ТАРАУ. ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ 4 страницаБірақ мұндай сөздер мен сөз тіркестері мөлшерлік мағынада қолданылғанмен сан есім қатарына жатпайды. Себебі олар қызметіне қарай әр түрлі сөз таптарына телінетін тұрақты фразалық тіркестер. Жарым, жарты, жалқы, сыңар, қос, егіз -сын есімдер. Центнер, қадақ, батпан, тонна, гектар, адым - зат есімдер. Сан есімдер табиғи, негізгі қызметі сандық, сан-мөлшер мағыналарында қолданылғанда, тек атау формасында ғана айтылады да, ешбір өзгеріске түспейді. Сан есімдер тек субстантивтенген жағдайда ғана түрленіп, әр алуан өзгеріске түседі, демек, көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те және жіктеліп те қолданыла береді. Сан есімдердің өздеріне ғана тән кейбір формалары бар мысалы:-ыншы,(-інші),-ау(-еу),-ер. Бұлар тек негізгі сан есімдерге жалғанып, олардан туынды формалар ғана жасай алады. Бірақ сан есімнің басқа сөз таптарына ауысып отыру қабілеті күшті. Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және туынды сан есім болып екіге бөлінеді. Негізгі сан есімдер қатарына тек қана есептік сандар жатады да, туынды сан есімдер осы негізгі есептік сан атауына жоғарыда аталған –ыншы,-ау,-ер,-тай қосымшалары қосылу арқылы жасалады. Мысалы, бір-бірінші, екі-екеу, бір-бірер, елу-елудей. Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып бөлінеді. Дара санның атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны-жиырма шақты. 1 .2.3.4.5.6.7.8.9.10.20.30.40.50.60.70.80.90.100.1000.................. Күрделі сан есімдер осы аталатын дара сан атауларының әр алуан жолмен тіркестіріле қолданылуы және қосарлана айтылуы арқылы жасалынады. Он тоғыз, бір мың тоғыз жүз тоқсан бес. Күрделі сан есімнің жасалуы: 1) бір санның үстіне басқа бір санды қосу жолмен жасалады. Он бір (10+1), жүз сегіз (100+8). Олар жоғары дәрежелі саннан басталып, төмен дәрежелі сандармен аяқталып отырады 2)Бір санды басқа бір санға көбейту жолымен жасалады: екі жүз (2 көбейту 100). Бұлар төмен дәрежелі сандармен басталып, жоғары дәрежелі сандармен аяқталып отырады. Мысалы: алты жүз, сегіз жүз. Күрделі сан есімдердің құрамында көбейтілмелі сандар мен қосылмалы сандар араласа қолданылатын кездері болады. Мұндай түрін аралас күрделі сан есім тіркесі деп атайды. Мысалы: үш мың тоғыз жүз он бес – 3915. Синтаксистік қызметі. 1.Сан есім көбінесе, зат есімнің алдында ешқандай қосымшасыз келіп, дара, күрделі немесе қосарланып тұрып та анықтауыш болады. Мысалы:Институтта 300 студент оқиды. 80-ші жылдарда экономикада құлдырау басталады. Топтау сан есім сөйлемнің етістік баяндауышымен немесе етістіктен болған өзге мүшемен байланысып, көбінесе пысықтауыш болады. Мысалы: Столдың айналысына екіден, үштен отырдық. Сан есімдер туынды сын есімдердің сан мөлшерін білдіре қолданылғанда анықтаушының анықтаушысы ретінде де қолданылады. Мысалы: Шолпан ол кезде төрт балалы әйел еді. Сан есімдер контекске байланысты субстантивтенгенде сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқара алады. Мысалы: Аларманға алтау аз, берерменге бесеу көп. (Зат е.) Сонда мен ойлап – ойлап қырыққа тоқтағам. (Тол – ш) Ат баспаймын деген жерін үш басады (Пысық-ш). Семіздің аяғы – сегіз. (баян-ш). Үшеуінің; жүрісі мені қатты толғантты (Анық – ш). Сан есімнің мағыналық топтар. Сан есімдер мағынасына қарай алтыға бөлінеді: 1 ) есептік, 2) реттік, 3) жинақтық, 4) бөлшектік, 5) топтау, 6) болжалдық сан есімдер. Есептік сан есім дегеніміз - бір өңкей заттардың, нәрсенің дәл санын көрсету үшін қолданылатын сандар. Есептік сан есімдер