І акалічнасных зваротах1. Коскай выдзяляюцца акалічнасці, выражаныя дзеепрыслоўнымі зваротамі, незалежна ад іх месца ў сказе.
Напрыклад: Шчасце ў працы знайшоўшы, добра ў полі араць (П. Броўка). Нізкія сонечныя прамяні, яшчэ не абласкаўшы зямлю, знаходзілі беласнежную кіпень яблынь і запальвалі яе ружовым святлом (В. Карамазаў).
2. Акалічнасці, выражаныядзеепрыслоўнымі зваротамі, якія з’яўляюцца ўстойлівымі выразамі, коскамі не аддзяляюцца.
Напрыклад: Яны працавалі не пакладаючы рук (З. Бядуля). І слухаюць яго вушы развесіўшы (А. Макаёнак). Растуць яны [дзеці] тут у нас на лес гледзячы (Я. Брыль).
3. Выдзяляецца коскамі акалічнасць, выражаная адзіночным дзеепрыслоўем пры дзеяслове-выказніку, калі яна перадае дадатковае дзеянне.
Напрыклад: Раз-пораз стукалі, падаючы, спілаваныя дрэвы (П. Галавач). Успыхвалі, трапечучы, белыя ракеты (І. Мележ). І нечакана над самай галавою раскалоўся гром, затрашчала, ломячыся, дрэва (В. Адамчык).
4. Акалічнасці, выражаныя адзіночнымі дзеепрыслоўямі, не адасабляюцца і не выдзяляюцца коскамі, калі стаяць пасля дзеяслова-выказніка і сваім значэннем набліжаюцца да прыслоўя спосабу дзеяння ці часу.
Напрыклад: Бацька доўга сядзіць задумаўшыся, і я не чапаю гэтых дум (Я. Скрыган). Лена бегла не азіраючыся (М. Лынькоў). Не хваліся сеўшы, а хваліся з'еўшы (Прыказка). Людзі хутка ўстаюць, спяшаючыся апранаюць сваё скураное адзенне (Э. Самуйлёнак).
5. Перад злучнікам і, які звязвае дзве акалічнасці, выражаныя адзіночнымі дзеепрыслоўямі або дзеепрыслоўнымі зваротамі, а таксама прыслоўем з дзеепрыслоўем, коска не ставіцца, як пры аднародных членах сказа.
Напрыклад: Смеючыся і жартуючы, дзеці ішлі да рэчкі (Я. Колас). Сонца падымалася вышэй, рупліва аглядаючы зямлю і рассыпаючы над ёй святло і цяпло (Т. Хадкевіч). Крушынскі гаварыў ціха і не пазіраючы на госця (З. Бядуля).
Пры бяззлучнікавай сувязі паміж такімі акалічнасцямі коска ставіцца: Ганна, не азіраючыся, не слухаючы нічога, пералазячы платы, напрасткі праз мокрыя, па-асенняму голыя агароды паляцела да Васілёвага селішча (І. Мележ). Конь выцягнуў воз на цвярдзейшую дарогу і пайшоў раўней, не спяшаючыся (К. Крапіва). Панізіўшы голас, шэптам дзед сказаў з узрушэннем: «У лес трэба перабірацца»... (Я. Колас). 6. Калі акалічнасць, выражаная адзіночным дзеепрыслоўем або дзеепрыслоўным зваротам, знаходзіцца паміж аднароднымі дзеяслоўнымі выказнікамі, звязанымі злучнікам і, то яны выдзяляюцца коскамі без злучніка.
Напрыклад: Сонца апусцілася зусім нізка і, стаміўшыся, пачало хіліцца на захад (Б. Сачанка). Алесь неўзабаве звярнуў з вуліцы і, мінуўшы нечую сядзібу, углыбіўся ў двор (Г. Далідовіч). Стараста слухаў, прыплюшчыўшы вочы, і толькі згаджаўся (Я. Колас).
7. Не аддзяляецца коскай акалічнасць, выражаная дзеепрыслоўем або дзеепрыслоўным зваротам, перад якой стаіць узмацняльная часціца і.
Напрыклад: Штосьці трэба рабіць і не атрымаўшы звестак (А. Кулакоўскі). Антон умее гаварыць і не падумаўшы як след (П. Галавач).
8. Калі спалучальны злучнік, што звязвае два аднародныя дзеяслоўныя выказнікі, стаіць паміж адасобленымі акалічнасцямі, выражанымі дзеепрыслоўнымі зваротамі ці адзіночнымі дзеепрыслоўямі, якія адносяцца да розных выказнікаў, то коска ставіцца перад злучнікам і пасля яго.
Напрыклад: Іван зацяў дыханне, стараючыся як найлепей пацэліць, і, трошкі не падпусціўшы сабаку да каменя, стрэліў (В. Быкаў). Удвух з Андрэем неслі яны сетку на бераг, трымаючы вусцем угору, і, толькі адышоўшыся далей ад вады, перавярнулі яе кулём на дол (Я.Колас).
9.Калі акалічнасць, выражаная дзеепрыслоўным зваротам або адзіночным дзеепрыслоўем, стаіць пасля злучніка ці злучальнага слова, якое звязвае часткі складанага сказа, то яна аддзяляецца коскай без гэтага злучніка.
Напрыклад: І з натхненнем, і з ахвотай я аддаўся працы шчырай, каб, паліўшы ніўку потам, ад нуды ўцячы нішчымнай (Н. Гілевіч). Чуеш ты, як звоняць ціха, як, палі вітаючы свае, недзе ўнучка слуцкае ткачыхі пра вясну шчаслівая пяе (М. Танк). З дня ў дзень губляла празрыстую блакітнасць неба, і, усё часцей хмурнеючы, яно як бы ніжэй апускалася да зямлі (У. Краўчанка).
