Літаратура. У другой палове XVIII ст. у Беларусі актыўна распаўсюджваліся рацыя-налістычныя ідэі Асветніцтва, якія ахоплівалі розныя сферы - грамад-ска-палітычную і

 

У другой палове XVIII ст. у Беларусі актыўна распаўсюджваліся рацыя-налістычныя ідэі Асветніцтва, якія ахоплівалі розныя сферы - грамад-ска-палітычную і філасофскую думкі, мастацтва, літаратуру. Вялікую ціка-васць выклікала тут творчасць заходнееўрапейскіх, польскіх, рускіх ас-ветнікаў. Так, творы французскіх аўтараў, надрукаваныя ў польскіх ча-сопісах "МопіСог" і "2аЬа\уу ргуіетпе і рогуіесгпе", чыталі ў Менску і Наваг-радку³. У Клімавіцкім павятовым вучылішчы меўся поўны камплект эн-цыклапедыі Д.Дзідро, розныя выданні Ф.М.Вальтэра, Ж.-Ж.Русо⁴. Яны знаёмілі чытачоў з вольнадумствам, атэізмам і матэрыялізмам, насуперак сярэднявечнай схаластыцы неслі рацыяналізм і прыродазнаўчыя веды.

Сугучнымі з гістарычнымі рэаліямі (эканамічнае ажыўленне, на-стойлівыя пошукі выйсця з зацяжнога крызісу, рэформы ў грамадскай дум-цы) былі ідэі польскіх мысліцеляў С.Канарскага, Г.Калантая і інш.

У апошняй чвэрці XVIII ст. усё больш пашыраліся прынцыпы, на якіх будавалася руская асвета. Творамі А.Радзішчава, М.Ламаносава, Я.Казель-скага ўкамплектоўваліся мясцовыя бібліятэкі народных вучылішчаў⁵. Яны знаходзілі сваіх прыхільнікаў і паслядоўнікаў на беларусіх землях: К.Нарбут, М.Пачобут-Адляніцкі, М.Карповіч, С.Маймон і іншыя ў сваіх творах, многія з якіх межавалі з публіцыстыкай, мастацкай прозай⁶, сцвяр-джалі "прыродную" роўнасць усіх людзей, выступалі за рэформы, асуджалі бесчалавечнасць. Нягледзячы на пэўную абмежаванасць поглядаў, кожны з іх па-свойму садзейнічаў пашырэнню асветніцкіх ідэй, увасабленню новага чалавека - грамадзяніна і патрыёта.

_______________

 

¹ Kurdybach L. Kurja rzymska wobec Komisji Edukacji Narodowej w Latach 1777-1789. Krakow, 1949. S. 31-32; Pidlubczak-Majerowich M. Bazyliane w Koronie I na Litwie… Warszawa…, 1986. S. 11-29.

² Лотман Ю.М. Слово и язык в культуре Просвещения // Век Просвещения: России и Франция.М., 1989. С. 6-18.

³ Szarna Maria. Wolter w czanislawowskich. Krakow, 1963. S. 26.

⁴ МальдзісА.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. С. 231.

⁵ ДорошевичЭ.К. Философия эпохи Просвещения. Мн., 1971. С. 151.

⁶ Мальдзіс А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. С. 235.

 

 

У XVIII ст. складаны і ў той жа час з надзеяй на будучыню перыяд пера-жывала беларуская літаратура. Каталіцкая экспансія і паланізацыя мясцо-вых культурных слаёў насельніцтва стала прычынай таго, што беларуская мова з другой паловы XVII ст. пачала выцясняцца з літаратурнага ўжытку. Выведзеная з афіцыйнага ўжывання, пазбаўленая сваёй нацыянальнай моўнай асновы, яна ў XVIII ст. пачала фалькларызавацца. Тым не менш но-выя мастацкія формы і ідэі неслі творы тагачасных пісьменнікаў, ураджэн-цаў Беларусі, якія пісалі і друкаваліся на іншых мовах, пераважна польскай: Ю.Нямцэвіча і А.Нарушэвіча (пачынальніка польскага класіцызму), Ф.Князьніна, які стаяў каля вытокаў польскага сентыменталізму, драматур-га і публіцыста Ф.Багамольца, пісьменніка і вучонага-славіста С.Богу-ша-Сестранцэвіча, вядучага прадстаўніка польскага сентыменталізму Ф.Карпінскага і інш.

