Тақырып 8. «Есімдік, оның лексика – грамматикалық сипаты». 2 страница

Үшінші сала. Бұл топқа өздеріне тән әуелгі лексикалық мағыналарын я жартылай, я бүтіндей жоғалтып, тек негізгі етістіктермен тіркесіп, оларға көмекші есебінде ғана жұмсалатын е, еді, екен, жазда етістіктері жатады.

Етістіктің морфологиялық сипаты және жасалу тәсілдері. Морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер жалаң және күрделі етістіктер деп аталатын екі салаға бөлінеді.

Жалаң етістіктерге түбір етістіктер және жұрнақ арқылы жасалған туынды етістіктер жатады. Мысалы: ек, жек, оқы, жаз, баста, арала, кіріс, жуын т.б.

Жалаң етістіктер, сөйтіп құрылымына қарай, түбір етістіктер және туынды түбі етістіктер деген екі топқа жіктеледі.

Түбір етістіктер деп арнаулы морфологиялық бөлшектері жоқ, демек, қазіргі кезде морфологиялық жағынан түбір және жұрнақ деп бөлшектеуге болмайтын етістік формалары жатады. Мысалы: аз, айт, ас. Ер, жет, тасы. Ұр т.б.

Бірақ өзге түбір сөздер сияқты, етістік түбірі де тарихи дамып отыратындықтан, олардың қатары да бірте- бірте толығып, көбейіп отырған, сол себептен түбір етістіктердің ішінде бұрын ұзақ замандар бойы, туынды сөз есебінде жұмсала келіп, бірте-бірте түбір мен жұрнағын ажыратуға болмайтындай болып кеткен сөздер де бар. Мысалы: сөйле (сөз+ле), шегін (шек+ін), шегер (шек+ер), тоқта (тоқ+та), тоқыра (тоқ+ыра) т.б. Осыларға орай байырғы түбір етістіктерді түпкі я негізгі және көнеленген түбір деп шартты түрде бөлуге болады.

Сонымен, қазіргі тіліміздегі етістік түбірі әрі қарай бөлшектеуге болмайтын түпкі бөлшек болады. Сол сияқты жоғарыда айтып кеткен, әбден тұтасып бір тұлға болып қалыптасқан формалар да түбір сөз саналады.

Туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жұрнақтар арқылы жасалған етістіктер жатады. Мысалы: ой+ла, той+ла, ем+де, сын+а, ес+ей т.б.

Тегіне қарай туынды түбір етістіктерді есім негізді етістік негізді етістіктер деп бөлеміз. Етістікке негіз болатын есімдердің ішінде зат есімнің орны ерекше. Бұдан соң сын есім, сан есім, үстеу, одағай,, еліктеуіш сөздер. Барлық сөз табына қосылып етістік жасайтын ортақ аффикстер де бар. Олар: -ла,-ле,-да,-де,-та,-те және одан өрбіген –лан,-лен,-дан,-ден,-тан,-тен аффикстері.

Етістік негізді етістіктер. Бұл салаға етістік негіздерінен арнаулы жұрнақтар арқылы жасалатын туынды етістіктер жатады. Бірақ бұл жұрнақтарды семантикалық ерекшеліктері мен қызмет қабілеттеріне қарай екі салаға бөлуге болады. Бірінші тобына өзі жалғанатын етістік негіздерінің мағыналарына амалдың (істің) жиілену, еселену, қайталану, үстемелену сипаттарын білдіретіндей рең жамайтын жұрнақтар жатады, олар, шартты түрде амалдың өту сипатын білдіретін жұрнақтар деп аталады; екінші тобына өзі жалғанатын етістік негізінің мағынасына амалдың субъектіге қатысын білдіретіндей реңк жамайтын жұрнақтар жатады, олар етіс жұрнақтары деп аталады.

