Инстинктер –бұл жануарлардың күрделі туа біткен іс-әрекеті, оның көмегімен өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.

«Инстинкт» деген гректің сөзі, қазақшалғанда «соқыр сезім» деген мағынаны білдіреді.Мәселен,өрмекшілер ерекше шеберлікпен өзінің өрмегін тоқиды, бірақ та олар алдын-ала бұл өнерге үйренген емес.Бал арасы орасан зор математикалық дәлдікпен омартасының құрылысын салады. Кейбір жануарлардың түрлері,әсіресе, жәндіктер өз ұрпақтарын көрмейді, бірақ алдын-ала жұмыртқа саларда өз тұқымы үшін ыңғайлы үй және тамақ дайындайды,ол дүниеге келген тұқымы жеткілікті дамуы және өз бетімен жетілуі үшін істеледі.

Мәселен,жазғытұрым жол бойында немесе жанында қара қоңыздың жұбы тамағын шар түрінде домалатып, бара жатқанын аңғарамыз.Бұл шар-болашақ дүниеге келетін тұқымы үшін істеліп жатқан қарекеттер. Шарды белгілі көлемде домалатады.Аналық қара қоңіыз шардың ішіне жұмыртқа салады, содан кейін оның аузын жауып, бітегеннен кейін, осы шарды қауыпсыз жерге домалатып апарып қояды.Біршама уақыт өткеннен кейін, шардың ішіндегі жұмыртқадан кішкентай құрттар шығады. Құрт шардың өзімен қоректенеді де өсіп отырады. Шардың ішін кеміріп, кішкентай қоңыз кеңшілікке шығады.

Инстинктер қалыптаспайды,әрі күнделікті өмір барысында оларды жаттығулар арқылы қалыптастыруға болмайды, туа біткен қасиет, тұқым арқылы ата-аналарынан беріледі. И.П.Павловтың ілімі бойынша, инстинктер – бұл сол шартсыз рефлекстер, оларға қарағанда табиғаты күрделірек. «қазіргі кезде, - деп жазды И.П.Павлов, - толықтай анықталды деуге болады, демек, инстинктер дегеніміз –сол рефлекстер, тек бірнеше жиі күрделі құрамнан ғана тұрады».

Инстинктер- бұл әртүрлі шартсыз рефлекстерден тұратын тізбекті рефлекстер,әрбір рефлекстің қозғаушы бөлігі кейінгі рефлекстер үшін тітіркендіргіш болып табылады.Жануарлар инстинктерінде бізді таң қалдыратыны олардың органикалық мақсаттылығы болып есептеледі.

Бірақ жануарлар инстинктерінің мақсаттылығы ерекше шектеулі.Жануарлар инстинктері таптаурынды түрде іске асады.мәселен, өрмекші тоқыған торына түскен шыбынды бас салып, оны жеп қояды.Бірақ өрмекші мен шыбынды торда емес, стаканға бірге салып қойса, онда өрмекші шыбыннан қаша бастайды.

Инстинктердің шығуын алғаш рет түсіндірген Ч.Дарвин болды.Оның ілімі бойынша, инстинктер жануарлардың ұзақ эволюциялық даму үрдісінде, сыртқы ортаға бейімделуде өмір жағдайларына байланысты қалыптасады.

Инстинктер жануарларды қоршаған ортаға бейімделуді және өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.Ақтиін инстинктіге бағына отырып, өзіне үя жасайды және тамақ жинайды.Құс та әртүрлі күрделі әрекеттерді жасай отырып,ұя салады, сондай дәлдікпен,бірақ алдын-ала оған үйретілмеген болса да бал арасы омарта жасайды. Көптеген бақылаулар мен зерттеулер көрсеткендей, өзгерілген өмір жағдайында жануарлардың инстинктивтік іәрекеті өте қажеттіден мағынасыз әрекетке айналады.Егер де жұмыртақа басып жатқан гагарлардың жоқ кезінде ұяда жұмыртқаларын басқа жаққа ауыстырып, орнына дөңгелек тастарды қойса,ол тастың үситіне отыра береді,өз жұмыртқаларының жоқтығына мән бермейді.

Мәселен, жұмысшы құмырсқамен мынадай бақылау жүргізіп қарайық, олар тамақтарды бүкіл жаз бойы өз індеріне жинақтайды.Алып келген тамағын інге кіргізбестен бұрын сыртқа қойып, іннің ішіне кіріп шығады,содан кейін кіргізеді.Ішке кіріп кеткенде әлгі тамағының орнын басқа жерге аусытырып қойсақ,оны сол жерге қайта алып келіп,қойып,тағы да інге кіріп шығады, оны тағы басқа жерге ауыстырсақ,сол әрекетті қайталай береді.Бұл құмырысқаның іс-әрекеті, соқыр сезім арқылы орындалғандығын аңғару қиын емес.

