Гарады i мястэчкі

Агульнае становішча, катэгорыі, адміністрацыйныя i грамадскія функцыі гарадоў i мястэчак. Асноўныя зрухі ў жыцці беларускіх гарадскіх паселішчаў канца XVIII - 50-х гг. XIX ст. звязаны са змяненнем ix адміністрацыйнага статуса. Адпаведна законам Расійскай імперыі яе гарады падзяляліся на губернскія, павятовыя i так званыя заштатныя. У залежнасці ад катэгорыі горад атрымліваў адпаведную сістэму гарадскога кіравання i належны статус.

Шматлікія змены ў адміністрацыйным дзяленні беларускіх зямель вялі да істотных перамен у становішчы беларускіх гарадоў. Браслаў, Брэст, Мсціслаў i Навагрудак атрымалі статус павятовых гарадоў. Старажытны Полацк i Слонім, першапачаткова выдзеленыя як губернскія, у хуткім часе таксама апынуліся сярод павятовых. Нясвіж нядоўга прабыў павятовым горадам i перайшоў у разрад заштатных.

Захавалася значэнне Вільні як агульнага цэнтра Беларусі i Літвы. Гэтаму садзейнічаў статус Віленскага генерал-губернатарства, сканцэнтраванне там адміністрацыйнай улады i культурнага жыцця.

Натэрыторыі Беларусі царызм сустрэўся саз'явай, не вядомай расійскаму гарадскому жыццю з канца XVII ст., - існаваннем прыватнаўласніцкіх гарадоў. Захоўванне часткі беларускіх гарадоў i большасці беларускіх мяс­тэчак у прыватнай уласнасці было адметнай рысай беларускай гісторыі. Спробы прыватных уладальнікаў, у асноўных новых, з вышэйшых колаў расійскага дваранства, наладзіць эканамічнае жыццё падуладных гарадскіх пунктаў мелі частковы поспех (Крычаў, Чачэрск, Шклоў). Выключэннем з'яўляўся толькі Гомель¹.

Царскія ўлады праводзілі палітыку выкупу ў казну прыв&тнаўласніцкіх гарадоў, у першую чаргу тых, якія сталі афіцыйнымі адміністрацыйнымі адзінкамі. Гэта не заўсёды супадала з інтарэсамі ix уладальнікаў, якія імкнул іся захаваць магчымасць выкарыстоўваць феадальныя метады эксплуатацыі падуладных гараджан, што адмоўна адбівалася на гарадскім жыцці.

Як правіла, казна пры выкупе кампенсавала былому ўладальніку горада суму прыбытку ад яго. Да канца 30-х гг. XIX ст. толькі пяць з 43 гарадоў Беларуci заставаліся прыватнаўласніцкімі. У 1843 г. былi выкуплены Ашмяны, у 1846 г. - Слуцк, у 50-х гг. - Друя, Сянно i Нясвіж.

Разам з гарадамі істотную ролю ў эканамічным жыцці Беларусі адыгрывалі мястэчкі. Ад вёсак ix адрознівала права на вядзенне гандлю, рамёстваў i

_____________

¹ Кіштымаў A. Гомельскі маёнтак графа М.П.Румянцава: вопыт гаспадарання // Беларускі гістарычны часопіс. 1995. №1. С. 20-27.

129

кірмашную дзейнасць: ад гарадоў - адсутнасць сістэмы гарадскога самакіра-вання i гарадскіх правоў для местачковага насельніцтва.

Па рысах свайго эканамічнага жыцця мястэчкі некалькі нагадвалі велікарускія слабоды i пасады. Істотнай розніцай было тое, што болышасць беларускіх мястэчак знаходзілася ў прыватнай уласнасці памешчыкаў, улада якіх падмяняла ўсе спецыфічныя адміністрацыйныя гарадскія ўстановы.

У параўнанні з гарадамі мястэчкі наогул не адыгрывалі адміністрацыйнай ролі, значна саступалі ім па развіццю прамысловасці. Разам з тым местачковае рамяство ў агульным выглядзе магчыма параўнаць з гарадскім, а гандлёвае значэнне шэрагу мястэчак не толькі не саступала гарадам, a іншы раз i пераболынвала памеры гарадскога гандлю (напрыклад, у такіх мястэчках, як Бешанковічы, Зэльва, Прыборава, Свіслач, Стоўбцы, Целяханы).

