Феадальная гаспадарка

 

Фальварковая вытворчасць і промыслы. Агульная скіраванасць эканамічнага развіцця беларускіх зямель у складзе Рэчы Паспалітай другой паловы XVIII ст. у бок пашырэння таварна-грашовых адносін спрыяла ўмацаванню і росту феадальнай гаспадаркі. Асноўнай яе формай з'яўляўся фальварак. У першую чаргу гэта было абумоўлена ростам цэн на зерне на знешнім рынку. У 1750—1795 гг. у Гданьску і Круляўцы (сучасн Калінінград) - галоўных гандлёвых цэнтрах, праз якія ішоў асноўны паток збожжавых культур з Рэчы Паспалітай, цэны на жыта ўзраслі ў 4,5—5 разоў пшаніцы - у 3—4 разы, на авёс і ячмень - у 2—2,5 раза¹. Вытворчасць збожжа прыносіла землеўладальнікам значныя прыбыткі. Таму на нерушах, на землях, якія адбіраліся ў сялян, узнікалі новыя фальваркі, пашыралася плошчы панскай ворнай зямлі. У канцы XVIII ст. яна была ў 1,2-2 разы большай чым у пачатку стагоддзя². Фальварак традыцыйна панаваў на прыватнаўласніцкіх землях, у феадальным землеўладанні гэта быў асноўны фонд.

______________

 

¹ Гісторыя Беларускай ССР. Мн., 1972. Т.1. С.354, 355.

² Козловский П.Г. Динамика урожайности и посевных площадей, изменения структуры посевов в крупных поместьях Белоруссии в ХУІІІ—первой половине XIX в./ /Ежегодник аграрной истории Восточной Европы 1964 г. Кишинев, 1966. С. 351.

 

 

У апошняй чвэрці XVI11 ст. удзельная вага прыватнага землеўладання складала амаль 80 %. Астатнія землі належалі царкве і дзяржаве, на якіх фальвар-ковае гаспадаранне таксама адыгрывала значную ролю. 3 60-х гг. XVIII ст. на землях сталовых эканомій намаганнямі надворнага падскарбія ВКЛ Ан-тонія Тызенгаўза аднаўляліся фальваркі, якія прыпынілі сваё функцы-яніраванне ў гады ваенных ліхалеццяў¹.

Геаграфічна фальварковая гаспадарка ахоплівала ўсю тэрыторыю Бела-русі. Калі на захадзе і ў цэнтры беларускіх зямель фальварак дамінаваў яшчэ ў XVI ст., то на ўсходзе найбольшая распаўсюджанасць гэтай формы феадальнага гаспадарання прыпадала на другую палову XVIII ст. У гэты час удзельная вага ўладанняў, якія не мелі фальварковых засеваў, складала ўсяго каля 20 %². Але фальварковая гаспадарка на ўсходзе Беларусі давала феадалу нязначны прыбытак і ў асноўным абслугоўвала яго ўнутраныя пат-рэбы ў сельскагаспадарчай прадукцыі. У гэтай зоне Беларусі ў гаспадарцы феадала галоўную ролю адыгрывалі разнастайныя промыслы. Важнейшай галіной сельскагаспадарчай вытворчасці ў феадальных уладаннях на боль-шасці беларускіх зямель было земляробства.

Ва ўсіх рэгіёнах Беларусі пануючай сістэмай земляробства з'яўлялася трохполле. Аднак у асобных маёнтках (Шчорсы І.Храптовіча, Веляшковічы (Варшава Руская) А.Агінскага і некаторых іншых), дзе адбылася значная рэарганізацыя сельскагаспадарчай вытворчасці, назіралася ўжо развітая сістэма шматпольных севазваротаў. Так, у інструкцыі да кіраўнікоў адміністрацыі сваіх маёнткаў А.Агінскі рэкамендаваў ужыванне чатырох-полля.³