10. Выдзяляюцца коскамі акалічнасці, выражаныя дзеепрыслоўным зваротам, і адзіночнае дзеепрыслоўе ў пазіцыі пасля злучніка а, які звязвае два аднародныя дзеяслоўныя выказнікі з супрацьлеглым значэннем.
Напрыклад: Лабановіч не спыніўся, а, выбраўшы больш зручнае месца, смела рушыў наперад (Я. Колас). Ён не гаварыў, а, махаючы кулакамі, крычаў (П. Пестрак).
11. Калі ж злучнік а па сэнсе непасрэдна звязаны з акалічнасцю, выражанай дзеепрыслоўем, тады пасля яго коска не ставіцца.
Напрыклад: Рыгор доўга шукаў выхад, а знайшоўшы, весела ўсміхнуўся і выйшаў з кватэры (Ц. Гартны). Садзілася [сонца] на хвалі велізарным чырвоным кругам, а сутыкнуўшыся з вадою, увачавідкі змяніла форму (А. Кулакоўскі).
12. Акалічнасць, выражаная адзіночным дзеепрыслоўем або дзеепрыслоўным зваротам, пры якіх стаяць часціцы толькі, нават, разам з імі аддзяляецца коскай.
Напрыклад: Толькі прайшоўшы амаль паўдарогі, [дзед] запытаў: – Ну, а як у цябе ў школе? (П. Броўка). Нават узяўшы кнігу першы раз у рукі, разумееш, як табе пашчасціла. З краю на лясных прагалах стаялі маладыя бярозкі, толькі-толькі выпускаючы пахучыя лісточкі і надаючы лесу асаблівую чароўнасць (Я. Колас).
13. Калі адасобленая акалічнасць, выражаная адзіночным дзеепрыслоўем або дзеепрыслоўным зваротам, звязана з астатняй часткай сказа злучнікамі нібы, як бы, быццам і іншымі, то коска ставіцца перад адпаведным злучнікам.
Напрыклад: Яна [машына] то бегла весела, жвава, калі было роўна, то гула і стагнала, быццам злуючыся, што яе не пускаюць (Я. Скрыган). Бушмар правёў рукою па твары, як бы знімаючы з яго штосьці чужое і непрыемнае (К. Чорны). Нібы спрабуючы моц сваіх каранёў, упарта пакрэктвалі старыя дрэвы, трашчала сатлелае галлё, церліся адна аб адну і рыпелі тоўстыя галіны (В. Адамчык).
14. Пры адасобленай акалічнасці, выражанай дзеепрыслоўем або дзеепрыслоўным зваротам, замест коскі можа ставіцца працяжнік, калі сэнсава дзеепрыслоўе выразна выдзяляецца.
Напрыклад: Не шукаючы – не знойдзеш (Прыказка). І памагаць яму трэба – умеючы (Я. Брыль).
15. Выдзяляецца коскамі акалічнасць, выражаная назоўнікамі ва ўскосных склонах з прыназоўнікамі насуперак, у адпаведнасці, са згоды і іншымі са значэннем прычыны, умовы, уступкі, спосабу дзеяння.
Напрыклад: Насуперак ліхой стыхіі, на гэтай згруджанай жарстве, узняўшы вежы залатыя, прыгожы горад расцвіце (П. Глебка). Максіма ў ваенна-марское вучылішча не прынялі, і ён, наперакор жаданню бацькоў, на злосць усім, паехаў у марскі тэхнікум (І. Шамякін). Дваццаць восьмага ліпеня, у выніку абыходнага манеўру і баявой атакі, войскі Першага Беларускага фронту авалодалі Брэстам (У. Карпаў). У выпадку якой патрэбы, звяртайцеся за дапамогай (І. Шамякін). Нягледзячы на трывожны час, рынак жыў сваім звычайным жыццём (А. Якімовіч). У адпаведнасці з законам, кожны мае права на працу.
Пры такіх акалічнасных канструкцыях з некаторымі прыназоўнікамі дапускаецца адсутнасць коскі, калі яны сэнсава і інтанацыйна не выдзяляюцца.
Напрыклад: А млын – добры пункт, дзе можна ў выпадку патрэбы схавацца (З. Бядуля). У адпаведнасці з надвор'ем гэтак жа часта змяняе свой колер і возера (В. Вольскі).
16. Коскамі выдзяляюцца інфінітыўныя звароты, калі яны далучаюцца да выказніка пры дапамозе злучнікаў каб, для таго каб, з тым каб, замест таго каб і пад.
Напрыклад: На тое ён і лес, каб шумець (К. Крапіва). Замест таго каб прышываць людзям ярлыкі, вы б лепш вывучылі гэта пытанне (К. Крапіва).
17. Не выдзяляецца коскамі інфінітыўны зварот з каб, калі ён уваходзіць у пытальную сінтаксічную канструкцыю з пачатковым што: Што каб пайсці ў адпачынак? А што каб сказаць? А што каб запрасіць іх у госці? і пад. 18. Факультатыўна коскамі выдзяляюцца акалічнасці, выражаныя прыслоўямі або прыслоўнымі зваротамі, што адносяцца да выказніка і маюць значэнне інфармацыйнай заўвагі.
Напрыклад: Хведар бег, аслабела і няўцямна, ужо не выбіраючы шляху (В. Быкаў). Сабака ўсё брахаў, заложна і аднатонна (К. Крапіва).
|