Гарадское насельніцтва.Сярод гарадскіх жыхароў сустракаліся прад-стаўнікі практычнаўсіх саслоўяў феадальнага грамадства. У табл. 5 адлюстравана сацыяльная структура гарадскога насельніцтва беларуска-літоўскіх губерняў (паводле даных адміністрацыйнага ўліку)¹.

Табліца 5. Сацыяльная структура гарадскога насельніцтва беларуска-літоўскіх губерняў

ГГод	Дваране, %	Духавен-ства, %	Грамадзяне, %	Вайскоўцы, %	Сяляне, %	Разначынцы, %	Усяго, тыс. чалавек
	7,6(5,1)	1,5(2,4)	82,1 49,6)	1,4 (7,8)	5,4 (27,9)	2,0 (7,1)	191,7
	5,9 (5,2)	1,3(1,6)	74,5 54,7)	12,3 (14,1)	2,5 (20,2)	3,5 (4,2)	495,8

Існаванне купцоў i мяшчан было самым непасрэдным чынам звязана з гарадскім жыццём i нарождана ім. Менавіта яны складалі той пласт гарад­скога насельніцтва, які называўся "грамадзяне" або "гарадское грамадзянст-ва". Грамадзяне, хаця i не з'яўляліся самымі высокімі па свайму статусу сярод усіх катэгорый насельніцтва, што пражывалі ў гарадах, тым не менш вызначалі лад гарадскога жыцця.

У цэлым удзельная вага гарадскога насельніцтва ў беларускіх губернях была прыкладна ў паўтара раза вышэй, чым па ўсёй еўрапейскай частцы Расійскай імперыі. Аднак гэта не сведчыла аб больш высокім узроўні ролі гарадоў у беларускай эканоміцы, а гарадскога насельніцтва - у грамадскім жыцці. Колькасць беларускіх грамадзян складалася ў асноўным за кошт мяшчанства, а купецкая праслойка была нязначнай, намнога ніжэйшай, чым агульны паказчык па Еўрапейскай Расіі². Гэта звязана з тым, што фарміраванне гарадскога насельніцтва Беларусі ішло не столькі шляхам эканамічнага развіцця гарадскога жыцця, колькі з'яўлялася вынікам юрыдычна-адміністрацыйнага прымусу з боку царскіх улад, адлюстраванага ў сістэме абмежаваных законаў для яўрэйскага насельніцтва.

Працэс вымывания оеларускага i наогул хрысціянскага насельніцтва гарадоў Беларусі, які пачаўся яшчэ ў Рэчы Паспалітай, працягваўся. Так, у Мінскай губерні ў 1803 г. сярод насельніцтва мужчынскага полу куп-

_______________

¹ Миронов Б.Н. Русский город в 1740-1860-е годы: демографическое, социальное и экономическое развитие. Л., 1990. С.258 (у дужках дадзены адпаведныя лічбы па ўсёй еўрапейскай частцы Расійскай імперыі).

²Рындзюнский П.Г. Городское гражданство дореформенной России. М, 1958. С.296.

130

цоў-хрысціян налічвалася 297 чалавек, купцоў-яўрэяў - 248, мяшчан i цэхавых адпаведна - 9367 i 13 989 чалавек¹. Паводле даных 10-й рэвізіі (1857) у гэтай губерні з 2946 асоб купецкага звання было 2627 (89 %) яўрэяў. У1860 г. у дзесяці павятовых гарадах Мінскай губерні з 395 купецкіх крам яўрэі валодалі 377, з 1325 мяшчанскіх крам - 1249². Падобнае становішча назіралася i ў іншых беларускіх гарадах.

Новыя змены ў нацыянальным складзе насельніцтва беларускіх гарадоў звязаны са з'яўлекнем пласта рускага насельніцтва - чыноўніцтва, афіцэрства, часткі дваранства i асобных прадстаўнікоў купецтва. Але спробы ца-рызму русіфікаваць беларускі горад асаблівага поспеху не мелі. Новыя ўладальнікі маёнткаў, як правіла, нядоўга затрымліваліся на беларускай зямлі. "Добранадзейных" рускіх чыноўнікаў катастрафічна не хапала. Вайскоўцы не з'яўляліся пастаянным гарадскім насельніцтвам i перамяшчаліся разам з войскамі. Шэраг указаў (ад 17 ліпеня 1832 г., 3 жніўня 1834 г., 24 снежня 1841 г., 28 сакавіка 1849 г.), накіраваных на прыцягненне на беларускія землі рускага i ўкраінскага купецтва, таксама не меў поспеху.