Фальварковыя палеткі засяваліся зерневымі, бабовымі і тэхнічнымі культурамі. Больш за палову плошчы пасеваў на сярэдзіну XVIII ст. у за-ходніх і цэнтральных раёнах Беларусі займала азімае жыта. Але ў апошняй чвэрці гэтага ж стагоддзя ўдзельная вага дадзенай культуры ў структуры фальварковых высеваў знізілася. Яе пацяснілі яравыя - у першую чаргу авёс, які заняў чвэрць пасяўных плошчаў. На ўсходзе ж Беларусі авёс дамінаваў і займаў амаль палову фальварковых засеваў ужо ў сярэдзіне XVIII ст. Пэўнае месца ў структуры пасяўных плошчаў ва ўсіх рэгіснах Бе-ларусі адводзілася ячменю і грэчцы. У XVIII ст. гэтыя культуры займалі ў розных гаспадарках ад 5 да 20 %. Пасевы яравых жыта і пшаніцы паўсюдна былі нязначныя. Таксама малая ўдзельная вага ў фальварковым пасяўным фондзе належала працаёмкім культурам: ільну і каноплям⁴. Разам з тым жорсткай рэгламентацыі ў структуры пасеваў на фальварковых палетках не існавала. Прынцып мэтазгоднасці і прыбытковасці тут адыгрываў галоўную ролю. Аб гэтым сведчыць ужо згаданая інструкцыя сваім гаспадарнікам буйнога землеўладальніка А.Агінскага, які заўважаў: "Там, дзе родзіць аніс і

______________

 

¹ Козловскый П.Г. Землевладение и землепользование в Белоруссгии в XVIII -первой половине XIX в. С. 78; ПохилевичД.Л. Крестьяне Белоруссии и Литвы во второй половине XVIII в. Вильнюс, 1966. С.52-67.

² Мелешко В.И. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии (вторая половина XVII-XVIII вв.). С. 104.

³ Pawlik St. Polskie instruktarze ekonomiczne z konca XVII I z XVIII wieku. Krakow. 1915. S. 57.

⁴ Козловский П.Г. Динамика урожайности и посевных площадей, изменения структуры посевов в крупных поместьях Белоруссии в XVIII—первой половине XIX в. С. 353; Мелешко ВИ. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии (вторая половина ХVII-ХVIII в.). С. 100-101.

 

 

пшаніца, не трэба высяваць жыта, дзе расце ячмень - не сеяць аўса, там, дзе лён і каноплі з'яўляюцца ходкім таварам, высяваць як мага больш ільну і ка-ноплі"¹.

Ураджайнасць збожжавых культур была неаднолькавай у розных рэгіёнах, дзе яна залежала ад якасці глебы і ў розныя гады ад неаднолькавых кліматычных умоў. У другой палове XVIII ст. яна вар'іравалася ў межах "сам-2—сам-5" і стабільнасцю не вызначалася².

Другой важнейшай сельскагаспадарчай галіной фальварковай гаспа-даркі з'яўлялася жывёлагадоўля. Узровень яе развіцця ў другой палове XVIII ст. быў дастаткова высокі. У асноўным феадальная гаспадарка была забяспечана як працоўнай, так і прадукцыйнай жывёлай. Жывёлагадоўля мела высокую ўдзельную вагу ў зонах, дзе назіраліся лепшыя прырод-на-кліматычныя і эканамічныя ўмовы: паўднёва-заходняя Беларусь (Да-выд-Гарадок, Лахва, Манкевічы), сярэдняе Падзвінне (Друя). Больш жывёлы ўтрымлівалі таксама ў маёнтках з развітай зерневай вытворчасцю (маёнткі Клецк і Чарнаўчыцы Радзівілаў, Паставы Тызенгаўза, Высокае Сапегаў)³.

Найбольш вырошчвалі ў феадальных маёнтках буйную рагатую жывёлу, у першую чаргу кароў. У значнай колькасці ўтрымлівалі свіней, авечак, хатнюю птушку.

Асаблівая ўвага ў феадальных дварах звярталася на развядзенне рабо-чай жывёлы. Для заходніх і цэнтральных раёнаў Беларусі асноўнай цягла-вай сілай з'яўляліся валы, для ўсходніх - коні. Але ў другой палове XVIII ст. рабочыя коні сустракаюцца і ў магнацкіх маёнтках захаду Беларусі - у Нясвіжы, Ружанах, Дзярэчыне. Племянныя конныя заводы існавалі ў Няг-невічах, Карэлічах, Ліпічна, Цімкавічах, Смядыні, Высокім, Маладзечне, Залессі і інш.⁴

