек үшін. Жастарға-жас адамдарға, мұндайда сын есім атау тұлғада тұрып кім? не? деген сұраққа жауап берсе, бастауыш, ал іліктен басқа септіктерде тұрса толықтауыш болады.

Сын есімнің шырай категориясы. Заттарды бір-біріне салыстыру арқылы олардың белгілерін бірде анық, бірде күңгірт немесе сәл ғана артық я сәл ғана кем сияқты неше түрлі дәрежеде көрсетуге болады. Мысалы: ащы-тұщы, ақ-қара, қою-сұйық, ыстық-суық, ауыр-жеңіл және т.б.

Тілімізде әр алуан түстер мен сапаларды емес, бір ғана түстің я бір ғана сапалық әр қилы түрлері мен реңдерін білдіретін сөздер бар.

Мысалы: тұщы деген белгінің тұшқылтым, тұщылау, тұп-тұщы, тұщырақ, тым тұщы деген тәрізді әр алуан дәрежені білдіретін түрлері де бар.

Заттың белгісі я сипаты (түсі, түрі,сапасы, көлемі, аумағы, салмаға, сыры т.б) біркелкі болмай, рең жағынан әр түрлі дәрежеде болатынын, демек сипатының я белгінің бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім формалары шырай формалары деп аталады.

Заттың сындық белгілерінің реңдері мен мәндерін білдіретін формаға

- ғыл (қыл),-(қылт),-ғылт,-ғылтым (-қылтым),-ғыш,-ғана (-кене,-қай,-кан,-ақ;

(-ек),-шыл,-шіл,-шылтым,-шілтім,-ша,-ше қосымшалары жатады. Бұл қосымшалардың туынды формалар жасау қабілеттері онша емес. Кейбіреулері тек бір ғана сөзге (көг-ілдір, құба-қан), кейбіреулері 2-3сөзге (кішкене, азғана, кішкентай, азғантай, ақшыл, көкшіл) ғана жалғанса, кейбіреулері 5-6 сөздің аясында ғана қолданды. Мысалы: -ғыш жұрнағы арқылы сарғыш, қызғыш, сұрғыш деген сөздер жасалады.

Өзге қосымшаларға қарағанда жаңа формалар тудыру жағынан –ша (-ше), -аң (-ең,-ң) жұрнақтары құнарлы.

Ақша, сарыша, көкше, қызылша, сұрша, семізше, арықша, қысқаша.

Бұл жұрнақ жалғанған сын есімнен сапалық кішірею, бәсеңдеу реңі байқалады. Мысалы: Ақ үйдің жақында кішкене қоңырша үй, ал солында қ араша үй тұр.

-аң, (-ең, -ң) формасы да сапаның толымсыз, олқылығын байқатады. Жасаң, бәсең, ашаң, жадаң т.б.

Сын есімге жетімсіздік бәсеңдік, солғындық реңдерін жамайтын қосымшаның қатарына –дақ (-дек), -тан,(-тен) жұрнағы да жатады.

Тіліміздегі сын есімдерге тән қосымшаның ішінен салыстыру мәнін туғызатын да, салыстыру қызметін атқаратын да формалар - -лау,-леу,-дау,-деу,-тау,-теу және –рақ,-рек,-ырақ,-ірек жұрнақтары.

- лау,-леу,-дау,-деу,-тау,-теу жұрнақтары өзі қосылатын сындық белгіге бәсеңдік, солғындық рең жамаса,- рақ,-рек,-ырақ,-ірек жұрнағы керісінше басымдық, артықтық, молдық рең жамайды. Осыған бәйкес, олар салыстыру формалары деп те аталады.

- лау(-леу...) жұрнағы негізгі және туынды сын есімдерге еркін жалғана береді: аласалау, биіктеу, әдемілеу, баялау, ашықтау.

- рақ,-рек... жұрнағы да негізгі және туынды сын есімдерге еркін жалғана береді: ащырақ, тәттірек, малдырақ, алысырақ;.

Заттың белгісінің реңі сын есімге тән үстеме буын арқылы да беріледі.

Мысалы: қызыл мен қып-қызыл қызыл сөзі кәдімгі қалыпты қызыл деген түсті білдірсе, қып-қызыл сөзі қан қызыл, өте қызыл деген өсіңкі түсті білдіреді.