Польская, лацінская, стараславянская, французская, а з 70-х гг. руская і іншыя мовы адлюстроўвалі літаратурнае шматгалоссе Беларускага краю. I толькі ўласна беларуская літаратура знаходзілася на ўзроўні "плебейскай" -рукапіснай і ананімнай¹. Беларускія творы займалі ў XVIII ст. яшчэ меншае месца, чым у папярэднія часы.

Асноўнай літаратурнай мовай тагачаснай Беларусі была польская - дзяр-жаўная мова Рэчы Паспалітай. Часта ў адпаведнасці з "моўным раздваеннем" у польскамоўныя творы ўкраплялася беларуская гаворка. На ёй, як правіла, размаўлялі персанажы, якія прадстаўлялі "просты люд". Творы, народжаныя на беларускіх землях, былі насычаны адценнямі мясцовай рэчаіснасці, зразу-мелымі і распаўсюджваліся не толькі сярод шляхты, але і сярод сялянства. Менавіта яно заставалася прадаўжальнікам лепшых народных традыцый і не-сла іх у творах вуснай паэтычнай творчасці, іншых формах, якія сталі жыва-творнай глебай для нараджэння новай беларускай літаратуры.

Асаблівасці развіцця беларускай літаратуры ў другой палове XVIII ст. Глыбінныя працэсы, звязаныя з абміршчэннем і дэмакратызацыяй белару-скай літаратуры, выклікалі яе жанрава-відавое абнаўленне. У прозе, як і ў папярэдні час, пераважалі парадыйна-сатырычныя творы, дзе разам з рэлігійным вальнадумствам і антыклерыкалізмам спалучылася крытыка тых ці іншых рыс тагачаснага грамадства ("Прамова русіна", "Другая прамо-ва русіна" і інш.). У 50-60-я гг. XVIII ст. у Жыровіцкай калегіі ўзніклі поль-ска-беларускія арацыі, вытраманыя ў духу новых асветніцкіх прынцыпаў.

Дамінуючымі жанрамі ў другой палове XVIII ст. сталі паэзія і драма-тургія. Народна-паэтычная творчасць, дзе здаўна бытавалі жартоўныя тво-ры, сатырычныя песні, казкі, анекдоты і інш., уздзейнічала на развіццё ў гэты час бурлескнай і парадыйнай вершаванай паэзіі. Строга вытрыманыя ў рэлігійным тоне калядныя і велікодныя песні дапаўняліся жартоўнымі вер-шамі. Праз увядзенне свецкіх элементаў у творы рэлігійнага зместу аўтары ажыўлялі тэматыку, прызвычайвалі яе да рэчаіснасці, звязвалі з народным жыццём і побытам. Прыкладам таму з'яўляецца калядны верш "У Віфлееме, доме ўбогім". У выніку пераасэнсавання вядомых сюжэтаў з'яўляліся тво-ры, у якіх захаваліся толькі традыцыйныя біблейскія імёны, але якія былі цалкам пазбаўлены рэлігійнага зместу. У такія творы ўводзілася шмат эле-ментаў гутарковай мовы. Так, у травесційным "Уваскрэсенні Хрыстовым" біблейскія персанажы нагадвалі простых людзей з чалавечымі недахопамі, слабасцямі. Элементы камізму дасягаюцца шляхам спалучэння высокіх слоў малітвы з будзённым зместам у калядцы "Таго дня вельмі слаўнога". Бурлескная паэзія адыграла станоўчую ролю ў станаўленні беларускай на-

_____________

 

¹ Гісторыя Беларускай ССР. Т. 1. С. 185.

 

 

цыянальнай літаратуры, бо менавіта яна ўвяла ў яе вобразы і сцэны з жыцця народа і тым самым злучыла барочныя і класіцысцкія традыцыі з фальклор-нымі.