Неад'емнай часткай феадальнай гаспадаркі з'яўляліся агародніцтва, са-даводства, пчалярства, рыбаводства. У другой палове XVIII ст. асабліва інтэнсіўна развіваліся першыя дзве з пералічаных галін фальварковай вы-творчасці. У гэты час заметна пашыраўся асартымент агародных культур. Да традыцыйных капусты, морквы, цыбулі, агуркоў, буракоў дабавіліся фа-соля, сельдэрэй, пастарнак, мак, трускалкі. 3 80-х гг. XVIII ст. у агародах не-каторых магнацкіх уладанняў (Быцень, Высокае, Дзярэчын, Паставы і інш.) з'явілася бульба. За яе вырошчванне прызначаліся прэміі. Сялянам, якія на сваіх агародах высаджвалі гэтую экзатычную для таго часу культуру, зем-леўладальнікі выдавалі заахвочванні ў памеры да 20 злотых. Такім чынам, праз развіццё агародніцтва ў канцы XVIII ст. нацыянальная беларуская сельскагаспадарчая культура XX ст. паступова заваёўвала палеткі⁵.

Па меры пашырэння ў Беларусі палаца-паркавага будаўніцтва ў другой палове XVIII ст. усё большз'яўлялася дастатковазначных па плошчы садоў. Дакументы 1761 г. радзівілаўскага ўл адання Глыбокае ў Ашмянскім павеце называюць сад у гэтым маёнтку "вялізным". У садах можна было знайсці яб-лыні, грушы, вішні, слівы, чарэшні, кусты агрэсту, парэчак, нават персіка-

_______________

 

¹ Pawlik St. Polskie instruktarze ekonomiczne z konca XVII I z XVIII wieku. Krakow. 1915. S. 251.

² Там жа. С. 102, 354.

³ Козловсшй П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. С.52.

⁴ Тамжа. С.61,62.

⁵ Тамжа.С. 64-65.

 

 

выя і абрыкосавыя дрэўцы. Больш таго, у магнацкіх цяпліцах і аранжарэях вырошчвалі ананасы, дыні, фігі. Кветкі ў іх меліся круглы год¹.

Калі аблічча феадальнай гаспадаркі на захадзе і ў цэнтры Беларусі вы-значала таварнае земляробства, то для ўсходу былі больш уласцівыя разна-стайныя прамысловыя заняткі. Першае месца сярод іх займалі промыслы па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны. Тут, безумоўна, лідзіравала вінакурэнне. Прычым вытворчасць моцных напояў, якая дазвалялася толькі землеўладальнікам, пашыралася на беларускіх землях у другой пало-ве XVIII ст. паўсюдна. Інвентары гэтага часу адзначаюць вінакурні (брова-ры) у кожным фальварку буйнога ўладання. Існавалі гэтыя прадпрыемствы пры корчмах у кожным горадзе і мястэчку. У Копыскім графстве, напрык-лад, колькасць корчмаў павялічылася ў 1724—1773 гг. з 7 да 39, у Кры-чаўскім старостве ў 1720 - 1747 гг. з 18 да 53, у Шклоўскім графстве ў 1693—1771 гг. з 10 да 25. У некаторых маёнтках звыш 60 % наяўнага зерня ішло на выраб гарэлкі і піва. Так, на Крычаўскім бровары на працягу сутак выраблялі 110 вёдзер гарэлкі, вінакурня ва Урэччы давала прыкладна 2700 л гарэлкі ў суткі. Натуральна, вінакурэнне з'яўлялася адным з найгалоўней-шых прыбытковых артыкулаў буйных землеўладальнікаў. Толькі арэнда корчмаў складала 37 % прыбытку вялікай Магілёўскай эканоміі, 26 % - Го-мельскага староства².

Другім відам прадпрыемстваў па перапрацоўцы зерня з'яўляліся млы-ны. Правы на іх будаўніцтва і прыбытак ад дзейнасці, таксама як ад бровараў і корчмаў, належалі выключна землеўладальнікам. Таму яны імкнуліся максімальна павялічваць іх колькасць. У 1777 г., згодна перапісу скароовай камісіі ВКЛ, у Берасцейскім павеце налічвалася 178 вадзяных млыноў і 25 ветракоў. У 50—60-х гг. XVIII ст. у Магілёўскай эканоміі дзейнічаў 71 млын, V Гомельскім і Крычаўскім староствах - адпаведна 46, у Быхаўскім графст-ве-31³.

_______________

 

¹ Козловский П.Г, Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине ХУШ в. С. 66-68.

