Правілы пастаноўкі працяжніка1. Працяжнік ставіцца паміж дзейнікам і выказнікам: калі абодва галоўныя члены сказа выражаны назоўнікам у назоўным склоне і пры выказніку адсутнічае дзеяслоў-звязка;
Напрыклад: Мінск – сталіца, гордасць наша, слава ўсёй краіны (Я. Купала). Нарэшце дзед Талаш – партызанскі камандзір (Я. Колас). Матчыны рукі – залатыя рукі (І. Мележ). Фразеалогія – раздзел мовазнаўства, які вывучае семантычныя, граматычныя і стылістычныя асаблівасці ўстойлівых выразаў. Прастора і час – усеагульныя формы каардынацыі з'яў і падзей («БелСЭ»).
калі абодва галоўныя члены ці адзін з іх выражаны неазначальнай формай дзеяслова;
Напрыклад: Асаблівая асалода – хадзіць у ягады (А. Ус). Вучыцца ў народа – задача кожнага пісьменніка (К. Чорны). Ехаць – не працаваць (Ф. Янкоўскі). Гаспадарку весці – не лапці плесці (І. Гурскі). Хату зрабіць – не скрынку збіць (Прыказка).
калі перад выказнікам ёсць словы гэта, вось, значыць, гэта значыць, гэта ёсць;
Напрыклад: Паэзія – гэта пакута і радасць, праклён і бязлітаснасць, споведзь і гордасць (П. Панчанка). Кожны чалавек – гэта цэлы свет (К. Чорны). Цімох і Гануля – вось роўная пара (Я. Купала). Ігнараваць мову – гэта значыць ігнараваць народ, нацыю (П. Пестрак).
калі дзейнік і выказнік выражаны лічэбнікамі або адзін з іх выражаны назоўнікам у назоўным склоне, а другі – лічэбнікам ці колькасна-іменным спалучэннем;
Напрыклад: Пяць і тры – восем. Шэсцьдзесят і пяцьдзесят – сто дзесяць. Плошча Нарачы – восемдзесят квадратных кіламетраў (В. Вольскі).
калі выказнікам выступае ўсечаная форма дзеяслова, выклічнік або гукапераймальныя словы.
Напрыклад: Уладзік зараз – шмыг у дзверы (Я. Колас). А куля – дзык! А другая ў руку (Я. Брыль). Я – хоп за павады! Конь спужаўся, а я – скок на яг о (Я. Колас). Цяперашні чытач – ого-го! (П. Місько).
2. У спецыяльнай літаратуры пры характарыстыцы прадмета перад колькасна-іменным спалучэннем працяжнік звычайна не ставіцца.
Напрыклад: Даўжыня [Нёмана] 937 км. Плошча басейна 98,2 тыс. км²;. («БелСЭ»).
3. Працяжнік не ставіцца: калі дзеянне, абазначанае ўсечанай формай дзеяслова, сэнсава не выдзяляецца.
Напрыклад: Я тым часам шмыг за дзверы (З. Бядуля). Даніла шусь тут у вароты з жалезным ёмкім сахаром (Я. Колас). Шустры жоўценькі клубок шмыг са сцежкі пад дубок (Н. Галіноўская).
4. Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам, выражанымі назоўнікам або назоўнікам і займеннікам ці прыметнікам, звычайна не ставіцца: калі паміж галоўнымі членамі стаіць прыслоўе, часціца, пабочнае слова, адасоблены член сказа (акрамя прыдатка) і інш.;
Напрыклад: Марына ўжо настаўніца (І. Грамовіч). А мой бацька таксама партызан (І. Шамякін). Дзед Талаш не проста праваднік у Букрэевай разведцы (Я. Колас). Хлопцы, відаць, добрыя рыбакі (Я. Сіпакоў) Хлопец, апрануты ў салдацкі шынель, наш зямляк (К. Чорны).
калі дзейнік стаіць пасля выказніка;
Напрыклад: Страшэнны штукар і свавольнік гэты Нёман (Я. Колас).
калі перад выказнікам ёсць адмоўе не;
Напрыклад: Сам сабе чалавек не вораг (Прыказка). Сляпы сляпому не павадыр (Прыказка).