Пра даволі высокі ўзровень тагачаснай грамадскай і эстэтычнай думкі сведчаць творы сатырычна-палітычнай накіраванасці. Аб'ектамі сатыры станавіліся падзеі вялікай еўрапейскай палітыкі ("Указ гарачы", "Праект", "Як расплакаўся что пруськой король", "Разгавор імператрыцы з Інгельшт-ромам"). Аўтарства іх невядома, але па моўных асаблівасцях можна мерка-ваць, што аўтар твора - ураджэнец беларускіх зямель.

Найбольшым дасягненням палітычнай паэзіі другой паловы XVIII ст. можна назваць "Песню беларускіх жаўнераў 1794 г.", якая па сваёй эстэтыч-най сістэме і мове належыць да новай літаратуры. Твор з'явіўся першым у беларускай паэзіі непасрэдным зваротам да народных мас "узяць у рукі косы ды янчаркі", выступіць супраць прыгнятальнікаў.

Рысы старой і новай беларускай літаратуры своеасабліва спалучыліся ў "Камедыі" (1787) прафесарарыторыкі і паэтыкі Забельскай калегіі К.Мара-шэўскага. Рэалістычнае адлюстраванне ўмоў жыцця, сацыяльнага ста-новішча сялянства і ў рэшце рэшт каларытная, па-народнаму вобразная мова яе галоўнага персанажа Дзёмкі ставяць твор К.Марашэўскага ў шэраг найлепшых здабыткаў беларускай драматургіі.

Пачэснае месца ў літаратурным жыцці Беларусі другой паловы XVIII ст. заняла польска-беларуская пераробка камедыі Ж.Б.Мальера, камедыя вы-кладчыка той жа Забельскай калегіі М.Цяцэрскага "Доктар па прымусу"¹. Нягледзячы на тое што камедыя напісана ў асноўным па-польску, белару-ская яе частка з'явілася таленавіта напісаным у цэлым самастойным і арыгінальным творам. Мальераўскі сюжэт быў напоўнены беларускім кала-рытам, а герой-француз ва ўсім нагадваў мясцовых збяднелых шляхціцаў.

Лепшыя паэтычныя і драматычныя творы другой паловы XVIII ст. свед-чаць, што, нягледзячы на неспрыяльныя гістарычныя ўмовы, зацяжны крызіс беларускай літаратуры ва ўмовах знаходжання Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай паступова, пад плённым уплывам ідэй Асветніцтва, пераа-дольваўся. Новыя эстэтычныя вартасці, творчае выкарыстанне беларускага фальклору, станаўленне новых свецкіх дэмакратычных пачаткаў, звяртанне да жывой народнай мовы закладалі асновы для яе ажыўлення ў наступным, XIX ст.

Кнігадрукаванне. Пад уздзеяннем асветніцкіх ідэй развівалася друкар-ска-выдавецкая справа. У другой палове XVIII ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі існавала 12 друкарняў - па тры ў Гародні і Магілёве, адной - у Менску, Нясвіжы, Пінску, Полацку, Слоніме і Шклове².

Беларуская мова пад націскам каталіцкага ўплыву і палітыкі па-ланізацыі ў канцы Х^П-Х^Ш ст. пачала страчваць свае пазіцыі ў дзяр-жаўнай сферы, піто вяло да заняпаду беларускай пісьмовай літаратуры і кнігадрукавання. Кнігі ў другой палове XVIII ст. выдаваліся на старасла-вянскай, польскай, лацінскай, французскай, нямецкай, яўрэйскай і ў канцы стагоддзя - на рускай мовах.

У прадукцыі друкарняў усё большую ўдзельную вагу ў параўнанні з ча-самі контррэфармацыі займала свецкая літаратура (у той час яна складала

_____________

 

¹ Усікаў Я.Л. Беларуская камедыя. Мн., 1964. С. 15-20.

²Мальдзіс А.І. Кнігадрукаванне Беларусі ў XVIII ст. // Книга, библиотечное дело и библиография в Белоруссии. Мн., 1974. С. 131.

 

 

50 % усіх выданняў). Найбольш высокімі тыражамі - 7000 экземпляраў - выдава-лася вучэбная літаратура (буквары, гра-матыкі, слоўнікі)¹.