неше? қанша? деген сұрақтардың біріне жауап береді. Мысалы: 15 кітап. Есептік сан есім заттың санын білдіру үшін қолданылатын болғандықтан зат есім сөзімен тіркесіп айтылғанда септелмейді, тәуелденбейді, өзгеріске ұшырамайды. Мысалы: 7 оқушы. Тек субстантивтенгенде ғана түрленеді. Жетіні беске көбейтсе отыз бес болады. Есептік санның қатарына сан есімнің өзге топтарының жасалуына негіз болатын табиғи сандар жатады. Ол сандар дәрежесіне қарай, бірлік сандар, ондық сандар, жүздік сандар, мыңдық сандар болып бөлінеді. Бірлік сандар тобына 1-9-ға дейінгі 9 сөз жатады. 1.2.3.4.5.6.7.8.9. Ондық сандар тобына 10-100 дейігі ондық атаулары есебінде жұмсалатын тоғыз сөз жатады 10.20.30.40.50.60.70.80.90. Жүздік сандар тобына 100-100-ға дейінгі жүздік атаулары есебінде жұмсалатын тоғыз сөз жатады. Мыңдық сандар тобына 1000-100000 дейінгі мыңдық атаулары есебінде жұмсалатын күрделі он бір сөз жатады. 1000.2000.3000.4000.5000.6000.7000.8000.9000.10000.1000000. Бұлардан өзге әр алуан есептік сандардың бәрі де осы аталған бірлік, 10-дық, жүздік, мыңдық сандардың әр қилы жолмен тіркесе қолданылуы арқылы жасалады. 5863. Есептік сан есімдер құрамы жағынан дара және күрделі болып екі жікке бөлінеді: Дараға-бірлік және ондық атаулары жүз, мың сөзі жатады. Күрделіге жүздік атаулары мен мыңдық атаулары және күрделі сан есімдер жатады. Есептік сан есімнің ішінде бір сөзінің алатын орны ерекше. Бір сөзі есептік сан есімдерден жаңа сөздер жасайтын амал-тәсілдерінің бәріне түгел қатысады және бұл сөзден басқа қосымшалар арқылы әр түрлі жаңа формалар жасалады. Бір сөзінен лексика - семантикалық тәсіл арқылы басқа сөз табына ауысқан формалар да бар. Мысалы: бір-бір, бір-ақ, біркелкі, бірдеңе, бірнеше, бір ауық, бір талай, әрбір, қайбір. Біреу тойып секіреді, б іреу тоңып секіреді. Бірлік бар жерде –тірлік бар. Реттік сан есімдер есептік санға -ыншы (-інші) аффиксін қосу арқылы жасалады да, белгілі бір заттар мен құбылыстың сандық ретін білдіру үшін қолданылады. Мысалы: Мен 3-інші курста оқимын. Реттік сан есімдер морфологиялық құрамы жағынан дара және күрделі болып келеді де, күрделі сан есімдерде –ыншы (-інші) қосымшасы ең соңғы санға жалғанады. Мысалы: он сегінші үй. Реттік сан есімдер дәл өз мағынасында қолданылғанда түрленбейді, субстантивтенгенде жіктік, тәуелдік, септік жалғаулары қосылады. Мысалы: Біреулері қара бешпенттерін, екіншілері сұр шекпендерін киген. Жинақтық сан есім 1-ден 7-ге дейінгі есептік сан есімдерге –ау (-еу) аффиксінің қосылуы арқылы жасалады. Бұндай сөздердің негізгі мағынасы абстракт сан мөлшерін білдіретіндіктен, олар үнемі субстантивтеніп жеке қолданылады. Мысалы,түйе біреу, ат екеу, ешкі екеу, қасқыр бесеу. Жинақтық сан есімдер ешқашан күрделі түрде қолданылмайды. Жинақтық сан есімдер субстантивтеніп қолданылатындықтан оларға сөз түрлендіретін грамматикалық форманың бәрі де қосылады, бірақ бір ізбен жалғанбайды. Мысалы, көптік жалғауы, тек біреу сөзіне жалғанады, онда бұл қосымша ол (біреу) сөз белгісіз есімдік ретінде қолданылса ғана жалғанады. Тәуелдік жалғаулары жинақтық сан есімге жапатармағай қосыла бермейді, біздердің біреуміз, екеуіміз, сендердің үшеуің, төртеуің, олардың бесеуі. Жинақтық сан баяндауыш болса, жіктіктің I-II жағының қосымшалары ғана жалғанады. III жағы грамматикалық көрсеткішсіз-ақ жұмсалады.