Нягледзячы на юрыдычную абарону i наяўнасць саслоўных правоў, становішча купецтва нярэдка знаходзілася ў залежнасці ад стаўлення да ix прадстаўнікоў мясцовых улад. Асабліва яскрава гэта праяўлялася ў адносінах да асоб, якія перайшлі ў купецтва з ніжэйшых саслоўяў.

Нярэдка яшчэ больш пакутвалі ад самавольства мясцовых улад мяшчане. Нездарма 22 лютага 1860 г. з'явіўся указ "О воспрещении подвергать, без судебного приговора, телесному наказанию однодворцев и граждан Запад­ных губерний".

Гараджане былі замацаваны за пэўным горадам i ix пераезд у іншы горад быў звязаны з працяглай i цяжкай працэдурай. Гэта значна абмяжоўвала вядзенне гандлёва-эканамічнай дзейнасці. Для атрымання пашпарта, які дазваляў часовае адбыццё з горада, гараджанін павінен быў заплаціць цалкам за ўвесь тэрмін адлучкі грашоаыя подаці, дзяржаўныя i мясцовыя. Такім чынам, стваралася супярэчнасць паміж правам купцоў вышэйшых (1-й i 2-й) гільдый на вольны гандаль ва ўсіх гарадах Расійскай імперыі i ix звязанасцю з пашпартнай сістэмай.

Аднак, нягледзячы на шматлікія абмежаванні, юрыдычна i фактычна правы гарадскога насельніцтва забяспечваліся значна лепш, чым правы ся-лян, асабліва сялян прыгонных. Галоўнае - прызнавалася недатыкальнасць нерухомай i рухомай маёмасці купцоў i мяшчан.

Гарадское самакіраваіше. Надаткі i павіннасці гараджан. У XVIII ст. дастаткова выразна выяўляецца анахранізм сярэдневяковага магдэбургскага права, якое працягвала дзейнічаць у большасці беларускіх гарадоў. Магдэбургскае права, якое існавала на беларускіх землях яшчэ з канца XIV ст., не адпавядала сацыяльна-эканамічным патрабаванням новага часу i не магло вывесці беларускія гарады з працяглага перыяду заняпаду, які пачаўся ў другой палове XVII ст. У спробах мадэрнізаваць Рэч Паспалітую яе ўлады ішлі па шляху адмены магдэбургскага права. 3 1776 г. яно захавалася толькі ў некаторых дзяржаўных беларускіх гарадах: Брэсце, Ваўкавыску, Гродне, Лідзе, Мінску, Мазыры, Навагрудку i Пінску.

Новыя расійскія ўлады ў адносінах да юрыдычнага становішча гарадоў i гараджан праводзілі даволі запаволеную i непаслядоўную палітыку, у кан-

_____________

¹ Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украіны (далей - ЦДГА Украіны), ф.533, воп. 1, спр. 1676, арк.З.

² Зеленский И. Минская губерния. СПб., 1864. 4.2. С.289.

131

чатковым выніку накіраваную да уніфікацыі беларускага гарадскога самакіравання з агульнарасійскім. Гэта адбывалася на падставе "Жалованной грамоты на права и выгоды городам Российской империи" 1785 г. Разам з тым пры другім падзеле Рэчы Паспалітай Кацярына II распарадзілася ў сваім указе ад 8 кастрычніка 1792 г.: "Города оставить на своих правах и при­вилегиях на первый случай и каждому из них не препятствуйте просить нас о подтверждении оных".

Насельніцтва беларускіх гарадоў выступала прыхільнікам ураўноўван-ня ў правах з гараджанамі расійскіх губерняў, таму што ix становішча i эканамічныя інтарэсы яўна прайгравалі пры захаванні старой, сярэдневяковаи юрысдыкцыі i сістэмы гарадскога самакіравання. Вядома, напрыклад, што жыхары Мінска i ад ix імя "ўсе астатнія Мінскай губерні купцы i мяшчане" прасілі распаўсюдзіць на ix агульнарасійскія парадкі. У пачатку XIX ст. ix просьбу падтрымаў i мінскі губернатар¹.