2. Амалдың субъектіге қатысын білдіретін жұрнақтар:

1) –ыс,-іс жұрнағы өзі жалғанатын етістік негізінің мағынасына амалдың кемі екія онан да көп (бірнеше) субъектінің қатысы арқылы жүзеге асатынын білдіретін реңк үстейді:сөйлес, аралас, айтыс, біліс т.б.

2) –т,-тыр,-тір,-дыр,-дір жұрнағы өзі жалғанатын етістік мағынасына амалды басқа бір я бөгде адам арқылы істелетінін білдіретіндей реңк жамайды: сөйлет,қалат,жүгірт,көтерт, айттыр, келтір, білдір т.б.

3) –қыз,-кіз,-ғыз,-гіз жұрнағы өзі жалғанатын етістік негізінің мағыналарына істі біреу арқылы жүзеге асыруды көрсетерліктей мән қосады: ашқыз, айтқыз, еккіз, қойғыз т.б.

4) –ыл,-іл,-л жұрнағы өзі жалғанатын етістік негізінің мағыналарына істің істелетінін,бірақ оны кім істейтінін білдірмейтінін, демек, оны жүзеге асырушы адамның көрінбейтінін аңғартатындай мән үстейді: қамалды, жиналды, үзілді, жуылды т.б.

5) –ын,-ін,-н жұрнағы өзі жалғанатын етістік негізінің мағыналарына істі субъекті өзі үшін жүзеге асыратынын білдіретін мән үстейді: таран, оран, көрін, киін т.б.

Күрделі етістіктер және олардың жүйесі. Күрделі етістік дегеніміз кемінде екі етістіктің тіркесінен құралып бір күрделі қимыл ұғымын беруді айтамыз.

Мысалы: алып кел, барып қайт т.б. Ал осы тәсіл арқылы басқа сөз табынан етістік жасау онша дамымаған. Дегенмен азда болса тілімізде мұндай элементтер кездеседі. Мысалы: жәрдем ет, адам бол, гүл атты т.б.

Сонымен күрделі етістіктің 1) 1-ші сыңары етістіктен, кейде есім сөзден болады. 2) 2-ші компоненттің бәрі де етістік болғанымен олардың мағыналары тең емес, яғни 2-ші компонент болатын етістік толық мағыналы болуы мүмкін не мағыналсы жоқ көмекші етістік болуы мүмкін. Осы ерекшеліктеріне байланысты күрделі етістіктерді екі үлкен топқа бөлуге болады:күрделі етістік және құранды етістіктер.

Түркологияда күрделі етістік деген термин өте кең мағынада қолданылып, оған сырттай ұқсастығы бар тілдің түрлі фактілері жатқызылып келді. Мысалы: қызмет қыл, жүрек жұтқан, келіп кет, келе алмау сияқты түрлі типті сөздердің бәрін күрделі етістік деп тану түркологияда біраз уақыт орын алып келді. Қазіргі кезде зерттеушілер олардың әрқайсысының ерекшелігін ашып, оларды: құранды етістіктер, күрделі етістіктер, аналитикалық формалы етістіктер, тұрақты тіркесті етістіктер деп қарастырды. Егер бірінші сыңар есім сөздерден, екінші сыңары көмекші етістіктен құралса, онда ол - құранды етістік (адам бол, қызмет қыл), егер тіркестің компоненттері бір – бірінен жекеленбей, бір тұтас тексикалық мағына құраса, онда, ол- күрделі етістік (барып қайт, ала бар), егер тіркестегі компоненттің біреуі негізгі мағынасын сақтап, өзгелері өз лексикалық мағыналарын я солғындатып, я жоғалтып, тек көмекші болып, грамматикалық қызмет атқарса ол аналитикалық етістік деп аталады (келе қой, айтып жібер), егер компоненттері орын жағынан әбден тұрақталып, не лексикалық, не идиомалық тұлғаға айналса –ондай тіркес тұрақты етістік саналады (бас-көз бол, жүрек жалға).