Мәселен, жаңа туған малдың төлі (қойдың) немесе иттің күшіктері туған бойда анасының бауырына ұмтылады, енесінің емшегін іздей бастайды, тауып алып, емеді. Малдың жас төлінің іс-әрекеті белгілі бір сигналға байланысты. Осының бәрі шартсыз рефлекстің нәтижесінде іске асып отыр.

Тұқым қалдыру инстинктері өте күрделі, сонымен қатар жыныстық,тамақ,қорғаныс инстинктерін көптеген омытқалалыларда кездестіруге болады.Ұя салу және өзінің тұқымын күту құстары және бауырымен жорғалаушыларда белгілі бір мақсатты іске асады.Бірақ бұл мақсаттылық таза сыртқы факторларға байланысты аз-кем өзгерістерге ұщырайды.Жағдайлардың өзгеруіне байланысты кейбір құстар мен бауырымен жорғалаушыларда инстинктілік іс-әрекеттің салдарынан дұрыс дамып келе жатқан іс-әрекеті бұзылады.Мәселен,құстар өз балапандарын тастап кетуі мүмкін,сүтқоректілер өз тұқымын шайнап тастайды.

Жануарлардың қорғаныс қылықтары инстинктілік сипатта болса, өзіндік ерекшелігі бар.Оған көптеген мысал келтіруге болады.Мәселен,Америкада түсі қара кішкентай аң өмір сүреді,оның бір ерекшелігі барлық аңдардың шабуылынан қорғануын сақтандырған,аңдар оны алыстан арқасындағы ақ сызықтан біледі. Бұл – скунс деген аң.Табиғат оны ерекше қорғану қасиетімен ерекшелеген.Ол өз жауларынан қорғану үшін улы, исі ащы сұйық шығарып отырады.Қауіп төнген жағдайда өз жауына арқасын беріп, қанатын жайып, сұйық улы затты ауаға жәбереді.Бірнеше сағат бойы ең ірі жыртқыштар «есінен айырылып қалады». Америкада барлық аңдар скунсқа тимейді.Бұл жануарларда туа біткен инстинктілік іс-әрекеттер болып табылады.Осыған байланысты жануарлардың туа біткен қылықтарының түрлерін зерттеген этологтардың еңбектері ерекше қызығушылық туғызады.Осы бағыттағы ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей,инстинктілік іс-әрекет белгілі сигналдардың нәтижесінде болатындығын атап өткен жөн.

Дағдылар. Жануарлардың өмірін бақылау көрсеткендей, тек туа біткен қылықтарының түрлері – инстинктерінде негізделе отырып,олар өзгерген ортаға бейімделе алмайды.Жануарлар қылықтарының туа біткен түрлері өмірге жаңа келгеннен кейін қалыптасқан дағдылармен толықтырылады.

Дағдылар дегеніміз көптеген қайталаудың және бекітудің нәтижесінде жануарлардың жеке тәжірибесінде қалыптасатын іс-әрекетін айтады.

Жануарларда дағдыны қалыптастыру күнделікті өмірдің табиғи жағдайында,сонымен қатар арнаулы,үйрету арқылы іске асады.Бақылаулар көрсеткендей,дағдыны қалыптастыруға қабілеттілігі жоғары сатыдағы жануарларда ғана емес, төменгі сатыдағы жаунарларда да болады.Бірақ, неғұрлым ағза күрделі болып келсе, солғұрлым жануарлардың жүйке жүйесі дағдыны қалыптастыруға жоғары деңгейде қабілетті дамығандығын аңғаруға болады.

Мәселен,үйретілген ит адамға аяғын береді, есікті табанымен немесе тұмсығымен ашады, билейді,артқы аяғымен жүреді т.б.Жануарлардың осындай іс-әрекеті дағдылар деп аталады.

Дағдының жүйке – физиологиялық қызметі шартты рефлекс болып табылады.Дағдыны қалыптастыру жануарларда шартты рефлексті немесе шартты рефлекстердің жүйесін қалыптастыру болып табылады.

Жануарларда дағдылар соқыр сезімнің негізінде,жаңа іс-әрекетті бірнеше рет қайталау (инстинктерден айырмашылығы) арқылы қалыптасады, оны көмегімен жануарлар белгілі бір қажеттілігін қанағаттандырады.

Жаңа іс-әрекетті қалыптастыру және бекіту ең алдымен жануарлар өмір сүрген барлық жағдайларға байланысты.