Увядзенне ў беларускіх гарадах новых нормаў гарадскога самакіравання з'яўлялася часткай расцягнутага амаль на паўстагоддзе працэсу уніфікацыі мясцовага заканадаўства з расійскім і, такім чынам, уключэння Беларусі ў адзіную юрьгдычную прастору Расійскай імперыі. Цалкам тэты працэс так i не быў завершаны.

Асноўнымі пастаяннымі катэгорыямі гараджан былі купцы i мяшчане. Паводле расійскага заканадаўства пасля рэформы 1775 г. купецтва абкладалася дзяржаўнымі падаткамі ў форме гільдзейскіх плацяжоў замест падуш­нага падатку. Гільдзейскія плацяжы ў памеры 1 % ад абвешчанага капіталу плаціліся індывідуальна, без грамадскай раскладкі. У 1775 г. мінімальная цана пасведчання купца 1-й гільдыі складала 100 руб., 2-й - 10 руб., 3-й -5 руб. У 1812 г. кошт гільдзейскіх пасведчанняў павысілі: для купцоў 1-й гільдыі мінімум складаў 2375 руб., 2-й - 950 руб., 3-й - 380 руб. Некаторае паніжэнне цаны гільдзейскіх пасведчанняў адбылося па "Дадатковаму пастанаўленню аб гільдыях" 1824 г. Да 1839 г., калі цэны пасведчанняў былі ўсталяваны ў срэбнай манеце, яны былі наступнымі: для 1-й гільдыі -660 руб., 2-й - 264 руб., 3-й - ад 30 да 66 руб.²

Мяшчане пасля рэформы 1775 г. засталіся пры старой сістэме абкладання: яны выплачвалі падвоены падушны падатак. Ён таксама ўзрастаў: у канцы XVIII ст. бралі 2 руб. 50 кап. асігнацыямі, у 1812 г. - па 8 руб. Дадаткова да падушнага збору па указах 181611818 гг. збіраліся грошы на уладкаванне шляхоў зносін (спачатку па 25 кап., потым па 30 кап.). У1839 г. падушны па­датак для мяшчан еўрапейскай часткі Расійскай імперыі, у тым ліку і Бела­руси быў устаноўлены 2 руб. 38 кап. срэбрам³.

Для мяшчан існавалі і натуральныя павіннасці: фурманкавыя, дарож-ныя, кватэрны пастой i інш. У гэтым ix становішча амаль што не адрознівалася ад сялянскага. Раз-пораз такія павіннасці пераводзіліся на грошы i гaраджане ад ix адкупаліся.

Пасля 1775 г. купецтва атрымала вызваленне ад пастаўкі рэкрутаў. Мяшчане не мелі такой ільготы і неслі рэкруцкую павіннасць аднолькава з сялянамі.

Рамеснікі (майстры, чаляднікі і вучні) былі падзелены на цэхі. Кіраванне кожным цэхам канцэнтравалася ва ўправе, якая выбіралася на сходзе майстроў. Чалядніцкія ўправы загадвалі справамі чаляднікаў. На чале ўсіх

__________

¹ЦДГА Украіны, ф.533, воп.1, спр.1592, арк.1-3.

² Рындзюнский П.Г. Городское гражданство дореформенной России. С.293.

³Там жа. С.293-294.

132

цэхаў стаяў рамесны галава, які выконваў ролю прадстаўніка рамеснікаў ва ўсіх гарадскіх установах.

Яўрэйскае насельніцтва гарадоў i мястэчак Беларусі да 1844 г. падначальвалася кагалу, які ведаў усімі гаспадарчымі i адміністрацыйнымі спра­вамі яўрэйскай абшчыны. Існавалі i дадатковыя падаткі для яўрэяў.

У цэлым сістэма гарадскога самакіравання была вельмі складанай i цалкам знаходзілася ў падначаленні i пад кантролем адміністрацыі ўсіх рангаў, ад генерал-губернатара да квартальнага наглядчыка. Непасрэдную адказнасць за стан гарадоў неслі граданачальнікі i паліцмайстры, якім падпарадкоўваліся гарадскія чыноўнікі i паліцэйскія чыны.

Эканамічнае развіццё гарадскіх паселішчаў. У параўнанні з эпохай развітога феадалізму сярод стымулаў, якія абумоўлівалі эканамічнае развіццё гарадскіх паселішчаў у канцы XVIII - першай палове XIX ст., істотных змен не адбылося. Урбанізацыя не стала адной з асноўных рыс развіцця грамадства, гарадскі рынак абслугоўваў у асноўным толькі гарадскія патрэбы, гарадская эканоміка не прэтэндавала на вядучае месца ў эканамічным жыцці Беларусі.

