Дәріс 9. XX ғасыр басындағы Қазақстан

Жоспар

1. Қазақстан бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында (1914-1918 жж.)

2. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс.

3. 1917 жылғы ақпан революциясы және оның Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріне ықпалы

4. «Алаш» партиясы, Алашорда үкіметінің және Түркістан автономиясының құрылуы.

Тірек сөз: ұлт-азаттық көтеріліс, буржуазиялық-демократиялық революция.

Саяси өмір. XX ғасырдың, басында Қазақстан территориясы Ресей империясының құрамында болып, 6 облыстан тұрды: Сырдария және Жетісу (Түркістан генерал-губернаторлығы, орталығы -Ташкент қаласы); Ақмола, Семей (Дала генерал-губернаторлығы, орталығы - Омбы қаласы); Орал, Торғай-(Орынбор генерал-губернаторлығы); Маңғыстау-Закаспийский облысында; Ішкі (Бөкей) Орда Астраханъ облысының құрамында.1904ж. Қоныс аудару басқармасының ұйымдасуы (крестьяндарды Ресейден қоныс аудару бойынша).1905-1907жж. Ресейдегі бірінші буржуазиялық-демократиялық революция.1905ж.Қазақ интеллигенциясының өкілдері Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың, Б.Қаратаевтың және басқалардың басқаруымен кадет партиясының (орталығы Орынбор қаласы) ячейкасын құру. (1917 жылдан- «Алаш». партаиясы).Мемлекеттік Думаға сайлау (депутаттар Ә.Бөкейханов, Б.Каратаевж.б.)- Мұсылмандардың Бүкілресейлік І-ІІІ-ші съездері. "Мұсылман партиясының қоғамын" құру.1907 ж. «Столыпин реформасы» Сібір, Орта Азия және Қазақстан халықтарын. 1909 ж. сайлау еріктерінен айырған Мемлекеттік Думаға сайлау жөніндегі Заң. Патша әскерлерінің жерді тартып алуға қарсы көтерілген қазақтарды басып жаншуы.1911-1915жж. Аграрлық-демоқратиялық бағыттағы «Айқап» журналын (бас редактор М.Сералин) шығару. 1913-1918 жж. Либералдық-демократиялық бағыттағы «Қазақ» газетін («Алаш» партиясы) шығару.

I дүниежүзілік соғысқа Қазақстан Ресей империясының ортары ретінде қатысты. Соғыс қажеттілігіне сай Қазақстаннан әртүрлі материалдық заттар майданға тартылды. Әсіресе қару-жарақ жасалатын кен орындарының өнімдерімен, солдаттарға қажетті киім - кешек және азық-түлік Қазақстаннан майданға жіберілді. Патша өкіметінің майдан қажеттілігіне және майдандагы қара жұмысқа жұмысшы ретінде бұратана халықтардан 19-43 арасындағы ер адамдардың майданға алуы халақ наразылығын тудырды. Негізгі қарсыласу 1916 жылғы маусым жарлығының шығуынан басталды.Әлеуметтік және ұлттық езгі, патша өкіметтерінің зорлық-зомбылық көрсетуі және қысымшылықпен қанауы. Қоныстанушылар қорына (барлығы 42 млн. десятина жер, оның 20 млн. десятинасы 1900-ші жылдан бастап) қазақтардың жайылымдық жерлерін жаппай тартып алу. Дүниежүзілік соғыс қажеті үшін мейлінше көп байлықтарды, оның ішінде, әсіресе, малды еріктен тыс тартып алу; салықтарды ұлғайту. Ресей империясында жалпы халықтық дағдарыстың пісіп жетілуі.Көтерілістің барысы:Жетісу облысы: Бастаушылар - Тоқаш Бокин, Бекболат Әшекеев және басқалар.Көтеріліс отрядтарын ұйымдастыру, 17 шілдеде әскери жағдай жарияланды. Патша гарнизондарын күшейту. Патша әскерлерімен ірі-ірі қақтығыстар (Асы шатқалы, Таулы Қарқара, Самсы станциясының маңайы, Лепсі ауданында және басқа жерлерде).Күз: Көтерілісшілердің Батыс Қытайға шегінуі.Торғай облысы: Бастаушылар -Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин. Көтерілісшілер отрядын (барлығы 50 мыңға жуық адам) ұйымдастару.1916 жылдың қазан айы - Торғай қаласын қоршау. Көтерілісшілердің шегінуі.1917 жылдың ақпан айына дейін – партизандық жорықтар. Қазақ зиялылары ұлт және жер мәселесіне байланысты өздерінің қоғамдық саяси көзқарастарын аталынған мерзімдік басылымдарда шығарып отырды. Қазақ халқының қызығушылықтарын, мүдделерін патша өкіметіне жеткізу мақсатында аталынған партияларға мүше болған еді. Қазақ зиялылары қоғамдық саяси өмір мен қатар қазақ халқының мәдени өміріне қатысты шығармаларын жарыққа шығарды. С.Көпеев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, Б.Майлин, т.б. қазақ зиялылары сол кезеңдегі қазақ қоғамындағы. негізгі мәселелерге қалам тартты.

1917 ж. 27ақпан - Ресейдегі буржуазиялық-демократиялық революция. Патша өкіметін құлатылды.Ташкенде, Семейде, Қостанайда, Верныйда және басқа жерлерде жұмысшылар мен солдат депутаттары кеңестерінің, уақытша үкімет органдарының, (Түркістан комитетіне комиссарлар Ә. Бөкейханов, М Тынышпаев кірді); Қазақтың ұлттық комитеттерінің құрылуы.1917 ж. наурыз - Ә.Жангелдиннің Петроградта сөз сөйлеуі;Петроград Кеңесінің жазалаушы экспедицияны Торғай даласынан жедел шақырып алу жөніндегі шешімі.

Ресей азаматтарына ұлттық және діни сенімге байланысты барлық шектеулерден босатылу еркін беру, мамыр - «Күштеп әкетілген» адамдардың майдандағы жұмыстардан өз отандарына қайтарылуы.Мұсылмандардың бүкілресейлік съезі (әйелдердің теңдігі, көп әйел алуға т.б. тиым салу жөніндегі шешімдер).- Эсерлердің, кадеттердің және басқа да саяси партиялардың насихаттық -жұмыстары, жастар ұйымдары жұмысының жандануы:«Қазақ жастарының революциялық Одағы» (Әулиеата, Меркі); «Жас қазақ» (Ақмола) және басқалар. 24-25 қазан - Петроградтағы Қазан революциясы, қазан – 1918 жылдың наурызы - Қазақстанда Кеңес өкіметінің құрылуы. Оңтүстік және солтүстік (өнеркәсіпті) аудандарда бейбітшілік жолмен, қараша - Атаман Дутовтың брынбордағы контрреволюциялық төңкерісі. Өкімет «Әскери үкіметтін» қолында. Жетісуда да сондай жағдай. Түркістанның Төтенше ІҮ-ші съезі (Ферғанада) Түркістанның Ресеймен қосылып автономия болғандығын жариялады, халық Комиссарлары Кеңесінің (ХКК) құрылуы Түркістанның автономиялығын жойды, желтоқсан Сырдария облысында (Ташкентте-әскери күшпен) Кеңес өкіметінің оранауы, Орынборда жалпықазақ съезі «Алашорда» үкіметін (Ә. Бөкейхановтың басқаруымен) құрды, Торғай облысында, Оралда, Семей облысында, Жетісу облысында және басқа жерлерде кеңес үкіметінің құрылуы.