Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. Сталыпінская аграрная рэформа

Аграрная рэформа 1861 г. стварыла спрыяльныя ўмовы для развіцця капіталізму ў Расійскай імперыі. На змену прыгонніцтву прыйшла пераходная сістэма гаспадарання, якая спалучала феадальныя і капіталістычныя рысы – так званая адпрацовачная сістэма. Малазямельныя сяляне вымушаны былі арандаваць зямлю ў памешчыкаў і за гэта апрацоўваць частку памешчыцкай зямлі сваім інвентаром і рабочай жывёлай. У адрозненне ад прыгону, праца гэта была выклікана эканамічнай неабходнасцю. Адпрацовачная сістэма панавала ў 1860 – 1870-я гг. Яна суіснавала з капіталістычным наймам і паступова выцяснялася капіталістычнай сістэмай. Так ужо ў 1880-я гг. у Гродзенскай, Віленскай і Мінскай губернях пераважала капіталістычная сістэма гаспадарання (шырока выкарыстоўвалася праца наёмных рабочых, якія апрацоўвалі зямлю інвентаром уладальніка), а ў Віцебскай і Магілёўскай – змешаная (адпрацовачна-капіталістычная).

На Беларусі пераважала буйное памешчыцкае землеўладанне. Ва ўмовах сялянскага малазямелля памешчыцкія гаспадаркі з’яўляліся асноўнымі пастаўшчыкамі таварнай прадукцыі. Многія памешчыкі прыстасоўваліся да новых умоў гаспадарання, прымянялі ўдасканаленыя прылады працы, выкарыстоўвалі наёмных рабочых, пераходзілі да шматполля, стваралі вінакурныя, цагельныя, смалакурныя заводы, млыны, лесапільні. Іншыя, якія не здолелі прыстасавацца і вялі гаспадарку старымі метадамі, паступова разараліся і прадавалі або закладалі свае землі.

У 1880-я гг. пачаўся сусветны аграрны крызіс, звязаны з рэзкім падзеннем цэн на збожжа на рынках Заходняй Еўропы (там з’явілася таннае збожжа з Амерыкі і Аўстраліі). Вытворчасць збожжа на Беларусі стала нявыгаднай. Гэта прывяло да змены спецыялізацыі сельскай гаспадаркі Беларусі, якая стала спецыялізавацца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі. З 1883 па 1900 г. колькасць буйной рагатай жывёлы ў памешчыцкіх гаспадарках Беларусі вырасла амаль удвая. У Мінскай і Гроддзенскай губернях значнага развіцця дасягнула танкарунная авечкагадоўля. Пашыраліся пасевы тэхнічных культур. Сярод іх першае месца займала бульба. Яе пасевы ў 1881 – 1889 гг. узраслі ў 2,5 раза. Значна павялічыліся пасевы ільну, асабліва ў Віцебскай губерні. Яго вытворчасць насіла пераважна таварны характар. На Магілёшчыне вырошчвалі каноплі. Важным відам прадпрымальніцтва было вінакурэнне.

На капіталістыныя рэйкі пераводзілі гаспадарку больш моцныя і прадпрымальныя сяляне, якія пашыралі сваю зямельную ўласнасць, ператвараліся ў таваравытворцаў. Аднак галеча і голад заставаліся ў парэформеннай вёсцы нярэдкай з’явай. Пры архаічнай агратэхніцы надзелы большасці сялян былі недастатковымі (менш 15 дзес.), каб пракарміць вялікія сем’і. Паглыбілася маёмасная дыферэнцыяцыя сялянства. У канцы ХІХ ст. заможных сялян было каля 11%, сераднякоў – 28%, беднякоў – 61%. Многія разараліся і вымушаны былі наймацца на працу да памешчыка ці заможнага аднавяскоўца або ісці ў горад.