Больш значнае развіццё ў гарадскіх паселішчах рамяства i дробнатавар-най вытворчасці было звязана не з глыбокімі эканамічнымі прычынамі, a ca штучнай канцэнтрацыяй у гарадах i мястэчках яўрэйскага насельніцтва. Гэты сегмент рынку, па-першае, не меў дастатковага капіталу для арганізацыі сярэдніх i буйных прадпрыемстваў; па-другое, спажываў тое, што вырабляў; па-трэцяе, меў патрэбу ў пашырэнні сістэмы пастаяннага гандлю. Менавіта гэтым тлумачыцца значны рост колькасці рамеснікаў i рамесных майстэрняў, выдачы пасведчанняў на права вядзення гандлю i адкрыццё но­вых крам.

Гарадскі кірмашовы гандаль па сваіх абаротах, тэрмінах правядзення, перыядычнасці i маштабах прыцягнення тавараў, гандляроў i пакупнікоў не складаў колькі-небудзь значную канкурэнцыю кірмашам, якія праводзіліся ў сельскай мясцовасці. Гэта вызначалася слабасцю гарадской вытворчасці, нязначным уплывам на месцы гандлю шляхоў зносін i пераважнай колькасцю прадукцыі сельскай гаспадаркі ў гандлёвым звароце. Толькі галоўны кірмаш губернскага горада Мінска значна адрозніваўся сваімі памерамі i год ад году пашыраў сваю дзейнасць. Паводле указу ад 23 студзеня 1806 г. тэрмін правядзення Мінскага кантрактавага кірмашу быў прадоўжаны амаль на дзесяць дзён. Указ ад 4 лютага 1832 г. вызначыў для правядзення Мінскага кірмашу цэлы месяц - з 25 мая па 25 чэрвеня. Але i гэта не сведчыла аб значным патэнцыяле горада. Па свайму характару Мінскі кантрактавы кірмаш прызначаўся ў болыпай меры для пакупкі, продажу i здачы у арэнду маёнткаў, а таксама ўзаемных грашовых разлікаў і фінансавых аперацый, а не для непасрэднага вядзення ганлёвай дзейнасці. Такім чынам, у якасці кірмашовага цэнтра Мінск быў абраны з-за свайго зручнага геаграфічнага становішча.

У 1858 г. у гарадах Беларусі налічвалася 15,6 тыс. рамеснікаў. З улікам местачковых рамеснікаў ix агульная лічба складала прыкладна 32-33 тыс.. пераважна яўрэяў (да 2/3 ад агульнай колькасці)¹. Асноўная частка ра-меснікаў гарадоў і мястэчак працавала на заказ.

Развіццё гарадской прамысловасці было звязана або з гарадскімі патрэ-бамі (сілікатная, лесапільная і іншыя прадпрыемствы, што абслугоўвалі будаўніцтва), або з перапрацоўкай сельскагаспадарчай сыравіны (гарбар-

_________

¹ Болбас М.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). С.50, 51.

133

ная, мылаварная i свечкавая прамысловасць, буйныя млыны). Новай галіной прамысловасці, звязанай выключна з гарадамі, стала тытунёвая, ра­зам з яе спадарожнай вытворчасцю - гільзавай. Яна базіравалася на прывазной сыравіне i канцэнтравалася ў руках яўрэйскіх прадпрымальнікаў. Першае тытунёвае прадпрыемства было зарэгістравана ў Віцебску ў 1818 г.¹ Затым назіраўся буйны рост гэтай галіны. Толькі ў Мінску ў 1849 г. налічвалася 18 тытунёвых "фабрык", якія належалі яўрэям з гадавой вытворчасцю ад 1 руб. 75 кап. да 116 руб. 90 кап.²

У адрозненне ад папярэдніх часоў выключна ў гарадах канцэнтравалася i друкарская справа.