Заттың белгісінің реңі күшейту үстеулерінің қабатталу арқылы да өзгереді.

Мысалы: үлкен, тым үлкен, аса үлкен.

Тілімізде сын есімнің төрт түрлі шырайы бар.

1. Жай (негізгі) шырай заттың белгісін, түсін сапасын, көлемін, салмағын, аумағын, т.б. негізгі сын-сипаттарын білдіретін сапалық сын есім жай шырай болып есептеледі.Мысалы: биік тау, үлкен үй, қызыл сия.

2. Салыстырмалы шырай бір заттың сынын екінші заттың сынына салыстырып, сол салыстыратын белгілердің бір-бірінен я кем, я артық екенін білдіреді.

Салыстырмалы шырай мынадай жұрнақтар арқылы жасалады:

а)-рақ,-рек,-ырақ,-ірек

ә)-лау,-леу,-дау,-деу,-тау,-теу, Ол кішілеу қара көзді еді.

б)-қыл,-ғыл,-қылт,-ғылт,-тым,-шыл,-шіл,-қай,-аң;.

Жігіттің сұрғылт жүзі енді көкшіл тартқан сияқты.

Күшейтпелі шырай заттың бастапқы сындық қасиетін күшейте түседі. Бұл шырай негізгі сын есімдерге күшейткіш, үстеме буынды қабаттастыру арқылы жасалады. Үй іші жап-жарық, тап-таза.

Асырмалы шырай заттың сындық қасиетін я тіпті асыра көтереді, я тым асыра төмендетеді. Асырмалы шырай сын есімнің алдына аса, өте, тым тым-ақ, тіпті, нағыз, нақ, ең, орасан, керемет сияқты күшейткіш үстеу сөздердің тіркесуі арқылы жасалады. Бұл тым-ақ қиын іс болды.

Шырай жұрнақтары бірінен кейін бір үстеліп те жұмсалады: ақшылдау.

Негізгі әдебиеттер:

1. Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі.Алматы,- 1991 ж.

2. Қазақ грамматикасы. Астана,- 2002ж.

3. Шакенов Ж. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы. Алматы,- 1961ж.

4. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары..Алматы, -1951ж.

 

Тақырып 7. «Сан есім, оның лексика – грамматикалық сипаты»

Дәрістің мақсаты: Студенттерге сан есім туралы түсінік бере отырып, оның өзіндік лексика-грамматикалық ерекшеліктерін меңгерту, мағыналық топтары туралы мағұлмат беру.

Дәрістің жоспары: 1. Сан есім, оның анықтамасы

2. Сан есімнің өзге сөз таптарынан лексика-грамматикалық ерекшелігі

3. Сан есімнің мағыналық топтары

4. Сан есімнің синтаксистік қызметі

Өзінің мағынасы мен функциясы жағынан сан есім өзге сөз таптарына қарағанда, сын есімге біршама жақын. Бірақ сын есім заттың сапасын, сипатын, қасиетін, түр-түсін т.б. сипаттарын білдірсе, сан есім -заттың сан мөлшерін, ретін, шамасын білдіретін сөз табы. Мысалы: екі кітап, бес оқушы.

Сан есімдер зат есімдерге тіркестірілмей және дара айтылғанда тек абстракт сандық ұғымдардың атаулары ретінде қолданылады. Олардың нақты мағыналары өзге сөздермен қарым-қатынасқа түсіп айтылғанда ғана айқындалып отырады.

Екі айда алпыс күн бар деген сөйлемдегі екі, алпыс сөздері ай, күн сияқты зат есімдерімен қарым-қатынасқа түсіп, соларды сан жағынан анықтап тұр.

Қазіргі қазақ тілінде сан есімдер сияқты мөлшерлік мағынада қолданылатын бір алуан сөздер бар. Олар құрамына қарай жеке-дара сөздер түрінде де, сөз тіркесі де бола береді. Мысалы: жарым, жарты бөлшектік ұғымды, жалқы, жалғыз, дара сөздері бірлік ұғымдарды, центнер, килограмм, грамм, тонна, батпан сияқты сөздер салмақ өлшемдерін, гектар, кубаметр сөздері көлемдік өлшемді, адым, қарыс, кез, метр, шақырым, ат шаптырым, қозы көш аралық өлшемдер атаулары есебінде қолданылады.