калі пры выказніку ўжываюцца параўнальныя злучнікі як, усё роўна як, быццам, быццам бы, бы, нібы, што;
Напрыклад: Жыта як сцяна (І. Навуменка). Аблокі нібы воўна (Я. Янішчыц). Вясенні луг што выстаўка народнага мастацтва (І. Шамякін).
калі дзейнік выражаны асабовым займеннікам, а выказнік – назоўнікам у назоўным склоне;
Напрыклад: Пасівелы мой лес, я твой вечны паклоннік, я твой вечны даўжнік (Я. Сіпакоў).
калі дзейнік выражаны назоўнікам, а выказнік – прыметнікам.
Напрыклад: Неба чыстае, васільковае (А. Якімовіч). У познюю восень вада пад мастком чыстая і халодная (К. Чорны).
5. Пры сэнсавым і інтанацыйным выдзяленні выказніка ў адзначаных выпадках працяжнік можа ставіцца.
Напрыклад: Пароль неўміручасці – родная мова (П. Макаль). Рак – не рыба, кажан – не птушка (Прыказка). Лёдам гасцінец мой выбіты, выліты, лёд – як магіла сама (Я. Купала). Вочы – нібы дзве чарэшні ў дождж (А. Карпюк). Я – чалавек, мне трэба жыць, тварыць, а не гарэць у полымі напалму (А. Зарыцкі). Неба – высокае, блакітнае (Я. Маўр).
6. Працяжнік ставіцца перад абагульняльным словам пасля аднародных членаў.
Напрыклад: І двор, і дарога, і лес – усё было занесена белым снегам (І. Пташнікаў). У полі, у лесе, на рэчцы – усюды быў відаць шырокі і смелы поступ вясны (У. Краўчанка).
7. Калі пасля аднародных членаў перад абагульняльным словам ужыта пабочнае слова або спалучэнне слоў словам, адным словам, карацей кажучы, то працяжнік ставіцца перад пабочным словам, а пасля яго – коска.
Напрыклад: Начны лес, ціхі, ледзь улоўны гул маразявых сосен, цішыня лясных нетраў – адным словам, усё настройвала на роздум (М. Зарэцкі).
8. Калі аднародныя члены сказа стаяць у сярэдзіне сказа пасля абагульняльнага слова, то перад імі ставіцца двукроп'е, а працяжнік – пасля іх.
Напрыклад: Хутка ўсё: неба, і дарога, і чэзлыя балотныя хмызнякі – патанула ў снежнай завірусе (Я. Колас). Рыбацкая снасць: сетка, нераткі, вуды – была адмысловая ў дзядзькі Марціна (Я. Колас).
9. Калі аднародныя члены знаходзяцца ў сярэдзіне сказа пасля абагульняльнага слова і маюць характар удакладнення, дадатковага тлумачэння, то яны выдзяляюцца працяжнікам.
Напрыклад: Тады ўсе – і дарослыя і дзеці – уважліва сачылі за далёкімі іспанскімі падзеямі (М. Лынькоў). У лесе кожная мясцінка – лужок, палянка, баравінка – асобны твар і выраз маюць (Я. Колас).
10. Працяжнік ставіцца паміж аднароднымі членамі сказа, не звязанымі злучнікамі, але пры наяўнасці перад першым з іх адмоўя не ці супрацьпастаўлення.
Напрыклад: Не плача – смяецца шчаслівая маці (М. Багдановіч). На чарговым прыпынку ў пярэднія дзверы не ўвайшоў – ускочыў малады, як і шафёр, хлопец (Ф. Янкоўскі). Гаспадар павёў яго не ў жылы катэдж – у лазню … (І. Шамякін). Не сваімі – чужымі нагамі гаспадар падышоў да каня (П. Глебка).
11. Працяжнік ставіцца перад злучнікам і паміж двума членамі сказа, калі другі з іх выражае вынік, хуткую змену падзей, нечаканасць.