У астатніх галінах эканомікі гарадская прамысловасць не адыгрывала колькі-небудзь значнай ролі i не вытрымлівала канкурэнцыі з прамысловасцю, якая базіравалася ў сельскай мясцовасці, развівалася за кошт эканамічнай ініцыятывы дваран i была набліжана да тайных сыравінных i працоўных рэсурсаў. Разам з ліквідацыяй прыватнаўласніцкіх гарадоў i паслабленнем палітычнай i эканамічнай магутнасці магнацкіх родаў у поўны заняпад прыйшлі i тыя бакі гарадскога жыцця, якія былі разлічаны на абслугоўванне патрэб феадальнага двара (ювелірнае майстэрства, вытворчасць зброі i прадметаў раскошы).

Важным стымулам для развіцця гарадскіх паселішчаў з'яўлялася ix ге-аграфічнае знаходжанне i развіццё зручных шляхоў зносін. Аднак тэхнічны ўзровень транспартных сродкаў таго часу няшмат у чым адрозніваўся ад папярэдніх вякоў. Інтэнсіўнае будаўніцтва водных шляхоў у канцы XVIII -першай палове XIX ст. вялося ў маланаселеных i цяжкадаступных мясцінах. Ix сезоннасць, транзітнае становішча i характар грузаў - лес, прадукцыя сельскай гаспадаркі, імпартныя тавары - на некалькі месяцаў у год ажыўлялі жыццё буйных рачных прыстаней. Аднак для арганізацыі сталага гарадскога жыцця i гарадской эканомікі, незалежнай ад сезонных цыклаў, гэтага было мала.Бадай што адзіным выключэннем у гэтым сэнсе ў Беларусі з'яўляўся Пінск. Знаходзячыся на стыку дзвюх буйнейшых водных сістэм - Дняпроўска-Бугскага i Агінскага каналаў i маючы, такім чынам, падвоены стымул для свайго развіцця, Пінск зрабіўся важным эканамічным цэнтрам не толькі Беларускага Палесся, але i велізарнай тэрыторыі, дзе сустракаліся эканамічныя інтарэсы беларускіх, польскіх, прускіх i ўкраінскіх зямель. Па сваіх абаротах пінская прыстань з'яўлялася найбуйнейшай у Беларусі (у 1856 г. - 2,8 млн руб., прычым на долю тавараў, якія грузіліся ў Пінску, прыходзілася да 1,5 млн руб.)³.

Гараджане былі не толькі звязаны шляхам рачных адносін з эканамічнымі намаганнямі навакольнага сялянскага асяроддзя, але i самі прымалі ўдзел у вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі для забеспячэння як уласных патрэб, так i гарадскога рынку. Кожны беларускі горад меў значную колькасць ворнай, пашавай i сенакоснай зямлі (паводле даных на канец 50-х гг. ад 179 дзесяцін у Пружанах да 8759 дзесяцін у Бабруйску)⁴.Сельска-гаспадарчыя заняткі значнай часткі гараджан сведчаць аб адсутнасці рэзкай мяжы паміж гарадскім i сельскім жыццём. Яшчэ больш шчыльна з сельска­гаспадарчай вытворчасцю было звязана насельніцтва мястэчак.

_____________

¹ Болбас М.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). Cl 18.

² НГАБ, ф.295, воп.1, спр.1081, арк.З.

³ Зеленский И. Минская губерния. Т.1. С.185; Т.2. С.313-314.

⁴ Чепко В.З. Города Белоруссии в первой половине XIX века. Экономическое развитие.

134

Адным з асноўных паказчыкаў развіцця гарадоў i гарадской эканомікі з'яўляецца рост даходаў гарадскіх бюджэтаў. 3 1840 па 1861 г. яны ўзраслі амаль на 30 %, з 154 тыс. да 199 тыс. руб. Хутчэй павялічваліся даходы ў гарадах Віленскай, Віцебскай і Гродзенскай губерняў. На Віленшчыне крыніцай бюджэтных даходаў быў пераважна рост купецтва, на Гродзеншчыне - нас­тупление ад прамысловых прадпрыемстваў. Бюджэты павятовых гарадоў раслі адносна хутчэй, чым бюджэты губернскіх цэнтраў¹. Гэта ў цэлым сведчыла аб агульнай тэндэнцыі выхаду дробных i сярэдніх гарадоў Беларусі з паласы заняпаду. Сярод 69 гарадоў еўрапейскай часткі Расійскай імперыі ў 1848 г. па велічыні даходаў Вільня знаходзілася на 16-м месцы (43 456 руб.), Мінск - на 42-м (15 748 руб.), Віцебск - на 49-м (14 186 руб.), Магілёў - на 52-м (13 150 руб.), Гродна - на 59-м (954 руб.). Па сярэдніх памерах даходаў на аднаго жыхара Вільня была на 51-м месцы (78 кап.), Віцебск - на 53-м (76 кап.), Магілёў - на 54-м (71 кап.), Мінск - на 56-м (65 кап.) i Гродна - на 61-м месцы (55 кап.)².