Лідэрам па колькасці выданняў з'яўлялася Гародзенская каралеўская друкарня, якая працавалаў 1775-1796 гг. Асновай яе паслужыла друкарня Вілен-скай езуіцкай акадэміі, перавезеная ў Га-родню падскарбіем Літоўскім А.Тызен-гаўзам пасля скасавання ордэна езуітаў. У друкарні працавала каля 30 чалавек, мела-ся ўласная майстэрня для адліўкі літар, выданні вызначаліся высокай якасцю дру-ку, паперы (яна завозілася ў асноўным з Прусіі), мастацкага афармлення.

Навуковыя адкрыцці ў прырода-знаўстве, дасягненні ў галіне гуманітар-ных ведаў непасрэдным чынам паўплы-валі і на тэматыку выданняў. У Гародзен-скай друкарні былі выдадзены "Флора Літвы" французскага натураліста, вучо-нага з еўрапейскім імем Ж.Э.Жылібера (1781), "Кароткі збор карфагенскай і егіпецкай гісторыі" Г.Барэцкага (1776), творы вядучых пісьменнікаў XVIII ст.: "Апісанне падарожжа з Варшавы да Білгарая" І.Красіцкага (1783), "Вяртанне з Варшавы ў вёску" Ф.Карпінска-га (1784), "Авантура кавалера па імені Фартунат, асобы нешчаслівай" І.Міцкевіча (1782) і інш. Сярод перакладаў на польскую мову выйшлі валь-тэраўскі "Задзіг" (1776), мальераўскі "Доктар па прымусу" (1783). Акрамя мноства афіцыйных дакументаў, у Гародзенскай друкарні пабачылі свет каля ІООкніг.

Цікавай з'явай у тагачасным культурным жыцці Беларусі былі поль-ска-"русінскія "Гродзенскія гаспадарчыя календары", якія друкарня выда-вала штогод. Гэты від выданняў падрыхтаваў не толькі глебу для перыядыч-нага друку, але і чытачоў будучых газет. Гродзенскія календары выходзілі да канца XVIII ст. часам тыражом да 8 тыс. экземпляраў². Яны ўтрымлівалі палітычныя звесткі, карысныя гаспадарчыя, медыцынскія, кулінарныя і касметычныя парады, факты з мясцовага жыцця, артыкулы аб адкрыццях у механіцы, астраноміі, геаграфіі, фізіцы, высмейвалі шарлатанства. Іх скла-дальнікі выступалі супраць сярэднявечнага цемрашальства і розных забабо-наў. Акрамя Гародні "кніжныя календары" ў 80-90-я гг. XVIII ст. выда-валіся на польскай мове ў Магілёве і Полацку.

На Гародзеншчыне ў маі 1776 г. пабачыла свет першае перыядычнае вы-данне на тэрыторыі сучаснай Беларусі - "Газета Гродзенска"³. На дзвюх яе

______________

 

¹ Голенченко Г.Я. Техника белорусского книгопечания ХУІ-ХУІІІ вв. // Материалы научной конференции. Мн., 1965. С. 156.

² Мальдзіс А.І. Календары, выдадзеныя ў Беларусі ў XVIII ст. // Книговедение в Белоруссии. Мн„ 1977. С. 65-68.

³ Zofeh Iezzy. Gazeta Grodzienska. 1776-1783. Rochnik historii czasopismeinnietwa polskiego. 1966. Z. 2. S. 5.

 

 

старонках фарматам 20 х 15 см на польскай мове змяшчаліся артыкулы пра найбольш значныя падзеі ў Рэчы Паспалітай, Расіі, Заходняй Еўропе, асвят-лялася мясцовае жыццё, друкаваліся аб'явы і паведамленні. Газета спраўна выконвала сваю асноўную функцыю - прадстаўленне аператыўнай інфар-мацыі і, галоўнае, ішла разам з часам. Упершыню на яе старонках чытач мог пазнаёміцца з крытычнымі матэрыяламі па надзённых грамадска-палітыч-ных праблемах (напрыклад, даведацца аб прыгнёце на захопленых Прусіяй польскіх землях)¹.