Мәселен,итке ас беретін ыдысы (итаяғы) ішіндегі тамағымен есігі жабық бөлмеге орналасқан.Оны көрген ит,итаяқтағы тамақты ішу үшін аяғымен, тұмсығымен есікті ашудың әрекетіне кіріседі, ол бұл орайда бірнеше кездейсоқ қозғалыстар жасайды.Осы кездейсоқ қозғалыстардың нәтижесінде ит есікті ашада.Осы іс-әрекет бірнеше рет қайталанады.Содан кейін ит қателеспей ылғи аяғымен,тұмсығымен есікті ашатын болады.

Жануарларда дағдылардың қалыптасуы ата-енелерінің «үйретуі» арқылы іске асады.Мәселен,қасқырлар өз балаларына аң аулауды былай үйретеді: кәрі жануар қалай аулаудың тәсілін іс-әрекет үстінде көрсетеді, ал балалары сол әрекеттерді қайталайды.Бұл жерде «үйрету» еліктеу инстинкті негізінде іске асады.

Адамдар үй жануарларын қолға үйретіп,көптеген дағдыларды қалыптастырады.Адамдардың жануарларға дағдыны қалыптастыруы дрессировка немесе қолға үйрету деп аталды.

Қалыптасқан дағдылар жекелеген инстинктердің байқалуын жойып жіберуі мүмкін.Мәселен,тышқанды қолға үйреткенде мысық тышқаннан қашады, ал тышқан мысықтың артынан қуады.Ал, әуелден тышқан мысықты көргенде қашатын болған,ал үйретудің нәтижесінде тышқаннан мысық қашатындай етіп дағды қалыптастырған.

Жануарларда дағдылар байқап көру және қателесу әдісімен қалыптасады.Мәселен,аквариумды әйнекпен ортасын екіге бөліп, аквариумның бір бөліміне шортанды орналастырып,ал екінші бөліміне кішкентай шабақтарды салып, байқап қарағанда, шортан бірнеше рет шабақтарды жеуге ұмтыла береді, ұмтыла береді,бірақ тұмсығын әйнекке соғып, әбден шаршайды,уақыт өте шортанда белгілі дағды қалыптасады: ол шабақтарға ұмтылуын әбден қояды.Бұл дағды ортадағы әйнекті алып тастағанда да сақталады, шортан кішкентай шабақтарға тимей, бірге жүре береді,бірақ біраз уақыттан кейін дағды жойылып,шортан өз әдетінше өмір сүре бастайды.

Дағды-жануарлардың қылықтарының өзгертілген түрі, сондықтан да әбден орнықпайынша ол бірте-бірте жойылуы мүмкін.Сонымен қатар дағдының өзгеруі ауысуынан аңғарылады.Маймылда бананы бар жәшіктің тесігін алдыңғы оң аяғымен ашу дағдысы қалыптасқан.Оны денесіне тақап қойған кезде ол жәшік тесігін алдыңғы сол аяғымен ашқан,бұл аяғы да таңылып тасталғанда жәшікті артқы аяғымен ашып, бананды алуға әрекеттенген.Енді ол арқылы ештеңе болмайтынын білген ол тіспен ашуға тырысады.Дағдының ауысуы негізінен жоғары сатыда дамыған жануарларға тән.

Дағдыларды қалыптастыру мүмкіншіліктері жануарлардың жалпы даму деңгейіне және қалыптасқан дағдының жануарлар мінезінің инстинтілік түрлеріне сәйкестік дәрежесіне байланысты.Тәжірибелі үйретушілер әр уақытта да осыны ескеріп отырады.Оны цирк аренасының білгірі Р.А.Дуров орынды пайдаланды.

Жануарлардың интеллектуалдық мінез-құлқы (интеллект). Интеллектуалдық мінез-құлық – бұл жануарлардың мінез-құлқының жоғары түрі.Ол көбінесе маймылдар мен дельфиндерде аңғарылады.Жоғары сатыда дамыған жануарларды (мәселен,маймылдарды,дельфиндерді,иттерді) бақылай отырып, біз кей жағдайда олардың «ойлағыштық», «тапқырлық», «байқағыштық» сияқты қасиеттерін байқаймыз.

Жануарлардың мінез-құлқында алдына мақсат қою, бір міндетті шешу сияқты іс-әрекеттерді байқауға болады.Одан мынандай сауал туындайды:жануарлар қарапайым ойлау әрекетіне қабілетті ме, жануарлар ойлай ала ма.

Жануарлардың кейбір ескі іс-әрекеті туралы айта отырып, олардың да іс-әрекеті адамның ойлау үрдістерін еске түсіретіндігін немесе соған жақындайтындығын аңғарамыз.Осындай іс-әрекеттерді жануарлар соқыр сезіммен орындайды(мәселен,маймылдардың жаңғақты шағуы).