Напрыклад: А ўбачыў Машу – і адразу падабрэў (І. Шамякін). Павернеш галаву – і бачыш сквер, пасярэдзіне якога старая царква (Г. Васілеўская). Грузавік чмыхнуў, заракатаў – і запыліў па вясковай вуліцы (Т. Хадкевіч).
12. Калі злучнік і звязвае два аднародныя выказнікі, з якіх другі выражаны ўсечанай формай дзеяслова, то паміж імі заўсёды ставіцца працяжнік – перад злучнікам або пасля яго.
Напрыклад: Пахіснулася хвоя – і бразь на зямлю (Я. Колас). Да рэчкі жаданай прабраліся хлопцы і – стоп! (Я. Колас).
13. Працяжнік ставіцца перад недапасаваным азначэннем, выражаным неазначальнай формай дзеяслова ці спалучэннем з гэтай формай (такое азначэнне звычайна стаіць у канцы сказа, сэнсава і інтанацыйна выдзяляецца, перад ім можна ўставіць словы а іменна).
Напрыклад: Усіх непакоіла адна думка – выстаяць (М. Лынькоў). Узнікла недарэчнае ў такіх абставінах жаданне – засмяяцца (Р. Сабаленка).
14. Працяжнікам могуць аддзяляцца два ці больш дапасаваныя азначэнні, што стаяць звычайна ў канцы сказа, адасабленне якіх асабліва падкрэсліваецца інтанацыяй.
Напрыклад: Сонца зайшло, і пачалося змярканне – ціхае, свежае, з расой і камарамі (Я. Брыль). Запальваліся то тут, то там зоры – вясёлыя, мігатлівыя (Б. Сачанка). Паказалася нават сонца – чырвонае, нізкае (Б. Сачанка).
15. Працяжнік ставіцца перад неразвітым або развітым прыдаткам, які стаіць у канцы сказа: калі ў прыдатку тлумачыцца, удакладняецца змест азначаемага назоўніка і перад ім без змянення сэнсу можна ўставіць словы іменна, а іменна;
Напрыклад: Пацягнуўся лес сцяною – ельнік, дуб і хваіна (Я. Колас). За ўвесь час яна ні разу не глянула на свайго суседа – Лабановіча (Я. Колас). Не раз Бабейка сядзеў на гэтым грудку, прынёсшы бацьку полудзень – гарнушак малака і шырокі, на ўсю патэльню, пачарнелы дранік (Т. Хадкевіч).
калі прыдатак, які знаходзіцца ў канцы сказа, адносіцца да займенніка;
Напрыклад: Наперадзе ішоў ён – таварыш Дарожка (П. Пестрак). Вось яна – дзявочая пекната (І. Шамякін). Ён паспеў ужо коратка перазнаёміцца з усімі ў гэтым доме і стаць быццам сваім чалавекам – гэты малады і вясёлы хлопец (К. Чорны).
калі неабходна падкрэсліць адценне самастойнасці прыдатка, які стаіць у канцы сказа.
Напрыклад: А вось і сам гаспадар гэтай хаты – Трахім (К. Крапіва). Андрэй сядзеў, апёршыся на край стала, і дапытліва пазіраў на людзей – на моладзь і старых (П. Пестрак).
16. Прыдатак або група аднародных прыдаткаў, якія стаяць у сярэдзіне сказа пасля азначаемага назоўніка, выдзяляюцца з двух бакоў працяжнікамі, калі неабходна падкрэсліць самастойнасць прыдаткаў.
Напрыклад: Два пчаляры – Галя і Васілёк – не прымалі ўдзелу ў размове (А. Рылько). Начны драпежнік – сава – бясшумна плыве ў паветры (В. Вольскі). Грабцы – дзяўчаты, маладзіцы – штораз варушацца жывей, бо чуюць голас навальніцы (Я. Колас).
Калі патрабуецца пастаноўка пасля адасобленага прыдатка коскі, то другі працяжнік апускаецца.
Напрыклад: Падаюць сняжынкі – дыяменты-росы, падаюць бялюткі за маім акном (П. Трус).
17. Працяжнікам могуць аддзяляцца даданыя члены, якія знаходзяцца ў канцы сказа, пры іх сэнсава-інтанацыйным выдзяленні.