Змены ў зяешнім абліччы гарадоў. У канцы XVIII - першай палове XIX ст. адбывалася карэнная рэканструкцыя гарадоў. У лютым 1778 г. Кацярына II зацвердзіла планы 22 гарадоў Магілёўскага i Полацкага намесніцтваў. На гарады Беларусі паступова распаўсюджвалася рэгулярная архітэктурна-планіровачная арганізацыя па ўзорах гарадоў Расійскай імперыі. Дзеля гэтага былі зруйнаваны крапасныя валы ў Мінску, Магілёве, Пінску i іншых гарадах, што садзейнічала стварэнню выразнай вулічнай сеткі.

Прынцып рэгулярнай прамавугольнай планіроўкі найболып паслядоўна ажыццяўляўся ў невялікіх гарадах, такіх, як Бабінавічы, Гарадок, Клімавічы, Мсціслаў, Сураж, Чавусы. Паказальныя ў гэтых адносінах Бабінавічы i Клімавічы, планы якіх уяўляюць сабой "ідэальныя" планіровачныя схемы таго часу³. Мноства планаў, асабліва ў канцы XVIII ст. i на ру-бяжы XVIII i ХІХстст., распрацоўваліся ў Пецярбургу, аднак былі i такія, якія складаліся на месцах губернскімі архітэктарамі i каморнікамі. Такія планы часта былі болып дасканалымі i выконваліся болыы паспяхова⁴.

Рэгламентацыя гарадской забудовы праводзілася з выкарыстаннем ты­ловых агульнаімперскіх найвысачэйша зацверджаных праектаў гарадскіх пабудоў. Агульны нагляд за ходам горадабудаўніцтва ажыццяўлялі губернатары i (з 1832 г.) губернскія будаўнічыя i дарожныя камісіі, якія падпарадкоўваліся Галоўнаму праўленню шляхоў зносін i публічных будынкаў у Санкт-Пецярбургу. У склад губернскай адміністрацыі ўваходзілі губернскі архітэктар i яго памочнік.

Важным паказчыкам змен у знешнім абліччы беларускіх гарадоў пер­шай паловы XIX ст. з'яўляўся рост будаўніцтва мураваных дамоў. У гэтых адносінах вызначаўся Мінск. У 1803 г. у ім налічвалася 1041 драўляная i 225 мураваных забудоў⁵. У 1861 г. з 1565 будынкаў Мінска 851 (больш за па-лову) былі мураванымі⁶. Па колькасці мураваных дамоў на 1 тыс. пабудоў сярод 50 губерняў еўрапейскай часткі Расійскай імперыі Віленская губерня займала 8-е месца, Мінская - 27-е, Гродзенская - 32-е, Віцебская - 42-е, Магілёўская - 43-е.

________________

¹ Болбас М.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). С.37.

² Тенгоборский Л.В. О производительных силах России. М., 1854.4.1. С.161—162.

³ Чантурия В А. История архитектуры Белоруссии. Мн., 1985. С.226.

⁴Там жа. С.230.

⁵ЦДГА Украіны, ф.533, воп.1, спр.1676, арк.80 адв. - 81.

⁶Болбас М.Ф. Развитие промышленности в Белоруссии (1795-1861 гг.). С.37.

135

Спецыфікай беларускага горадабудаўніцтва канца XVIII - першай паловы XIX ст. з'яўляецца праектаванне i будаўніцтва Бабруйскай i Брэсцкай крэпасцей i комплексная забудова шэрагу беларускіх гарадоў як гарадоў-рэзідэнцый. Новыя ўладальнікі беларускіх маёнткаў стваралі палацава-сядзібныя ансамблі, выразна змяніўшы воблік старажытных беларускіх гарадоў. У канцы XVIII ст. такія комплексы пабудавалГбылыя фаварыты Кацярыны II С.Зорыч у Шклове, Р.Пацёмкін у Крычаве, царскі намеснік у Беларусі граф З.Чарнышоў – у Чачэрску¹.