Соңғы жылдары жануарлардың ойлауы туралы мәселе әрүрлі маймылға жүргізілген көптеген эксперименталдық зерттеулер.Көрсеткеніндей, шимпанзе алғашқы абстракциялық қабілеттерді меңгерген: маймылдар қабылданатын заттардың түсін түрінен және көлемінен немесе түрін түсінен және көлемінен ажырата біледі.

Жоғары сатыдағы жануарлардың (маймылдардың) интеллектуалдық мінез-құлқын бір жүйелі зерттеу белгілі неміс психологы В.Келлерден басталды.Мінез-құлықтың осы түрін зерттеу үшін Келлер белгілі мақсатқа жету мүмкін болмаған кезде маймылды өте қиын жағдайда сынады, өзінің тамағын алуға маймыл айналып баратын жол немесе арнайы құрал пайдаланды.

Мәселен,маймылды үлкен темір торға орналастырады, қатарына оның қолы жетпейтін қашықтыққа тамағын қояды.Тек тордың артқы қабырғасында орналасқан есік арқылы айналып өтетін жолды пайдаланғанда ғана маймылдың оған қолы жетеді.

Келлердің жүргізген зерттеулері төмендегі жағдайды бақылауға мүмкіншілік жасады. Алдымен маймыл тамақты алу үшін сәтсіз әрекеттер жасап көрді: аяғын созып та, секіріп те көрді, бірақ ештеңе шықпады, енді ол сәтсіх әрекеттерді тоқтатып, қозғалмай отырып, белгілі бір шешім алғанша тынышталды.

Жануарлар міндеттерді интеллектуалдық тұрғыдан шеуге қалай келді,түсіндіру өте қиын,бұл үрдісті әртүрлі зерттеулер әралуан түсіндіреді.кейбіреулер маймылдың мінез-құлығын адам интеллектісімен жақындату мүмкіншілігіне тоқталады,оны шығармашылық көрегендіктің белгісі ретінде қарастырады.

Австрияның психологы К.Вюлердің түсіндіруінше, маймылдардың құралдарды пайдалануы бұрынғы тәжірибенің ауысуының нәтижесі ретінде көрінеді.

Қазіргі зерттеушілердің көзқарасы бойынша, интеллектуалдық мінез-құлықтың негізін жеке заттардың арасындағы күрделі қатынастардың бейнеленуі құрайды.И.П.Павлов маймылдардың мінез-құлқына жүргізген бақылаулары бойынша олардың интеллектуалдық мінез-құлқын «қолмен ойлау» деп атады.

Сонымен, жоғары сатыдағы сүтқоректілерде және адам тәріздес маймылдарда интеллектуалдық мінез-құлық ерекше жоғары дамыған.

Мәселен, алма ағашының басындағы алманы көріп, алып жемек болып ұмтылып, секіріп көреді, бірақ қолы жетпейді, содан кейін қасында жатқан жәшіктерді бірінің үстіне бірін қойып, қолын созып көреді, бірақ алмаға жете алмайды,жерден таяқ алып,жәшіктің үстіне шығып,әрекет жасап көреді,алманы алып жейді,осында маймылдың істеген әрекеттері адамның интеллектілік іс-әрекетіне жуықтайды,оларда көргенін есте сақтау қасиеттерінің бар екендігін аңғаруға болады.

Демек, жануарлардың өте күрделі ортаға бейімделуі олардың қарапайым жүйке жүйесі мен арнайы сезім органдарының даралануына, жіктелуіне алып келеді.Осының негізінде қарапайым сенсорлық психика ортаның жекелеген қасиеттерін бейнелеу қабілеттілігі пайда болады.Жануарлардың жерде өмір сүруге көшуіне және бас ми қыртысының дамуына байланысты тұтас құбылыстарды психикалық бейнелеу – перцептивтік психика пайда болды.

Ақырында, одан әрі өмір сүру жағдайының қиындауы өте жетілген мидың дамуына алып келеді,жануарларда заттар мен құбылыстар түрінде оларды сезгіштік қабылдаудың мүмкіншіліктерінің пайда болуына көмектеседі.

Сонымен, психиканың дамуы жануарлардың ортаға бейімделуінің қажеттілігімен анықталады және психикалық бейнгелеу осы бейімделудің барысында қалыптасатын органдарының қызметі болып табылады.

Тіптен басқа түрде ерекше белгілермен сипатталатын психика дамуының жоғары сатысы – адам санасы болып табылады.

Адам санасының негізгі айырмашылығы, оның пайда болуы психика дамуын басқаратын заңдардың өзгеруімен байланысты.Егер де жануарлар дүниесінің бүкіл даму тарихында психика дамуының бағынған ортақ заңдары – биологиялық эволюция заңдары болды, ал адам психикасының дамуы қоғамдық тарихи даму заңдарына бағынады.