Такім чынам, у парэформенны час у сельскай гаспадарцы Беларусі назіраўся рост гандлёвага земляробства і жывёлагадоўлі, спецыялізацыя па рэгіёнах. Рост таварна-грашовых адносін паступова разбураў патрыярхальны лад вёскі, узмацняў сацыяльнае расслаенне сялянства, паскараў фарміраванне сельскай буржуазіі. Аднак рэформа вызначыла марудны “ прускі” шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы. На гэтым шляху сельская гаспадарка павольна ператваралася ў капіталістычную пры захаванні памешчыцкага землеўладання і іншых феадальных перажыткаў.

На пачатку ХХ ст. адзначаныя тэндэнцыі ў развіцці сельскай гаспадаркі захоўваліся. Узмацніліся супярэчнасці паміж адсталай паўфеадальнай сельскай гаспадаркай і капіталістычнай прамысловасцю. Актуальнай праблемай стала знішчэнне феадальных перажыткаў. Спробай пераводу сельскай гаспадаркі на “амерыканскі” (фермерскі) шлях развіцця стала сталыпінская аграрная рэформа. Яна была распачата ў 1906 г. П.А. Сталыпіным, які ў 1902 – 1903 гг. з’яўляўся гродзенскім губернатарам, а з 1906 г. міністрам унутраных спраў і старшынёй Савета Міністраў. Мэтай рэформы была ліквідацыя феадальных перажыткаў і паскарэнне развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы. Задачамі рэформы былі ломка сярэдневяковых форм сялянскага землекарыстання, а таксама фарміраванне з заможнага сялянства класа сельскай буржуазіі, які б стаў апорай самадзяржаўя. Асноўнымі сродкамі правядзення рэформы сталі: разбурэнне сялянскай абшчыны; хутарызацыя; перасяленне сялян у малазаселеныя раёны Расійскай імперыі (у Сібір і на Далёкі Усход).

Адпаведна ўказу 9 лістапада 1906 г. кожны гаспадар, які меў у карыстанні абшчынную зямлю, мог патрабаваць выхаду з абшчыны і замацаванне надзелу зямлі ў прыватную уласнасць. Дазвол на выхад даваў сход грамады на працягу 1 мес. з часу падачы заявы. Калі сход не задавальняў хадайніцтва, справу вырашаў земскі начальнік. З 1908 г. селяніну, што выходзіў з абшчыны, дазвалялася патрабаваць выдзялення зямлі ў адным участку (водрубе), што спрыяла ліквідацыі цераспалосіцы. У 1910 г. выхад з абшчыны быў акрэслены законам. На Беларусі разбурэнне абшчыны ішло хуткімі тэмпамі. К 1915 г. у Магілёўскай губерні выйшлі з абшчыны 56,8%, а у Віцебскай – 28,9 % усіх абшчыннікаў. Для сялян Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў, дзе абшчына знікла яшчэ ў выніку рэформы 1557 г., сталыпінская рэформа істотнага значэння не мела.

На стварэнне моцнай прыватнай зямельнай уласнасці было накіравна насаджэнне хутарскіх гаспадарак. Заахвочвалася перасяленне сялян з вёсак на хутары – адасобленыя ўчасткі зямлі, на якія сяляне пераносілі сядзібу і сельскагаспадарчы інвентар. Хутарская гаспадарка шырока прапагандавался ў друку. Ствараліся паказальныя хутары, якія забеспечваліся сартавым насеннем, саджанцамі пладовых дрэў, пародзістай жывёлай, мінеральнымі ўгнаеннямі, удаканаленым інвентаром, машынамі. Для пераймання іх вопыту ладзіліся экскурсіі сялян як у Беларусі, так і за межы краю, напрыклад, у Фінляндыю.

Для стварэння высокаэфектыўнай хутарской гаспадаркі патрэбны былі значныя сродкі. Крэдытную дапамогу аказвала дзяржава праз Сялянскі банк. Для паляпшэння эфектыўнасці гаспадарання ўрадавымі, земскімі і кааператыўнымі ўстановамі праводзіўся комплекс агратэхнічных мерапрыемстваў. Для дапамогі хутаранам ствараліся сельскагаспадарчыя склады, пракатныя і ветэрынарныя пункты, арганізоўвалася грашовая дапамога і выдача пазык для закупкі тэхнікі, ладзіліся мерапрыемствы па прапагандзе агранамічных ведаў. За 10 гадоў правядзення рэформы працэнт створаных хутароў (12), быў вышэйшы, чым у Расіі ў цэлым (10). Хутарызацыя паступова набірала тэмпы.