Пра дэмакратычны настрой выдання сведчыў той факт, што неаднойчы ў адрас газеты гучалі папрокі з боку караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Хутка па яго загаду была ўведзена пасада цэнзара, які пэўныя "ненадзейныя" артыкулы замяняў паведамленнямі з іншых вы-данняў. Апошні нумар газеты выйшаў 28 снежня 1780 г.

У канцы XVIII ст. у Гародні выходзілі яшчэ дзве газеты: у 1792 г. - "Веда-масці Гродзенскія" - орган Таргавіцкай канфедэрацыі і "Кур'ер Літоўскі" (1796-1797). На старонках гэтых выданняў змяшчалася інфармацыя аб падзеях у дзяржаве і горадзе, утрымліваліся матэрыялы аб знешніх зносінах краіны, палітычнай і эканамічнай сітуацыі ў Рэчы Паспалітай.

Асноўную ж інфармацыйную нагрузку неслі польскія газеты Рэдактарамі гэтых выданняў з'яўляліся ўраджэнцы беларускіх зямель-Ф.Багамолец, А.Нарушэвіч і С.Лускін. Акрамя іншых матэрыялаў гэтыя выданні ўтрымлівалі і паведамленні з Беларусі.

Перыядычныя выданні другой паловы XVIII ст. Адыгралі выключна важную ролю ў павышэнні культурнага ўзроўню грамадства. Дзякуючы ім чытач атрымліваў аператыўную і даступную інфармацыю, пашыраўся яго кругагляд, больш актыўнымі станавіліся зносіны з іншымі прадстаўнікамі беларускай культуры.

Асобае месца ў беларускім кнігадрукаванні належыць прыватным дру-карням. Дзейнасць некаторых з іх была кароткачасовай з-за слабага развіцця выдавецкай справы, адсутнасці дзяржаўнага кніжнага гандлю, на-рэшце, перашкод з боку ўлад. Так, у 1796 г. выйшаў указ Кацярыны II аб за-крыцці вольных, г.зн. прыватных, друкарняў. Тым не менш дзякуючы пры-ватнаму кнігавыданню ў Беларусі з’явіліся кнігі па айчыннай гісторыі, ме-дыцыне. Часта ў ролі выдаўцоў выступалі аўтары ўласных твораў, якія мелі на мэце хутчэй асветніцкія, чым камерцыйныя, інтарэсы. Так, прыватнай Гародзенскай друкарняй М.Тамашэўскага была выдадзена ў 1798 г. на поль-скай мове “міфалагічна-гістарычная” трагедыя “Ахвяра Мінервы”, напіса-ная самім уладальнікам друкарні.

3 1774 г. да канца XVIII ст. Дзейнічала Магілёўская прыдворная друкар-ня, якая належала каталіцкаму арцыбіскупу, пісьменніку і вучона-му-славісту Станіславу Сестранцэвічу. У 1786 г. тут выдадзены трактат вя-домага палітычнага і грамадскага дзеяча Ф.Пракаповіча “ Аб паэтычным ма-стацтве”². Кніга ўключала лекцыі, прачытаныя ім у 1705 г. у Кіева-Магілян-скай акадэміі. Усяго ў друкарні было выдадзена 50 кніг. Акрамя таго, тут вы-ходзілі на польскай мове “Беларускія календары” і “Календары для белару-скага намесніцтва”.

______________

 

¹ Мальдзіс А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. С. 243.

² Кніга Беларусі 1517-1917. Зводны каталог. Мн., 1986.

 

 

У Нясвіжскай друкарні Радзівілаў у 1750-1791 гг. выйшлі з друку каля 64 кніг. Пераважала рэлігійная літаратура, сярод іншых выданняў вядомы панегірычныя вершы і прамовы, творы антычных аўтараў, падручнікі.

Працы па трыганаметрыі і гігіене выходзілі ў канцы XVIII ст. у Шклоўскай прыватнай друкарні асветніка і мецэната І.Цэйтліна¹.

Універсальны характар кніжнай прадукцыі прыватных друкарняў са-дзейнічаў пашырэнню сферы распаўсюджання кнігі, стымуляваў дзейнасць творчай інтэлігенцыі.