²Мелешко В.И. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии. С. 107-115; Козловский П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. С. 76.

³Там жа.С. 71-72, 115-128.

 

 

Да прамысловых прадпрыемстваў, якія былі дастаткова распаўсюджаны ў феадальных гаспадарках і выкарыстоўвалі сельскагаспадарчую сыравіну, трэба аднесці алейні (маслабойні), фолюшы (сукнавальні).

Агромністыя лясныя масівы на беларускіх землях абумовілі шырокае распаўсюджанне ў буйных гаспадарках, галоўным чынам дзяржаўных і прыватнаўласніцкіх, лясных промыслаў. Вялікі попыт на лесаматэрыялы ў Заходняй Еўропе арыентаваў лясны промысел на знешні рынак. Да такога роду прамысловай дзейнасці адносілася нарыхтоўка таварнага лесу, лесама-тэрыялаў і прадуктаў перапрацоўкі дрэва. Сюды ж можна аднесці таксама будны ці паташны промысел. Паташ - гэта рэчыва ў выглядзе белага зярністага парашку са шчолачнымі ўласцівасцямі, якое атрымліваюць з по-пелу. Ён быў дастаткова дарагім на заходнім рынку. Буды засноўвалі ў буй-ных феадальных гаспадарках. У XVIII ст. прадпрыемствы па вытворчасці паташу змяшчаліся каля лясных масіваў. Вядомая была Грэская буда, па-ташні ў Крычаўскім, Чачэрскім, Прапойскім староствах, Быхаўскім, Лю-бавіцкім і Лоеўскім графствах, маёнтках Стрэшын і Горваль. Паташны про-мысел прыносіў землеўладальніку вялізны прыбытак - да 80-90 % ад укладзенага капіталу, таму ўвага гаспадароў маёнткаў да дзейнасці буд была самай пільнай¹.

Дастаткова значныя запасы балотнай руды па ўсёй тэрыторыі Беларусі дазвалялі засноўваць рудні - прадпрыемствы па здабычы жалеза. Назвы на-селеных пунктаў з корнем "руд", раскіданых па ўсіх рэгіёнах у дастатковай колькасці (Рудня, Руда, Рудзенка, Рудаўшчына і інш.), сведчаць аб існа-ванні ў феадальных гаспадарках жалезарудных гут. Толькі ў Рэчыцкім паве-це дакументы фіксуюць у другой палове XVIII ст. наяўнасць 24 рудняў². Дзейнічалі ў гаспадарках буйных землеўладальнікаў і на дзяржаўных зем-лях і прадпрыемствы па вытворчасці шкла, а таксама цагельні.

Для заоеспячэння функцыяніравання шматгаліновай феадальнай гас-падаркі землеўладальнікі практыкавалі інтэнсіўнае будаўніцтва ў сваіх маёнтках гаспадарчых і вытворчых збудаванняў. Іх маштабы можна праілю-

страваць на прыкладзе сапежскага ўладання Дзярэчын. Тут у 1793-1794 гг. будаваліся бровар, цагельня, дамба ля фолюша, дамба ля млына, галоўны склад у цэнтры маёнтка, "страхавы сялянскі магазін", гумно, стайня, карчма і шэраг іншых аб'ек-таў³.

Арганізацыя і вядзенне гаспадаркі. Прынцыпы кіравання як дзяржаўнымі, так і прыват-
наўласніцкімі ўладаннямі, што не здаваліся ў арэнду, былі аднатыпнымі з невялікімі асаблівасцямі. Сярод важнейшых прынцыпаў можна назваць дастаткова высокую ступень цэнтралізацыі. Буйныя магнацкія ўладанні дзяліліся на графствы цi княствы, дзяржаўныя ж эканоміі (напрыклад, Гародзенская) –

_______________

 

¹ Мелешко В.И. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии. С.144—162.

² Там жа. С. 163.

³ Козловский П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. С. 89.

 

 

на губерні. На чале гэтых адзінак стаялі генеральныя аканомы ці губерната-ры. Пры гэтых начальніках ствараліся і дзейнічалі галоўныя канцылярыі, у склад якіх уваходзілі асноўныя спецыялісты розных галін гаспадарання і прадстаўнікі кантрольных органаў.