Күрделі етістік толық мағыналы тең компоненттерден жасалады. Күрделі етістіктің компоненттері, 1-ші компоненті ауыспалы, 2-ші компоненті тірек

компонент болып екіге бөлінеді.

Болымдылық, болымсыздық етістіктері. Іс-әрекеттің жүзеге асуын білдіретін форма етістіктің болымды түрі деп аталады. Ол түбір, туынды, күрделі етістіктер арқылы білдіреді:оқы, сөйле, кіріп келді, ойла.

Ал іс-әрекеттің жүзел аспауын білдіретін форма етістіктің болымсыз түрі деп аталады.

Болымсыз түрі негіздерге -ма,-ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: барма, кіргізбе, хабарлама, айтып барма т.б. Етістік негіздерінен туатын оның өзге формаларының бәрі етіс формасын басқалары осы болымсыз түр қосымшасынан кейін тұрады.

Мысалы: барма-ау, барма-ған, барма-сын, келме-с.

Күрделі етістіктерге де болымсыздық қосымшасы жетекші етістікке де, көмекші етістікке де немесе олардың 1-не ғана жалғанып жұмсалады.

Бармай қойды, алмай қойды, бере салмады. Е мес, жоқ сөздерін қолдануға болады: барған емес, барған жоқ;.

Салт және сабақты етістіктер. Салт және сабақты етістік кімді? нені? деген сұрауларға жауап беретін табыс септігі сөзге сабақталатын етістіктер, сабақты етістіктер деп аталады.

Мысалы: аш, айт, бер, жаз, ер, сыз, тап, тер, іш, апар, әкет.

Етістіктің ішінде кімді? нені? деген сұрауларға жауап күтпейтін табыс септіктегі сөзге сабақталмай-ақ жұмсала беретін етістіктер де бар.

Ау, бар, жат, жет, жүр, кел, күл, кір, қаш, өс, піс, олар салт етістіктер деп аталады.

Етістіктің бәрі бірдей я салт, я сабақты бола бермейді, ішінде салт, әрі сабақты болатындары бар. Мысалы: үйге жүр, үйге тараң, шашты тара.

Салттық, сабақтылы қасиет тек түбір етістіктерге емес, жалаң туынды етістіктерге де, күрделі етістерге де тән.

Мысалы: арқала, қамала, міне, өсір, салдыр - сабақты етістіктер.

көбей, ағар, мұзда, шөлде - салт етістіктер

апар, әкел, әпер, әкет - сабақты етістіктер.

Сонымен, құрамы мен құрылымына өзгеріс енуіне байланысты салт етістік сабақтыға, сабақты етістік салт етістікке ауысады.

Мысалы: ал (сабақты), кет (салт) - әкет (сабақты)

ал (сабақты), кет (салт) - әкел (сабақты)

Осындай өзгерісті етіс жұрнақтарынан да көруге болады. Мысалы, жу, тара сабақты етістіктеріне өздік етіс жұрнағы жалғанса жуын, таран онда олар салт етістікке айналады.

-с,-ыс,-іс ортақ етіс жұрнағы жалғанса сабақтылық өзгермейді.

-л,-ыл,-іл жалғанса (ырықсыз етіс) салтқа ие болады. (жуын, таран),

керісінше, жет, кел, күл тәрізді салт етістіктеріне өзгелік етіс (-кіз,-тір) жалғанса, туынды етістік (жеткіз, кестір, күлдір) сабақтыға айналады,

Қалып етістіктері. Адамзат атаулының қай-қайсысы болсын я жатқан, я тұрған, я жүрген, я отырған жағдайда ұшырасады және олардың іс-әрекеті сол аталған қалыптың бірінде жүзеге асады. Осындай табиғи күй-жағдайлардың атауы есебінде жұмсалатын етістіктер қалып етістіктер і деп аталады. Оларға жүр, жатыр, отыр, тұр етістіктері жатады.

