Дәріс 4. Қазақстан моңғол үстемдігі дәуірінде

Жоспар

1.Монғолдардың Қазақстан территориясын жаулап алуы. Ұлыстардың құрылуы.

2.ХІҮ-ХҮ ғасырларда Қазақстан аумағында құрылған мемлекеттер:

Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы

Тірек сөз: «Отырар апаты», ұлыс, Дешті-Қыпшақ.

Монғолия территориясында мекендеген тайпалардың өзара соғыстардың нәтижесінде XIII ғасырдың басында Шыңғыс хан Монғол тайпаларының басын біріктіріп Монғол мемлекетін құрды. 1218 ж. Шыңғысхан әскерлерінің (монғолдың қолбасшысы Жебенің басқаруымен) Жетісу жеріне басып кіруі. Саяси бытыраңқылық жағдай, жергілікті мұсылман халықтың найман ханы Кучлуктің (Орталық Азиядан келіп Жетісуды басып алған) өзгісіне наразылығы монғолдарға кедергісіз жаулап алуды қаматасыз етті. Баласағұн қаласы ешбір қарсылықсыз берілді. 1218 жыл «Отырар апаты» Жаз. Хорезмшахтың Отырар қаласындағы наместнигі Қайырханның бұйрығымен Шыңғысхан жіберген моңғол көпестерің жансыздар деп санап сауда керуенін қырып салу. 1219 жыл Моңғол әскерлерінің Хорезмге қарсы қыркүйек жорығының басталуы (150 мың әскер; әскерлердің басқарушысы -Шыңғысхан және оның балалары Жошы, Шағатай, Үгедей). Отырар қаласын қоршау; жанқиярлықпен қорғану (6 ай бойы) - қала 1220 жылдың ақпанында құлады. Үзгенд, Сауран, Сығанақ, Жент және басқа қалаларға шабуыл жасау. Шыңғысханның өзі негізгі күштерімен Бұқараға аттанды. Қалаларды талқандап, суару жүйелерін, егістіктерді жоқ ету, жергілікті шаруашылықтардың толық жойылуы. Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігі Шыңғысхан империясының құрамына кірді.

1220 жылдын Моңғолдардың Мәуереннахрды (Сырдария мен Амударияның аралығын) жаулап алуы. 1220 жылдың көктемі - Моңғол әскерлерінің Орта Азияға шабуылдарының аяқталуы. 1221 жыл Хорезмді жаулап алу. 1221 жылдың көктемінен Моңғолдардың Ауғанстандағы әскери әрекеттері. 1221 жыл Қараша. Инд өзені жағасында Жалал-ад Диннің хорезмдік әскерлерін талқандау. Орта Азиядағы ең соңғы қарсы тұрушы күштер жойылды. 1223 жыл 31 мамыр Қыпшақ пен орыс әскерлерінің Қалқа өзеніндегі соғыста жеңілуі. Шығыс Дешті-Қыпшақ халқының (Қазақстанның - орталық даласының) Моңғол империясына бағынуы. Қазақстан территориясы Шыңғысханның ұлдары Жошы, Шағатай және Үгедей құрған үш ұлыстың (иеліктің) құрамына енді.

Жошы ұлысы. Ертіс өзенінен Орал тауларына дейін; Балқаш көлі мен Хорезмнен Еділдің төменгі ағысына дейін. (Қазақстанның далалық бөлігі) Тарбағатай таулары, Жоғарғы Ертіс аймағы (Қазақстанның солтүстік - шығыс бөлігі). 1242ж - Батый хан құрамына Жошы ұлысы кірген Алтын Орда мемлекетін құрды. Алтын Орданың біртіндеп ыдырап ұлыстарға (хан тағайыңдағандардың иеліктері) бөлінуі.Жошының бұрынғы иелігіндегі территорияда Батыйдың туыстары Орда Ежен мен Шәйбани билеген Алтын Орда ханына жалған түрде бағынған екі ұлыс пайда болды. ХІҮ-ғасырдың 1-ші жартысында Алтын Орданың орталық билігі күшейе түсті. Ұлыстардың билеушілерін тәуелді ету әрекеттері нәтиже бермеді. Алтын Орда Өзбек хан (1312-1342) билеген кезде ислам қыпшақ халқының арасына ресми дін ретінде ендірілді. Шәйбанидтердің Орда-Ежен Ұлысының билеушілеріне бағыныштылығы. Ақ Орданың Алтын Ордадан бөлініп ерекшеленуі.

ХІҮ-ғасырдың екінші жартысы-өзара қырқысқан күрестердің нәтижесінде Алтын Орда бірнеше иеліктерге бөлінді. Қазақстан мен Түркістан территориясында жергілікті биліктің нығаюы. 1360 -1370 жылдары Орыс-ханның тұсында Ақ Орданың нығайа түсуі. Орыс-ханның Орта Азиялық Әмір-Темірмен (Темірланмен) күресі.

Шағатай ұлысы. Моғолстан, Темір әмірлігі Жетісу, Шығыс Түркістан, Мәуереннахр (Қазақстанның Оңтүстігі мен Оңтүстік Шығысы) 1224 жыл - Моңғол империясынан ұлыс бөлініп шықты. 1242 жыл Шағатайдың өлуі. Ұлыстың бидеушісі - Қара Хулагу (Шағатайдың немересі).1246ж. - Ұлы ханның жарлығы бойынша Есу-Мөңке билеуші болып тағайындалды. 1248 жылдан ұлыста Шыңғысқан балаларының ұрпақтары арасында билік үшін күрес басталды. 1251 жыл - ұлыстың жойылуы: жерлерді ұлы хан Мөңкенің жақтастарына таратып беру. ХІІІ-ғасырдың ортасында ұлыс ұлы хан Мөңкеге бағындырылды. 1348-1362 Хан Тоғлұқ Темірдің (шағатайлық) билігі. Мәуереннахрда Шағатайлықтардың өкіметін қалпына келтіруге жасалған әрекеттер. 1370-1380 жылдары Орта азиялық Әмір-Темірдің (Ақ Ордамен бірігіп) шапқыншылығына қарсы күрес. Темірге тәуелді болу.Әлуеметтік-экономикалық жағдай. Шаруашылықтың негізі - мал өсіру (көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы); қой және жылқы шарауашылығы. Оңтүстік аудандарда суару жүйесі бар отрықшылық жағдайда жер өндеу. Мал өсірудің кең тараған түрі - жартылай көшпелі жағдай (қысқы жайылымды көктемгі-жазғы-күзгі көшіп-қонудан кейін отырықшылық есебінде пайдалану). Тарбағатай таулары, Жоғарғы Ертіс аймағы (Қазақстанның солтүстік -шығыс бөлігі). 1241 жыл - Үгедей өлді. Территориясы кейін Моғолстанмен көшпелі Өзбектер мемлекетене қосылды.

Көшпелі өзбектердің хандығы (немесе Өзбек ұлысы) бұрынғы Ақ Орданың үлкен бөлігі - Қазақстанның орталық аудандарын алып жатты. Билеуші — Шәйбанидің ұрпағы - Әбілхайыр хан. Көрші ұлыстарға жасалған жиі-жиі шабуылдар, билікке таласып бағынғысы келмеген сұлтаңдармен - болған іштей күрес мемлекеттің әлсіреуіне әсер етті.