Найбольш істотныя змены ў статусе сярод беларускіх населеных пунктаў адбыліся з Гомелем. У 1775 г. Кацярына II за перамогу над туркамі падаравала Гомель з наваколлем палкаводцу П. Румянцаву. Графы Румянцавы зрабілі Гомель сваёй рэзідэнцыяй, перапланавалі, нанава пабудавалі палац, гандлёвыя рады, жылыя забудовы, комплекс гаспадарчых, рэлігійных i культурных устаноў, мост праз раку Сож. Застаючыся афіцыйна мястэчкам Беліцкага навета Магілёўскай губерні, Гомель значна апярэджваў павятовыя гарады не толькі гэтай, але i іншых губерняў. Так, у 1828 г. у ім налічвалася 18 мураваных будынкаў, у той час як у 11 павятовых гарадах Магілёўскай губерні – толькі 24 (у Мсціславе – 7, Оршы – 5, Чавусах – 3, Клімавічах, Старым Быхаве i Чэрыкаве – па два, Беліцы, Копысі і Рагачове – па аднаму, у Сянно i Бабінавічах – ніводнага)². Менавіта ў Гомелі з 1842 г. па распараджэнню новага ўладальніка Гомельскага маёнтка князя І.Паскевіча пачалі пракладку першых у Беларусі i адных з першых у Расійскай імперыі асфальтаваных тратуараў³.

_____________

¹ Слюнькова И.Н. Архитектура городов Верхнего Приднепровья XVII – середины XIX в. Мн., 1992. С.74-82.

²Лютый АМ. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии в конце XVIII –первой половине XIX века. С.23.

³ НГАБ, ф.3013, воп.1,спр.13, арк.443; спр.55, арк.Ш, 156 адв.

136

У 1852 г. Гомель замест Беліцы быў прызначаны цэнтрам павета.

Лес Бабруйска i Брэста вызначыла будаўніцтва крэпасцей. Бабруйская крэпасць будавалася ў 1807 - 1836 гг. на месцы гістарычнага цэнтра горада. Паводле плана 1818 г. планіроўку Бабруйска вызначала сетка ўзаемна пер­пендикулярных вуліц, забудаваных двух-трохпавярховымі дамамі. На скрыжаванні галоўных вуліц знаходзілася Саборная плошча з домам каменданта, будынкамі шпіталя i штаба, саборам Аляксандра Неўскага. У сувязі з будаўніцтвам Брэсцкай крэпасці (праект зацверджаны ў 1830 г., будаўніцтва пачатаў 1833 г.) горад быў перанесены на3 км наўсход і пабудаваны нанава па строгаму рэгулярнаму плану.

Паступова ўзрастала значэнне Мінска. Горад развіваўся даволі ды-намічна. Вядомы беларускі публіцыст П.Шпілеўскі адзначаў: "Мінск належыць да ліку буйных i прыгожых гарадоў Заходняй Расіі i пры цяперашнім сваім добраўпарадкаванні i абноўленым выглядзе, пасля пажару ў 1835 г.. можа быць сталіцай Беларусі; ён больш вялікі i больш шляхетны, чым за Магілёў i Віцебск. За выключэннем Троіцкага прадмесця, татарскага канца i некаторых глухіх завулкаў па ўскраінах горада, у Мінску ўсе дамы мураваныя i з большага вельмі вялікія, a вуліцы добра брукаваныя i вельмі ахайна даглядаюцца"¹. Аднак у поўнай меры значэнне Мінска як цэнтральнага го­рада беларускіх губерняў пакуль дастаткова не выявілася. Зручнае геаграфічнае становішча разам з адміністрацыйным статусам губернскага гора­да не было падмацавана значнымі памерамі гандлёва-прамысловай дзейнасці. Не спрыяла развіццю Мінска i яго аддаленасць ад асноўных шляхоу зносін таго часу.

______________

¹Шпилевский П.М. Путешествие по Полесью и Белорусскому краю. С.131.

137

Такім чынам, у канцы ХVШ-першай палове XIX ст. беларускія гарады, з аднаго боку, наоывалі тыповыя рысы правінцыйных губернскіх i павятовых гарадоў Расійскай імперыі, з другога боку, разам з мястэчкамі не страцілі адметных рыс беларускіх населеных месцаў папярэдняй эпохі.

ГЛАВА 3