Не абмяжоўваліся выключна рэлігійнай літаратурай у другой палове XVIII ст. царкоўныя друкарні. Пераважна свецкую накіраванасць мела Магілёўская друкарня Рымска-каталіцкай кансісторыі. Патрэбам ка-таліцкай царквы былі падпарадкаваны толькі асобныя выданні - штогадо-выя календары, або дырэкторыумы, каталогі асоб каталіцкай іерархіі. На ру-скай мове тут выйшла першая на тэрыторыі Беларусі кніга грамадзянскага друку "Кацярыны II пастановы для кіравання губерняй" (1777)².

Далучэнне ў другой палове XVIII ст. беларускіх зямель да Расійскай імперыі прывяло да значных пераўтварэнняў ў кнігадрукаванні: зацвярджа-ецца грамадзянскі шрыфт, кірылічныя выданні грамадзянскага друку выда-валіся ў мясцовых друкарнях на аснове расійскіх законаў і адпаведных прывілеяў аб кнігадрукаванні. Нарускай мове было выдадзена 11 кніг, у тым ліку "Словарь юрнднческнй" Ф.Ланганса (Полацкая езуіцкая друкарня, 1791), "Похвальная песнь прн возшествнн напрестол Павла I" (Віцебск, 1799) і інш.

У 1799 г. у Менскай губернскай друкарні³ выйшаў навучальны дапа-можнік "Лёгкі спосаб навучыцца чытаць па-руску і па-польску". Гэта было першае беларускае выданне падручніка грамадзянскага друку, які змяшчаў тэксты на рускай мове.

Пра тое, што разам з легальнымі выданнямі з'яўляліся і патаемныя, свед-чыла асобая пільнасць з боку ўлад. "Універсал паліцэйскай камісіі ВКЛ" ад 13 сакавіка 1794 г. прадугледжваў утварэнне асобай цэнзурнай камісіі для разгляду ўсіх кніг, якія выходзілі ў гарадах Заходне-Рускага краю. Універ-сал прадпісваў лічыць забароненымі "все вообше кннгн, не согласные с уче-том католнческой церквн н местнымн народнымн обычаямп". Асобы, якія займаліся распаўсюджваннем забароненых кніг, плацілі штраф у памеры 100 злотых на першы раз і пазбаўляліся волі - у другі⁴.

3 развіццём кнігадрукавання самым непасрэдным чынам звязана і мас-тацтва кніжнай графікі. Скураныя цісненыя пераплеты, асобныя лісты з ба-гата гравіраваным арнаментам, застаўкі, канцоўкі, заглаўныя буквіцы, шрыфты - усё гэта з'яўлялася выразным паказчыкам развіцця культуры кнігі і выдавецкай справы ўвогуле.

У 1747 і 1751 гг. у Нясвіжы быў выдадзены Марцінам-Францішкам Вабе радаслоўны альбом княжацкага роду Радзівілаў за 400 гадоў. На прыкладзе гэтага выдання, мастаком-афарміцелем якога з'яўляўся Гірш Лейбовіч, ураджэнец Нясвіжа, можна сцвярджаць, што тэхніка гравіраваль-нага мастацтва ў Беларусі дасягнула ў сярэдзіне і другой палове XVIII ст. высокага ўзроўню.

_______________

 

¹ Цинберг С. Шклов и его «просветители» конца XVIII в. // Еврейская старина. 1928. Т. 12. С. 17-44.

² Кніга Беларусі 1517-1917. Зводны каталог.

³ 3аснавана ў 1797 г. Мела статус казённа-камерцыйнага прадпрыемства, належала губернскаму праўленню.

⁴ АВАК. Вильня, 1879. Т. 10. С. 553-556.

 

 

Асветніцтва з яго гістарычным ап-тымізмам, павагай да чалавека, яго твор-часці, думак аказала дабратворны ўплыў і з'явілася стымулюючым фактарам для развіцця кнігадрукавання ў Беларусі. Кніга ўваходзіла ў жыццё людзей, у іх свядомасць як факт выключнай важнасці. Гэтым было абумоўлена далейшае інтэлектуальнае развіццё грамадства і рост яго цікаўнасці да іншых галін культуры.