1) Бұлар өзіне тән лексикалық мағынасын толық сақтаған, жеке дербес сөз ретінде қолданылып, негізгі етістік қызметін атқарады.

Мысал: ол үйде жатыр, сыртта тұр, орындықта отыр, сыртта жүр

және аналитикалық етістіктің құрамында келіп көмекші етістік қызметін атқарады: оқып жүр, бара жатыр, жазып тұр, барып отыр.

Нақ осы шақ категориясын құрауға негіз болады.

2) Төрт етістіктің мағынасынан 4 түрлі қалып анық көрінеді.

3) Бұлар жатыр етістігінен басқалары, бұйрық райдың II жақ анайы түрі есебінде және ашық райдың III жағының формасы есебінде қызмет етеді.

4) Қалып етістіктері жіктік жалғауды тікелей қабылдайды.

5) Қалып етістіктерінен өзге етіс формалары жасалғанымен өздік етіс жасалмайды.

Тақырып 10. «Етістіктің көсемше және есімше категориялары»

Дәрістің мақсаты: Студенттерге етістіктің көсемше және есімше категориялары туралы түсінік бере отырып, олардың сөз түрлендіруші жұрнақтарын меңгерту. Бір-бірінен айырым белгілерін түсіндіру.

Дәрістің жоспары: 1. Көсемше және оның жасалу жолдары.

2. Есімше, оның жасалу жолдары.

3. Есімшенің етіктікке және есімдерге жақындастыратын белгілері

4.Есімшенің көсемшеден айырым белгілері.

Көсемше. Негізгі іс-әрекеттің мезгілі мен мақсатын, сын –сипат, себеп-салдар т.б. құбылу амалын білдіретін етістіктің түрі көсемше деп аталады. Көсемше қайтіп? қалай етіп? неге? не істеп? не істегелі? деген сұрақтарға жауап береді.

Мысалы:асығып сөйледі, асыға сөйледі десек, көсемшеде тұрған етістік соңғы сөйлеу етістігінің қалай болғандығын сипаттап тұр.

Көсемше етістіктің негізгі түбіріне және туынды түбір етістіктерге жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалады. Көсемше жасайтын тұлғалар дара және күрделі аффикстер болып 2-ге бөлінеді: дара аффикстерге –а,-е,-й, және –ып, -іп- п, ал күрделі аффикстерге –ғалы,-гелі,-қалы,-келі,-ғанша,

-генше жатады.

Құрамында осы аффикстердің біреуі кездесетін көсемше тұлғалы сөздердің ішінде етістік сөз табынан шығып, үстеу және шылауға айналып кеткендері бар. Мысалы: сөйлей-сөйлей, көре-көре, қайта сұрады үстеуге, соған бола, жүзеге тарта -дегендер көмекші сөздерге айналған.

1.-ып,-іп,-п ойла-п, талда-п, тап-тауып көсемшенің осы түрі арқылы етістіктің өткен шағы жасалады. Мысалы: Мен барып-пын, Сен барып-сың, Сіз барып-сыз, Ол барып-ты.

-ып, -іп, -п, тұлғалы көсемшенің мағыналары:

а) қатарынан бірінен соң бірі болып жататын іс-әрекетті білдіреді.

Асқар киініп, шығып кетті.

ә) көсемше тұлғасындағы алдыңғы етістік өзінен соңғы іс-әрекеттің сын-сипат амалын білдіреді.

Үйге келсем, ағамдар асып-сасып жүгіріп жүр екен.

Көсемшенің бұл тобына жататындардың ішінде өзінен соңғы іс-әрекеттің себебі мен мақсатын көрсететіндері де бар.

Мысалы: Қонақтар асқа тойып, ырза болып, жымиып күлісіп, көңілдене шығып кетті.