Напрыклад: Каля школы шчабяталі дзеці – звонка, радасна (Я. Колас). Снарады нас і міны засыпалі, а мы ішлі – з акопа ў акоп (П. Прыходзька). Ягор выпіў шклянку гарбаты з нейкімі сушкамі, і Арцём Андрэевіч павёў яго ў трэці цёмны пакой з ляжанкаю пры сцяне, скінуў з сябе кажух – яму накрыцца (В. Быкаў).
18. Працяжнік звычайна ставіцца ў няпоўных сказах на месцы прапушчанага члена сказа.
Напрыклад: З аднаго боку дарогі стаяў рэдкі хвойнік, а з другога – кусты ядлоўцу, а далей – алешнік (Я. Колас). Раны гояцца часам, а дружбаю – гора (А. Куляшоў). Вось прабегла імгненне, затым – залатая мінута (Я. Янішчыц). Па суседству з Белым возерам знаходзіцца другое – Чорнае (В. Вольскі). Праз шум эшалона прарваўся недалёкі гарматны выбух. Затым яшчэ некалькі – большай сілы (І. Мележ). У цёмным небе – карагоды сіняватых зорак (М. Багдановіч). Далёка – бор. Няблізка – лес. Глыбока – водар верасовы (Я. Янішчыц).
19. Працяжнік можа ставіцца ў сказе, каб пазбегнуць двухсэнсоўнасці выказвання.
Напрыклад: Ты што – забыў? (І. Шамякін). Параўн.: Ты што забыў? І якія людзі незвычайныя – таленты! (Я. Рамановіч). Параўн.: І якія людзі – незвычайныя таленты!
20. Працяжнік можа ўжывацца для выдзялення ўстаўных канструкцый (як знак, раўнапраўны з дужкамі).
Напрыклад: Алеся – ёй было ўжо каля дзесяці гадкоў – сядзела за праснічкаю (Я. Колас). Балота зрабілася сівое ад попелу, і па ім – уначы было відаць з вёскі – бегаў агонь, адгаралі высушаны альшэўнік і ніцая лаза, што раслі высока на куп'і (І. Пташнікаў).
21. Калі ўстаўная канструкцыя знаходзіцца паміж часткамі, дзе павінна ставіцца коска, або ў канцы самой устаўной канструкцыі ёсць гэты знак прыпынку, то коскі спалучаюцца з працяжнікам і ставяцца перад другім працяжнікам.
Напрыклад: Каб дабрацца да надзелу цёткі Насці – так завуць жонку бацькавага брата, – трэба прайсці каля будкі, у якой яшчэ нядаўна яны жылі … (І. Навуменка). Дзяўчына – мачыха дазналася ўжо, што завуць яе Параска, – прывяла воз на двор “воласці”, сказала, што яна жыве тут, на першым паверсе, з боку двара (І. Мележ).
22. Працяжнік ставіцца паміж часткамі складаназлучанага сказа, калі ў другой частцы падкрэсліваецца вынік у адносінах да першай, калі перадаецца нечаканасць, хуткая змена падзей або рэзкае супрацьпастаўленне.
Напрыклад: Дыхнула свежасцю – і лёгка стала, пачуўся лесу пошум, плёскат рэк … (Н. Гілевіч). Момант – і ў веснічках паказалася Аленка … (Я. Колас). Сярэдзіна кастрычніка – і такі мароз (І. Шамякін). Пытаўся, шукаў – і ні слыху ў адказ, ні следу нідзе, ні далёкага рэха (П. Панчанка). Узяўся чытаць – і не чыталася (М. Гарэцкі).
23. Працяжнік можа ставіцца і пасля злучніка як сэнсава-акцэнтны знак.
Напрыклад: Перахапіў [Толік] далонню палатно касы пасярэдзіне, каб лягчэй было падтачыць, і – ужо глушэй азвалася рэха: Шах! Шах! Шах! (І. Капыловіч).
24. Працяжнік ставіцца ў складаназалежным сказе, калі даданая частка знаходзіцца перад галоўнай і інтанацыйна выдзяляецца.