(біз екеуміз, сендер төртеусіңдер, олар алтау). Септік жалғауы жинақтық сан есімнің жай түріне де, тәуелді түріне де жалғана береді. Жинақтық сан есімдерден лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдер арқылы біраз жаңа сөздер жасалып, көбіне өзге сөз таптарына ауысып отырады. Топтық сан есімдер. Топтық сан есімдер есептік, жинақтық, болжалдық сан есімдерге, қазіргі кезде шығыс септікке тән грамматикалық мағынадан біржола қол үзген -дан,-ден,-тан,-тен аффисін қосу арқылы жасалады, біркелкі заттар мен құбылыстардың сан мөлшерін топтап көрсетеді. Мысалы: Оқушылыр екі-екіден шыға бастады. Морфологиялық құрамы жағынан топтау сан есімі дара да, күрделі де болады. Дара түрі: екіден, оннан. Күрделі түрі: он бестен, жиырма алтыдан т.б. Болжалдық сан есімдер. Болжалдық сан есімдер-белгілі бір заттар мен құбылыстың сан мөлшерін дәл атамай, тұспалдап қана шамамен атайтын сөздер. Болжалдық сан есімдер морфологиялық жолмен жасалуына мынадай жұрнақтар жатады: 1) - дай,-дей,-тай,-тей жұрнақтары есептік есімдерге тікелей жалғанады. Мектепке 450-дей бала оқиды. - дай,-дей жұрнағы есептік сан есімдер тікелей тіркесіп анықтайтын мезгілдік, көлемдік мағыналы есімдерге жалғанады да, болжалдық ұғым тудырады. Біз жеті сағаттай жүріппіз. 2) - ер жұрнағы өте көне форма. Қазіргі қазақ тілінде тек бірер сөзде ғана сақталған. Мысалы: Бірер адам машина күтіп тұр. Болжалдық сан есімнің аналитикалық тәсіл бойынша жасалуы: 1) Есептік сан есімнің я өзді-өзді қосарлануы арқылы не жинақтық сан есімдермен қосарлануы арқылы жасалады. Үш-төрт жылғы әдетің, өзіңе болар жендетің. Болжалдық сан есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуына шақты, шамасында, тарта, қаралы, жуық, астам сияқты сөздер жатады. Ол сөздер сан есімдерге болжалдық мән үстеп тұрады. Мысалы: жиырма шақты сиыр, жүз қаралы жылқы. Болжалдық сае есімдер де өзгеріске ұшырамайды. Олар тек субстантивтенгенде ғана көптік, есептік, тәуелдік жалғауын қабылдайды. Бөлшектік сан есімдер. Бөлшектік сан есімдер - негізінде таза математикалық ұғымға байланысты туған сөздер. Олар белгілі бір заттар мен құбылыстың бөлшегін білдіреді.Мысалы: Топтың 3-тен 2-сі жақсы оқиды. Бөлшектік сан есімдер құрамы жағынан күрделі болып келеді де, есептік сан есімнің аналитикалық тәсілмен тіркесу арқылы жасалады. 1) Бөлшектік сан есімнің құрамындағы сөздердің 1-інші сыңары ілік септік формасында, 2-ші сыңары тәуелдік жалғауы болып келеді: Үштің бірі, төртің екісі. 2) Бөлшектік сан есімнің құрамындағы сөздердің 1-ші сыңары шығыс септік формасында, 2-сі сыңары тәуелдік жалғаулы болып келеді: Екіден бірі. 3) Бөлшектік сан есімнің құрамындағы сөздердің 1-сі сыңары шығыс септік формасында 2-сі сыңары атау түрінде қолданылады: Екіден бір. Белгілі бір заттың тиісті бөлшегін атау үшін, есептік сан есімдерге жарым сөзі тіркестіріліп айтылады. Үш жарым мың. Бұдан басқа жарты, ширек деген бөлшектік ұғымды білдіретін сөздер бар. Жарты – екінің бірі, ширек – төрттің бірі дегенді білдіреді. Сан есімдердің түрленуі. Көптік жалғау. (-лар) сан есімдерге жалғанғанда дәл сол санның көптігін бермейді, мөлшер я болжал ұғымын білдіреді. Мысалы: 1)Жасы қырықтарға жетпеген қапсағай қара кісі(есептік сан есім). 2) Біреулері жеңіл, екіншілері қалың киініпті (реттік сан есім). 3) Біреулері келіп сөйлеп кетті (тек біреу сөзіне жинақтық сан есім). 4) Топтық сан есім көптелмейді. 5) Олар он бес-он алтыларға келгенше бізде қарап қалмаспыз. (болжалдық сан есім). 6) Бөлшектік сан есім көптелмейді.. Негізгі әдебиеттер: 1. Қазақ грамматикасы. Астана, -2002ж. 2. ХасеновА. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы,- 1957ж. 3.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, -1991 ж. Қосымша әдебиеттер: 1. Оралбаева Н. Сан есімнің сөзжасам жүйесі. Алматы, -1998ж.
|