-ып, -іп, -п тұлғалы етістіктердің Сатыбалды тәрізді кісі аттарына айналуы, сондай-ақ алып кел- әкел, алып кет- әкет, алып- ап, келіп-кеп тәрізді сөздердің ықшамдалуы да кездеседі.

2 .-а, -е, -й көсемшелер өзінен соңғы негізгі іс-әрекеттің сын-сипатын, амалын білдіреді.

Мынадан сіз де қорықпай қарғыр ма едіңіз,- деді.

а) Өзінен соңғы іс-әрекеттің мезгілдік сипатын білдіреді.

Көп кешікпей біз де қайтіп ораламыз.

ә) Өзінен соңғы іс-әрекеттің мақсатын және себеп-салдарын да білдіреді.

Ереуіл атқа ер салма й

Егеулі найза қолға алма й

б) Сөйлемдегі іс-әрекетке қарама-қарсы қойылып қолданылады.

Онда бармай, мұнда кел.

-а, -е, -й тұлғалы көсемшелер етістіктің ауыспалы шағын тудырады.

Мысалы: құс ұшады. Ол университетте оқиды.

3. –қалы, -келі, -ғалы, -гелі. Негізгі істің мақсаты мен мезгілінің келер шақта болатындығын білдіреді.

Ат арытып алыстан, Айтысқалы келгенмін.

Көсемше формасындағы етістік құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы қызметінде қолданылады.

Мысалы: Кешке таман Төлегенді оңашаға шақырып, ақсақал құрмалдық беру жайын ақылдасты.

Мұнда көсемше екі жай сөйлемді байланыстыру қызметін де атқарады.

Көсемшенің байланыстыру қабілеті күрделі сөздің құрамында ерекше көрінеді. Мысалы: кіріп шық, алып кел, бара кел.

Есімше.. Есімше-етістік пен сын есім арасындағы категория. Бірақ оның бойынан етістікке тән ерекшеліктердің бәрі де табылады (салт, сабақтылық, рай, шақ, жақ, етіс және етістіктің болымсыз түрі –ма, -ме,-ба,-бе,-па,-пе). Сондықтан ол етістік құрамында қаралады

Есімшілер етістіктерден аффикстер арқылы жасалатын категория. Олар тілдегі сөз өзгертуші аффикстер қатарына жатады.

Есімше сын есім сияқты заттың тұрақты сынын білдірмейді. Ол сынды белгілі бір шаққа балап көрсетеді.

Есімше есімдер сияқты септеледі, көптеледі, жіктеледі, тәуелденеді.

Есімшелер мағынасына және тұлғалық белгісіне қарай мына сияқты шақтық ұғымдарда қолданылады.

1.Өткен шақ есімше. 2.Келер шақтың есімше. 3.Ауыспалы шақтық есімше.

1. Өткен шақтың есімше тіліміздегі өте өнімді қолданылатын түрі. Бұл шақ етістіктің негізгі түбіріне, етістіктерге -ған,-ген,-қан,-кен жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: Оның жұмысы бітіпті, ойлаған мақсаты орындалған.

2. Ауыспалы шақтық есімше етістіктің түбіріне алдымен көсемшенің –а, -е,-й жұрнағы, бұлардан басқа – тын (-тін) жұрнағы жалғану арқылы жасалады.

Мысалы: көретін, баратын, біз жиі жиналатынбыз.

3. Келер шақтық есімше –ар, -ер,-р: Үлкен басшы ғой, бір ақыл табар.

Есімшенің болымсыз түрі -мас, -мес: Көрмес түйені де көрмес.

4. Мақсатты келер шақ тудыратын -мақ, -мек,-бақ,-бек,-пақ,-пек жұрнағы: Мақсатым тіл ұстартып, өнер шашпақ. Құймақ, ілмек, шақпақ; тәрізді зат есімге айналғандары да бар.

Есімшені есім сөздерге жақындастыратын белгілері мыналар:

1. Есімше, есім сияқты, тәуелденеді, көптеледі, жіктеледі, септеледі.