Састаўной часткай сталыпінскай рэформы стала перасяленчая палітыка. Каб аслабіць аграрную перанаселенаць у еўрапейскай частцы Расіі, заахвочвалася дабраахвотнае перасяленне сялян у азіяцкую частку Расіі, Сібір. У асноўным выязджалі беззямельныя і малазямельныя сяляне, якія спакушаліся сібірскімі прасторамі. З беларускіх губерняў выехала каля 368 тыс. сялян. З іх каля 10% загінулі ў дарозе і на новым месцы, каля 11% вярнуліся на радзіму. Разам з тым сотні тысяч беларускіх сялян прыжыліся ў Сібіры.

Сталыпінская аграрная рэформа мела вялікае значэнне. У час правядзення рэформы пашыраліся пасяўныя плошчы, адбываўся рост сельскагаспадарчай вытворчасці. Заможныя сялянскія гаспадаркі ўцягваліся ў таварна-грашовыя адносіны, прапаноўвалі сваю прадукцыю на рынак. Аднак рэформа ажыццяўлался на працягу кароткага перыяду і не была завершана. Земская рэформа на Беларусі мела абмежаваны характар.

У парэформенны час у Расіі працягваўся працэс пераходу ад ручной арганізацыі прамысловай вытворчасці да машыннай – прамысловы пераварот, які завяршыўся ў 1890-я гг. Прамысловасць Беларусі развівалася ў гэтым жа рэчышчы, але яе развіццё мела свае асаблівасці. Характэрнай рысай развіцця прамысловасці Беларусі ў другой палове ХІХ ст. побач з адносна хуткім ростам фабрычнай вытворчасці было распаўсюджанне дробнарамеснай і мануфактурнай вытворчасці. Колькасць фабрык і заводаў за 40 парэформенных гадоў павялічылася ў 15 разоў – з 76 да 1137 прадпрыемстваў. Калі ў 1860-я гг.фабрыкі і заводы давалі толькі 9% прамысловай прадукцыі, то к 1900 г. – амаль 47%.

Беларуская прамысловасць спецыялізавалася на перапрацоўцы мясцовай сельскагаспадарчай, лясной і мінеральнай сыравіны. Прамысловыя прадпрыемствы па-ранейшаму знаходзіліся пераважна ў сельскай мясцовасці – бліжэй да крыніц сыравіны і таннай рабочай сілы. У 1900 г. 2/3 фабрык і заводаў, 45,4% усіх рабочых знаходзіліся ў мястэчках і маёнтках. Найбольшае развіццё атрымалі тут вінакурэнне і дрэваапрацоўка. У пачатку ХХ ст. развіваліся ў першую чаргу кардонна-папяровая, запалкавая і леса-хімічная вытворчасць.

Для прамысловасці Беларусі быў характэрны нізкі паказчык узроўню канцэнтрацыі вытворчасці. Прадпрыемствы з колькасцю рабочых да 50 складалі пераважную большасць ад усіх прадпрыемстваў. Буйных прадпрыемстваў, дзе працавалі 500 і болей рабочых, было вельмі мала. У 1900 г. іх налічвалася ўсяго 9. Буйнейшым прадпрыемствам была тытунёвая фабрыка Шарашэўскага ў Гродна. Тут працавала у 1900 г. 1445 рабочых. Сярод буйных фабрык таксама была ільнопрадзільная “Дзвіна” ў Віцебску.