Вышэйназваныя буйныя адзінкі гаспадарання ў сваю чаргу дзяліліся на драбнейшыя, якія атрымалі назву "ключ". Ключ аб'ядноўваў ад аднаго да не-калькіх фальваркаў (на чале яго стаяў аканом). Аканомы ж узначальвалі фальваркі. Фальварковае кіраванне абапіралася на адказных асоб сельскай адміністрацыі: войта, падвойта, лаўнікаў, дзесятнікаў¹.

Гаспадарчую дзейнасць уся кіруючая іерархія здзяйсняла згодна выда-дзеных і абавязковых да выканання інструкцый. Па зместу інструкцыі былі падобныя і акрэслівалі агульныя прынцыпы гаспадарання. Аўтары інструк-цый у першую чаргу звярталі ўвагу на неабходнасць укаранення і пашырэн-ня найноўшых і прадуктыўных метадаў вядзення гаспадаркі. Далей інструк-цыі акрэслівалі кола абавязкаў асобных ураднікаў, прынцыпы ўзаемаад-носін розных звенняў кіруючай іерархіі, парадак справаздачнасці, збору па-даткаў і г.д. Парушэнне прадпісанняў землеўладальнікаў магло прывесці да спагнання з парушальнікаў штрафаў, а то і да звальнення з займаемых пасад.

Кантралявалі выкананне інструкцый спецыяльныя рэвізоры (люстрата-ры, камісары), якія час ад часу аб'язджалі маёнткі. Пры гэтым яны ацэньвалі узровень гаспадарання, фармулявалі прапановы па яго паляпшэнню, зана-тоўвалі скаргі прыгонных падданых на адміністрацыю. Нярэдка дзейнасць рэвізораў станоўча адбівалася на эканамічным стане тых ці іншых уладан-няў. Бывалі выпадкі, калі кантралёрскія функцыі ўскладалі на сябе аванту-рысты, што вяло да драм у жыцці селяніна. Так, каб падарваць сярод пры-гонных давер да камісараў, арандатары ці адміністратары часам ішлі на пра-мое ашуканства. Напрыклад, у 1740 г. арандатар Крычаўскага староства Гдаль Іцкавіч абвесціў, што ва ўладанне прыбыў камісар Радзівілаў (фак-тычных гаспадароў) па прозвішчу Шыманскі. Ён, як запэўнівалася, меў на мэце выслухаць сялянскія крыўды і прапаноўваў падданым прад'явіць усе квітанцыі аб уплаце чыншу. Прыгонныя паверылі і аднеслі "княжацкаму рэвізору" звыш 200 тыс. квітанцый на ўжо выплачаны чынш. Калі ўся даку-ментацыя была сабрана, Шыманскі знік. Потым высветлілася, што на самай справе не камісарам Радзівіла быў так званы Шыманскі, а наймітам мясцо-вых часовых гаспадароў Крычаўскага староства. У выніку прыгонныя былі вымушаны ў другі раз плаціць грашовы падатак².

Амаль усе земляробчыя і часткова прамысловыя работы ў гаспадарцы феадала выконвалі сяляне-паншчыннікі са сваім інвентаром. Наёмная пра-ца была з'явай эпізадычнай, а колькасць працаўнікоў-наёмнікаў мізэрнай. У другой палове XVIII ст. у фальварках у сярэднім звычайна працавала 6-7 работнікаў па найму. Але ўжо сам факт іх выкарыстання быў сімптаматыч-ны, бо азначаная колькасць наймітаў давала фальварку каля 2 тыс. дзён у год адносна высокай па сваёй вытворчасці працы. Гэта практычна прыраўніва-лася да адбывання двухдзённай паншчыны на працягу года 20 сялянскімі гаспадаркамі³. Так што эфектыўнасць наёмнай працы сведчыла сама за сябе.

________________

¹ Козловский П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. С.99—101; Похилевич Д.Л. Крестьяне Белоруссии и Литвы во второй половине XVIII в. С. 167-168.

² Мялешка В.І., Лойка П.А. Паўстанне сялян пад кіраўніцтвам Вашчылы. С. 24.

³ Похилевич Д.Л. КрестьянеБелоруссии и Литвы во второй половине XVIII в.С. 163-176.