2. Есімше сын есімдер сияқты сөйлемде негізгі атқаратын синтаксистік қызметі - анықтауыш болу.

3. Сын есім заттың өзіне тән тұрақты белгісін білдірсе, есімше оның іс-әрекетіне байланысты көшпелі белгісін білдіреді.

4. Есімшелер, есімдер сияқты болымсыздық мағынаны жоқ, емес сөздері арқылы да білдіре алады.

Тіл білімінде-ма,-ме жұрнағы етістікті есімдерден, емес, жоқ сөздері есімдерді етістіктерден ажырататын қосымшалардың бірі деп пікір айтылып келеді. Есімше болымсыздықты осы екі жолдың екеуімен де білдіреді.

Есімшені етістікпен жақындастыратын белгілері:

1. Есімшелер өз ішіне етістікке тән грамматикалық категорияның бәрін де қамти алады.

2. Олар етістік сияқты, заттың іс-әрекетін жай-күйін білдіреді.

3. Есімшелер шақтық категориямен ерекшеленеді, сабақты, салт болып бөлінеді.

4. Есімше атау тұлғалы тұрғанда III жақтың мағынасын білдіреді.

Есімшені көсемшелерден ажырататын белгілері:

1.Есімшелерде райлық, шақтық мағына анық, көсемшелерде контексте белгілі болады.

2.Есімше-анықтауыш, көсемше-пысықтауыш қызметін атқарады.

3. Көсемше жіктік жалғаудан басқа қосымша қабылдамаса, есімше төрт түрде түрленеді.

4. Көсемше жұрнағы бір сөздің құрамында екі рет келмейді, есімше жұрнақтары қайталанып келе береді.

Есімшелердің сын есімге, зат есімге тіпті ру, кісі, жердің аттарына айналып кеткендері бар. Мысалы: Төлеген, Сақтаған, Қайнар, ағарған, Атбасар, Айтуар т.б.

Негізгі әдебиеттер:

1. МамановИ. Қазіргі қазақ тілі.Етістік. Алматы,-1967ж.

2. Қазақ грамматикасы. Астана,- 2002ж.

3. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы,- 1991 ж.

4. Ерғалиев Т. Қазақ тілінің есімше категориясы. Алматы, -1958ж.

5. Сауранбаев Н. Деепричастие в современном казахском языке. Алматы,-1940г.

Қосымша әдебиеттер:

1. Жұмағұлова О. Көсемшенің қызметтері туралы.Жинақ. Алматы,- 1998ж. 23-25бб.

 

Тақырып 11. «Рай категориясы»

Дәрістің мақсаты: Студенттерге етістіктің рай категориялары туралы түсінік бере отырып, оның түрлерін меңгерту.

Дәрістің жоспары: 1. Етістіктің рай категориясы туралы түсінік

2. Рай түрлері, жұрнақтары

Адам сөйлегенде я жазғанда белгілі жайт туралы жалаң хабар беріп қана қоймайды, соған қатысты өзінше түйген көзқарасын, көңіл қошын, ой құбылысын да қоса білдіріп отырады. Ондайда хабардың анықтығы, шындығы, күдіктілігі, күмәнділігі, болжалдылғымен қатар аяныш, өтініш, сүйініш, өкініш сияқты көңіл күй жайлары да аңғарылып отырады.

Сөйлеушінің я жазушының көңіл қошының осындай сәттері модальдік реңк деп аталады. Модальдік реңк тек жеке сөйлеушінің я жазушының тілінде ғана емес, немесе жеке сөйлемде ғана ұшырасатын құбылыс емес, қалыптасқан жүйелі лексика-грамматикалық категория. Грамматикалық категория болғандықтан, модальдық мағыналар синтаксисте де, морфология да кездеседі. Сөйлемнің модальдылығы сөйлемге тән құбылыс болады да, лексикалық, интонациялық тәсілдер арқылы жарыққа шығады. Сөйлем модальдылығы синтаксисте қаралады.