Узровень канцэнтрацыі павысіўся ў пачатку ХХ ст., калі з’явіліся акцыянерныя таварыствы (прадпрыемствы, дзе капітал ствараўся з грашовых укладаў шэрагу прадпрымальнікаў і існаваў у форме акцый) і сіндыкатаў (форма аб’яднання прадпрымальнікаў, пры якой яны дамаўляюцца аб аб’ёмах вытворчасці і ўстанаўліваюць адзіную цану на сваю прадукцыю). Напярэдадні Першай сусветнай вайны налічвалася 34 акцыянерных прадпрыемства. З 1900 па 1913 г. аб’ём вытворчасці на іх павялічыўся ў 5,2 раза. Адбывалася пранікненне ў эканоміку Беларусі замежнага капіталу. У прыватнасці руска-бельгійскаму акцыянернаму таварыству належала віцебская ільнопрадзільная фабрыка “Дзвіна”. Першым сіндыкатам стаў створаны ў чэрвені 1905 г. у Мінску Камітэт запалкавых фабрыкантаў Заходняга краю, які стаў ініцыятарам стварэння Усерасійскага запалкавага сіндыката. У Віцебску утварыўся сіндыкат гаспадароў цагельных заводаў. У Оршы – манапалістычнае аб’яднанне піваварных заводчыкаў Паўночна-Заходняга краю.

Прамысловы пераварот у Беларусі адбыўся ў 1880 – 1890-я гг. першапачаткова ў дрэваапрацоўчай і металаапроўчай галінах. У цэлым ён праходзіў замаруджана і завяршыўся ў пачатку ХХ ст., калі ў асноўных сферах вытворчасці машынная тэхніка выцесніла ручную працу, а вадзяное кола было заменена паравым рухавіком.

Укараненне на прадпрыемствах машын патрабавала кваліфікаванай рабочай сілы. Дзякуючы гэтаму фарміраваўся пралетарыят – клас наёмных рабочых, якія пазбаўлены ўласнасці на прылады працы і існуюць за кошт продажу сваёй рабочай сілы ўладальніку прадпрыемства. Галоўнай крыніцай фарміравання рабочага класу сталі былыя прыгонныя сяляне, а таксама работнікі мануфактур, рамеснікі. Асаблівасцю рабочага класа Беларусі была яго прывязанасць да сельскай мясцовасці. Толькі 1/3 рабочых знаходзілася ў гарадах. Буржуазія як клас фарміравалася з купецтва, мяшчан, уладальнікаў мануфактур, заможных рамеснікаў, а таксама заможных сялян.

Такім чынам, прамысловасць Беларусі зрабіла значны крок наперад. Колькасць фабрычна-заводскіх прадпрыемстваў і рабочых на іх значна вырасла. Але, хаця тэмпы росту фабрычнай вытворчасці перавышалі на пачатку ХХ ст. агульнарасійскія, ўзровень яе па-ранейшаму зааставаўся адносна нізкім. Значную долю прадукцыі прамысловасці давалі мануфактуры і рамесна-саматужныя прадпрыемствы. У 1913 г. на душу насельніцтва ў Беларусі прыпадала амаль у два разы менш прамысловай прадукцыі, чым у Расіі.

Развіццю капіталістычнай гаспадаркі спрыялі паляпшэнне шляхоў зносін і сродкаў сувязі. У канцы ХІХ ст. у разліку на 100 км. кв. Беларусь мела шашэйных дарог у два разы, а рачных – у тры разы больш, чым еўрапейская частка Расіі. Праз тэрыторыю Беларусі прайшлі важнейшыя чыгуначныя магістралі: Пецярбургска-Варшаўская (1862 г.), Рыга-Арлоўская (1860-я гг.), Маскоўска-Брэсцкая і Лібава-Роменская (1870-я гг.), Палеская (1880-я гг.), Пецярбургска-Адэская (1902 г.). Чыгункі давалі магчымасць хутчэй і ў большай колькасці дастаўляць разнастайныя тавары, садзейнічалі пашырэнню ўнутранага рынку і сувязей са знешнімі рынкамі. Гэта спрыяла памяншэнню ролі кірмашовага гандлю. На змену яму прыходзіў стацыянарны крамны гандаль.