 

 

Менавіта наёмная праца выступа-ла як вядучы прынцып у арганізацыі прамысловай вытворчасці. Аплата наёмнага работніка ажыццяўлялася ці грашыма, ці прадуктамі харчаван-ня. Пры гэтым улічваліся ступень кваліфікацыі работніка і аб'ём выкана-най працы. Паступова да канца XVIII ст. наёмная праца пачынае практыкавац-ца і ў земляробстве. У тых маёнтках, дзе дакументы рэгіструюць падобныя факты, прыкметна мяняецца і арсенал сельскагаспадарчай тэхнікі. На змену руцінным, часта драўляным баронам, сохам, косам прыходзяць бясколавыя плугі, жалезныя бароны, механічныя веялкі. Усё большая ўвага ў перада-вых гаспадарках звяртаецца на прымяненне найноўшых агратэхнічных прыёмаў¹.

Рыначныя сувязі. Дакументаль-ныя крыніцы сведчаць аб даволі цес-най сувязі феадальнай гаспадаркі як з унутраным, так і са знешнім рынкамі. Пры гэтым геаграфічныя рэгіёны мелі свае асаблівасці. Заходнія і цэнтраль-ныя землі былі болын звязаныя непасрэдна са знешнімі рынкамі. На ўсходзе ж ва ўмовах адносна невялікіх плошчаў панскіх ворных зямель феадал не мог абысціся без унутранага рынку, пры гэтым не адмаўляючыся ад знешне-рыначнай дзейнасці.

У канкрэтных лічбах і прыкладах гэта выяўлялася наступным чынам. На долю буйных прыватнаўласніцкіх гаспадарак у 80—90-х гг. XVIII ст. прыходзілася 66,9 % усяго збожжавага экспарту ВКЛ². Пераважная боль-шасць магнацкіх маёнткаў Заходняй Беларусі выкарыстоўвала нёманскі водны шлях для дастаўкі жыта ў Крулявец. Паўднёва-заходняя частка Бел а-русі (Берасцейшчына) мела адпрацаваны шлях для сплаву збожжа па Бугу і яго прытоку Нараву ў польскія гандлёвыя цэнтры Гданьск і Эльблонг. За-ходнедзвінскі гандлёвы шлях цераз Рыгу ў Заходнюю Еўропу больш выка-рыстоўваўся не для хлебнага, а для ляснога экспарту. Менавіта па ім з паўночна-заходніх раёнаў Беларусі ішлі на знешні рынак лес, прадукты ле-саперапрацоўкі, пянька, ільняное семя³.

3 захаду землеўладальнікі імпартавалі як рэчы асабістага карыстання, так і тавары масавага попыту і вытворчага прызначэння. Прычым апошнія артыкулы імпарту былі куды больш значныя, чым першы. Так, у магнацкія маёнткі дастаўляліся соль, жалеза, свінец, катлы, шкло і іншыя тавары⁴.

______________

 

¹ Козловский П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. С. 40-41.

² Там жа. С. 92.

³ Там жа. С. 92-93.

⁴ Там жа. С. 94.176

 

 

Безумоўна, феадальныя гаспадаркі заходніх і цэнтральных раёнаў Бела-русі не маглі абысціся без унутранага рынку, куды яны пастаўлялі прадук-цыю фальваркаў, прамысловых прадпрыемстваў і дзе ў сваю чаргу набывалі неабходныя для гаспадарання тавары (цэгла, вапна, шкло, лесаматэрыялы, жалеза, цукар і г.д.).

Аднак больш інтэнсіўна абмен таварамі на мясцовых рынках, у які былі ўцягнуты феадальныя гаспадаркі, ажыццяўляўся на ўсходніх беларускіх тэ-рыторыях. Там, на штотыднёвых таргах і кірмашах у гарадах і мястэчках, не-пасрэдна ў сваіх дварах феадалы рэалізоўвалі звыш 50 найменняў тавару. У іх лік уваходзілі жыта, пшаніца, ячмень, авёс, грэчка, агуркі,капуста, ка-ноплі, пянька, хмель, алей, жывёла, птушка, яйкі, мяса-малочныя прадукты, мёд, піва, гарэлка, селядцы, соль, жалеза, цэгла і г.д.¹

Землеўладальнікі трымалі на асаблівым кантролі тыя галіны сваёй гас-падаркі, якія прыносілі значны прыбытак на ўнутраным рынку. Так, зерне-вая гаспадарка давала 80 % прыбытку ў маёнтках Марцыянава і Падбярэззе Віцебскага ваяводства. Тут адпаведна звярталася пільная ўвага на развіццё фальварка. У маёнтку Агінскіх Веляшковічы спецыялізаваліся на развя-дзенні і пастаўцы на мясцовы рынак прадукцыі жывёлагадоўлі, садаводства і агародніцтва².