Ал басқа модальдық мағыналар етістіктің рай формалары арқылы жасалатындықтан морфологияда қаралады. Бірақ морфологиялық құбылысының мазмұны синтаксиспен жіті байланысты, себебі рай категориясы оның формасының мағыналары, қызметтері, қолданылу ерекшелігі сөйлемге байланысты талданады.

Сөйтіп, сөйлеуші лебізінің я сөйлеуші пікірінің ақиқат шындыққа қатысын білдіретін тілдегі тиісті фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тәсілдер және олар арқылы берілу жүйесі модальдік (арай) категория деп аталады.

Модальдік категорияның етістік формалар арқылы берілетін амал-тәсілінің жүйесі етістіктің райы деп аталады.

Етістіктің райы - мазмұн жағынан да, форма жағынан да аса бай категория.

Рай категориясы сөйлеуші (субъекті) мен амал-әрекеттің арасындағы қатынастың қилы-қилы реңктерін білдіреді.

Сөйлемде айтылатын ой не пікір объективті шындыққа тура я анық болуы немесе не шындыққа тура келмеуі мүмкін (не реалды). Осыған орай, амалдың ақиқатқа қатысын білдіруіне қарай, етістік райлары іштей ашық (негізгі) райлары және неғайбыл (жәрдемші) райлар деген 2 салаға бөлінеді.

Олардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы: 1) Ашық райда арнайы грамматикалық көрсеткіш болмайды, неғайбыл (жәрдемші) райларда арнайы қосымшалар болады. Арнаулы көрсеткіштері болатыны және болмайтынына қарай, олар бір-біріне қарама-қарсы қойылып қаралады. Ал семантика-грамматикалық жағынан ашық рай амалдың реальды екенін ал неғайбыл райлар амалдың реальді емес екенін білдіруіне орай бір-біріне қарсылас категориялар деп танылады.

2) Ашық рай амалды реальды етіп көрсететіндіктен мезгіл ұғымымен -өткен, осы, келер шақтармен байланысты болады да сөйлеу тілінде ол шақ формалары арқылы көрінеді. Ал неғайбыл райлар амалдың реальды емес екенін, яғни амалды бұйыру, қалау, шарт ету, қажет санау, тәрізді модальдік реңктер түрінде атайды да, тек келешекке меңзегені ғана болмаса, шақ категориясына тікелей қатыспайды.

3) Ашық райдың қолданылу өресі де, мағыналық қарымы да әрі кең, әрі аса бай. Ол модаль сөздер (бәлки, бәсе, мүмкін,керек), модаль шылауларды да

(-ай,-ау,-ақ,-мыс сияқты, тәрізді, шығар), модаль тіркестерді де (айта көрмеңіз,атай көрмеңіз, сөз жоқ) кеңінен қолданады.

Ашық рай. Ашық райдың арнайы қосымшалары болмағанымен, бұл категория амалдық белгілі бір мезгілде, яғни өткен, осы, келер шақтың бірінде болу я болмауын өту я өтпеуін көрсететін шақ формаларымен тікелей байланысты болатындықтан, шақ формаларының жүйесі оның грамматикалық көрсеткіштері есебінде қызмет етеді.

Сонымен, ашық рай деп амал - әрекеттің өткен, осы, келер шақта болу я болмауын білдіретін грамматикалық категорияны айтамыз.

Неғайбыл райлар. Етістік формалары арқылы ақиқат шындық қана немесе реальды құбылыс қана білдіріліп қоймайды, реальсыз жүзеге аспайтын я асу-аспауы күдікті амал-әрекет те беріледі.

Мысалы: барайын, баршы, бара көр, барғайсың; деген формаларынан бұйрық, тілек, ынта, жалыныш, өтініш, тәрізді мағыналар байқалады, тек келешекке ғана меңзейді.