Напрыклад: Цаніце чалавека заўсёды пры жыцці. Калі заплюшчыць векі – ён згіне ў небыцці (П. Панчанка). А пакуль ёсць сілы – усё я трываю і веру ў розум, у вечны прасцяг… (С. Законнікаў). Што думаў бацька – не ведаю (Я. Брыль). Хто птушку пакрыўдзіць – той сам сабе здрадзіць (П. Панчанка).
25. Пры сэнсава-інтанацыйным выдзяленні частак працяжнік можа ставіцца і тады, калі даданая частка знаходзіцца пасля галоўнай.
Напрыклад: Тады магутная краіна – калі пявучы ў ёй народ (Я. Янішчыц). Смяюся, калі плакаць трэба. Журба – калі на вуснах смех (Я. Янішчыц).
26. Працяжнік ставіцца ў бяззлучнікавых сказах паміж часткамі: калі ў першай частцы ўказваецца на ўмову або час дзеяння, пра якое паведамляецца ў другой частцы;
Напрыклад: Запяеш па душы, дасі ўцехі гасцям – поўны гуслі насыплю дукатаў (Я. Купала). Вецер загуляе – хвойнік, лозы гнуцца (Я. Колас). Падрасцеш вялікі – раскажу тады (П. Глебка).
калі ў другой частцы паказваецца вынік, або робіцца вывад з таго, пра што паведамляецца ў першай частцы;
Напрыклад: Шмат зорак у небе – добра жывёла расплодзіцца. Густая шэрань на галіны лягла – ад яблыкаў, ад ігруш дрэвы да самай зямлі прыгнуцца (Л. Дайнека). Пупышкі на вербах гнуткіх – гэта вясны пачатак (П. Панчанка).
калі змест частак супрацьпастаўляецца ці супастаўляецца;
Напрыклад: Клікнуць хацелася – голас замёр (П. Броўка). Маці будзіла снедаць – ён не ўстаў (І. Навуменка). Мы ўжо не просім міласці ў прыроды – прырода моліць літасці ў нас (С. Грахоўскі).
калі ў сказе гаворыцца пра хуткую змену падзей або ў другой частцы паказваецца неадпаведнасць, нечаканы вынік таго, пра што паведамляецца ў першай частцы;
Напрыклад: Бліснула маланка – стала відна як удзень (С. Грахоўскі). Глянуў я туды-сюды – нікога не відаць (Я. Колас). Ён паслухаў – ціха ўсюды (Я. Колас).
калі другая частка з’яўляецца абагульняльнай у адносінах да папярэдніх;
Напрыклад: Ціха булькатала вада ў канаве, сыпалася лісце, чырыкалі недзе вераб’і – усё гэта было такім звыклым, добрым, прыгожым (М. Гамолка). Дол засланы шышкамі, цвіце сунічнік, бруснічнік, перагукваюцца птушкі, звіняць камары – усё тут знаёмае … (І. Навуменка).
калі другая частка з’яўляецца далучальным сказам;
Напрыклад: І разгарэлася ігрышча – даўно такога не было (Я. Колас). Андрэй быў у добрым гуморы – гэта адразу кідалася ў вочы (М. Зарэцкі).
калі другая частка з’яўляецца параўнаннем у адносінах да першай.
Напрыклад: Слова сказаў – сякераю адсек (Прыказка). Двор без мамы – народ без мовы (В. Зуёнак).
27. Працяжнік ставіцца паміж двума словамі, якія абазначаюць прасторавыя, часавыя або колькасныя межы (гэтыя словы замяняюць словазлучэнні з прыназоўнікамі ад (з) … да).
Напрыклад: Пасажырскі поезд Мінск – Масква прыбыў на станцыю Орша. Можна лічыць, што масавы прыход славян на Беларусь і іх канчатковае ўкараненне тут пачалося на рубяжы VІ – VІІ стст. н. э. (М. Ермаловіч).
28. Працяжнік ставіцца паміж двума ці некалькімі ўласнымі імёнамі ў назвах вучэнняў або законаў.
Напрыклад: Закон захавання матэрыі Ламаносава – Лавуазье быў вялікім навуковым адкрыццём ХVІІІ стагоддзя.
|