У канцы ХІХ ст. галоўным таварам на беларускім рынку быў лес. Другое месца займала сельскагаспадарчая прадукцыя. Прадукты сельскай гаспадаркі і вырабы прамысловасці (спірт, запалкі, папера і кардон, аконнае шкло, цэгла, кафля, вяроўкі і канаты), акрамя збыту на месцы, вывозіліся ў расійскія і ўкраінскія губерні, за мяжу. Прывозілі ў Беларусь метал, машыны, вугаль, нафту, соль, збожжа. Хуткімі тэмпамі развіваўся гандаль прамысловымі таварамі.

Усё большае значэнне ў развіцці эканомікі Беларусі набывалі банкі – установы, якія ажыццяўляюць пасрэдніцтва ў крэдыце і плацяжах, канцэнтруюць грашовыя сродкі. У 1873 г. быў створаны Мінскі камерцыйны банк – першы прыватны банк на тэрыторыі Беларусі. У 1880-я гг. тут пачалі працаваць аддзяленні Дзяржаўнага, Сялянскага пазямельнага і Дваранскага зямельнага банкаў Расіі, а ў 1890-я гг. – шэрагу камерцыйных банкаў.

У ХІХ ст. у Беларусі налічвалася 42 гарады, а доля граджан складала 10% ад усяго насельніцтва.Агульная колькасць гараджан на працягу другой паловы ХІХ ст. вырасла ў 2,2 раза і склала ў 1897 г. 655 тыс. чалавек. Яна павялічвалася за кошт дваран, збяднелых сялян і выселеных з сельскай мясцовасці яўрэяў. Па тэмпах урбанізацыі беларускія губерні адставалі ад губерняў еўрапейскай часткі Расіі. Гарады Беларусі былі пераважна невялікія. У канцы ХІХ ст. толькі два горада мелі насельніцтва ад 50 да 100 тыс. чалавек – Мінск і Віцебск. 7 гарадоў мелі ад 20 да 50 тыс. жыхароў. У 1913 г. колькасць насельніцтва Мінска дасягнула 116, а Віцебска – 103 тыс. чалавек.

У першую чаргу раслі тыя гарады, што з’яўляліся чыгуначнымі вузламі. У значныя прамысловыя цэнтры ператварыліся Мінск, Гомель, Пінск, Віцебск, Гродна, Брэст, Бабруйск, Барысаў. Яны ўдвая, а то іболей павялічылі свае тэрыторыі. Былі пабудаваны фабрыкі і заводы, на ускраінах з’явіліся рабочыя пасёлкі. Рост гарадоў выклікаў праблему гарадскога грамадскага транспарту. Пракладваліся лініі конкі, якія злучалі гістарычны цэнтр, вакзал і прамысловую зону. У 1898 г. у Віцебску раней чым у Маскве і Пецярбургу быў пушчаны электрычны трамвай. У пачатку ХХ ст. у якасці грамадскага транспарту стаў выкарыстоўвацца аўтамабіль.

У беларускіх губернях у канцы ХІХ ст. існавала каля 320 мястэчак з насельніцтвам каля 680 тыс. чалавек. Пераважалі дробныя мястэчкі – каля 2 тыс. жыхароў, але каля 100 мястэчак мелі насельніцтва ад 2 да 5 тыс. чалавек. Рост гарадоў суправаджаўся зменай іх сацыяльнай структуры. Да канца ХІХ ст. сярод гараджан вылучаліся буржуазія і пралетарыят. У нацыянальным складзе гарадскога насельніцтва пераважалі яўрэі (53,5%) і рускія (17,7%). Беларусаў у гарадах было толькі 14,5%.

Такім чынам, у канцы ХІХ – пачатку ХХ ст. пад уздзеяннем буржуазных рэформ у Беларусі адбывалася станаўленне рыначнай эканомікі, якая ўключалася ў агульнарасійскі і еўрапейскі рынкі, завяршыўся прамысловы пераварот, сфарміраваліся класы буржуазнага грамадства, працякалі ўрбанізацыйныя працэсы, адбыліся карэнныя змены ў ладзе жыцця людзей.