Нельга змяншаць значэнне і знешняга гандлю ў функцыяніраванні феа-дальнай гаспадаркі ўсходу Беларусі. Ён быў дастаткова насычаны і шмат-вектарны. Аналіз дакументальнага матэрыялу дазваляе канстатаваць факт актыўнасці знешнегандлёвай дзейнасці буйных землеўладальнікаў у роз-ных напрамках. Адным з іх быў гандаль з Расіяй. Тут беларускі феадал ці яго агент выступаў хутчэй за ўсё ў якасці перакугішчыка. На расійскім рынку скупаліся зерне, пянька, лён, каноплі. Болыпай часткай гэты тавар перапра-даваўся гандлярам у прыбалтыйскіх партах. Набытая на ўсходзе сыравіна ў нейкай ступені абслугоўвала прамысловыя прадпрыемствы Усходняй Бе-ларусі. Некаторыя рэчы на расійскіх рынках беларускія феадалы закуплялі для ўласнага ўжытку. Гэта футры, шаўковыя тканіны, вырабы з золата³.

Даволі стабільнымі былі гандлёвыя сувязі з паўднёвымі ўкраінскімі зем-лямі. На рынках Нежына, Старадуба, Кіева збывалася галоўным чынам пра-дукцыя лясных промыслаў і збожжа. 3 Украіны на беларускія землі дас-таўлялася звычайна соль і пераганялася жывёла⁴.

Пэўнае месца ў рыначных сувязях буйнапамеснай гаспадаркі Усходняй Беларусі займаў гандаль з Гданьскам. Высокія цэны на сельскагаспадарчую прадукцыю ў гэтым буйнейшым балтыйскім гандлёвым цэнтры рабіў вы-гадным, нягледзячы на значныя транспартныя выдаткі, экспарт туды пянькі, паташу, алею. Асноўнымі пастаўшчыкамі таварных партый у гэтым напрамку выступалі буйныя землеўладальнікі - Сапегі, Радзівілы, Агінскія. Так, фактычныя ўладальнікі Гомельскага староства Радзівілы ў 1771 г. вы-везлі ў гданьскі порт 4192 кварты (2934 л) алею. 3 Гданьска феадалы імпар-тавалі розныя тканіны, вырабы з фарфору, зброю, прадметы раскошы.

Аднак найбольш развітымі былі гандлёвыя сувязі феадальных гаспада-рак Усходняй Беларусі з іншымі балтыйскімі цэнтрамі - Рыгай і Кру-

_______________

 

⁴ Там жа. С. 94.

¹ Мелешко В.И. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии. С. 180.

² Там жа.С. 184-187.

³ Там жа.С. 193-194.

⁴ Там жа.С. 195-197.

 

 

ляўцом. У гэтыя парты адсюль экспартавалася не зерне, як з бужска-нёман-скага басейна, а пянька, каноплі, ільносемя, паташ, алей, лесаматэрыялы. Так, уладальнік Дубровенскага графства Сапега ў 1764 г. прадаў у Кру-ляўцы пянькі на суму 16 413 тынфаў (тынф - 1 злоты 8 грошаў), канапель -на4465 тынфаў. Гаспадар Шклоўскага графства Г.Сяняўскі за 6 гадоў збыў у Рызе 41 233 пуды пянькі і 9466 бочак канапель на агульную суму 294 900 злотых. Вялікімі партыямі ішлі вышэйзгаданыя тавары на рынкі Круляўца і Рыгі з Магілёўскай эканоміі, Быхаўскага і Копыскага графстваў, Чачэрска-га, Прапойскага, Крычаўскага старостваў і іншых буйных уладанняў Па-дняпроўя¹.

Такім чынам, феадальная гаспадарка другой паловы XVIII ст. на бела-рускіх землях уяўляла сабой шматгаліновы гаспадарчы комплекс, дзе побач з сельгасвытворчасцю ўкараняліся перапрацоўчыя промыслы, развівалася мясцовая прамысловасць. Феадальная гаспадарка забяспечвала сваю пры-бытковасць і мела стымул для далейшага развіцця праз інтэнсіўныя гандлёвыя сувязі з мясцовым, а найбольш са знешнім рынкам.